Ten artykuł dotyczy krainy historycznej. Zobacz też: inne znaczenia hasła Małopolska.

Nie mylić z: województwo małopolskie.

Małopolska

Polonia Minor

Herb
Państwa	Polska
Stolica	Kraków
Ważniejsze miejscowości	Lublin, Częstochowa, Radom, Sosnowiec, Jaworzno, Dąbrowa Górnicza, Kielce, Żywiec, Nowy Sącz, Tarnów
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Małopolska (łac. Polonia Minor) – kraina historyczna i etnograficzna^[1] Polski, obejmująca obecnie południowo-wschodnią część kraju, w górnym i częściowo środkowym dorzeczu Wisły oraz w dorzeczu górnej Warty. Stolicą Małopolski jest Kraków.

Nazwa Małopolska została po raz pierwszy użyta w źródłach pisanych w 1411 roku^[2], a potwierdzona została dopiero w roku 1493 w statucie piotrkowskim króla Jana Olbrachta^[3] (podczas obrad dwuizbowego sejmu walnego w Piotrkowie w latach 1493–1496)^[4] w celu odróżnienia tej części państwa od Wielkopolski (łac. Polonia Maior). Pierwotne znaczenie tej nazwy nie jest pewne – słowa maior i minor można odczytywać tu w kilku kontekstach (nie tylko najbardziej oczywiste większa – mniejsza, ale też np. starsza – młodsza, rozszerzona – właściwa).

Obecnie, po wprowadzeniu reformy administracyjnej w 1999 roku, określenia „Małopolska” używa się potocznie w stosunku do obszaru, utworzonego w trakcie wspomnianej reformy województwa małopolskiego w charakterze synonimu lub akronimu. Ma to m.in. odzwierciedlenie w nomenklaturze Urzędu Marszałkowskiego objawiającej się przykładowo w logo województwa^[5].

Do Małopolski należą tereny współcześnie zaliczone do województw: małopolskiego (bez polskich części Orawy i Spisza), świętokrzyskiego (całość), lubelskiego (zachodnia część), podkarpackiego (zachodnia część), łódzkiego (wschodnia część), mazowieckiego (część południowa) i śląskiego (wschodnia, północna i południowo-wschodnia część).

Do XVIII wieku właściwą Małopolskę stanowiły obszary trzech dawnych województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego^[6][7]. Definiował tak Małopolskę zarówno Marcin Kromer (1577)^[8], jak i Szymon Starowolski (1632)^[9]. Województwa te powstały z istniejących wcześniej ziem: krakowskiej, sandomierskiej, lubelskiej. Siedzibą sejmiku generalnego dla prowincji małopolskiej było Nowe Miasto Korczyn. Oprócz tego w skład Małopolski wchodziły kupione (w XV wieku) przez Zbigniewa Oleśnickiego, biskupa krakowskiego, od książąt śląskich księstwo siewierskie, oraz odzyskane przez Władysława Jagiełłę (najpierw drogą zastawu) starostwo spiskie z 13 miastami.

Herb	Województwo	Stolica	Obraz	Sejmik	Obraz
	Województwo krakowskie (z włączonymi księstwami oświęcimskim, zatorskim oraz księstwem siewierskim)	Kraków		Proszowice
	Województwo sandomierskie	Sandomierz		Opatów
	Województwo lubelskie	Lublin		Lublin

Małopolska graniczy na zachodzie ze Śląskiem. Na południowym zachodzie tradycyjną granicą ze Śląskiem jest Biała – granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską. Na południowym zachodzie granica biegnie szczytami Beskidu Śląskiego: Klimczok, Barania Góra, Ochodzita. Teren księstwa oświęcimskiego i zatorskiego w latach 1179–1445 był we władaniu książąt opolsko-raciborskich, następnie cieszyńskich, a także króla czeskiego. W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym granicą jest Brynica oraz Przemsza wzdłuż Jaworzna. W latach od 1331 do 1817 Imielin, Kosztowy i Chełm Śląski były własnością biskupów krakowskich. Do 1179 kasztelania bytomska była częścią Małopolski.

Północna granica z Mazowszem przebiega wzdłuż obrzeży ziemi sandomierskiej i przebiegała przez Wyśmierzyce na linii Pilicy do Stoczka, następnie okolice Żelechowa do Liwca.

Na wschodzie Małopolska graniczy z Rusią Czerwoną, z czego południowa część granicy przebiegała wzdłuż rzeki Jasiołki.

Południowa granica Małopolski to granica Rzeczypospolitej (z wyjątkiem Spiszu i Orawy).

Północna, południowa oraz wschodnia granica Małopolski niemal w całości pokrywa się z granicami dawnych województw w I Rzeczypospolitej: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego^[10].

Na obszarze Małopolski wykształciły się następujące regiony historyczno-kulturowe:

• Ziemia krakowska
  • Zagłębie Krakowskie
  • Zagłębie Dąbrowskie
  • Sądecczyzna
  • Żywiecczyzna
  • Podhale
• Ziemia sandomierska
  • Kielecczyzna
  • Ziemia radomska
• Ziemia lubelska
  • Powiśle Lubelskie

Z Małopolską związanych jest ponadto wiele grup etnograficznych posiadających własne obszary zasięgu kulturowego.

Epoka brązu (XVIII wiek p.n.e. – VIII wiek p.n.e.)

 Osobne artykuły: kultura ceramiki sznurowej, Kultura Otomani, kultura przedłużycka i kultura łużycka.

Epoka żelaza (od VIII wiek p.n.e.)

 Osobne artykuły: kultura pomorska, kultura lateńska, kultura łużycka, kultura przeworska, wielka wędrówka ludów i kultura praska.

Prawdopodobnie pod koniec VIII w. powstało na ziemiach późniejszej Małopolski państwo Wiślan, które uznaje się wraz z państwem Polan za kolebkę państwowości polskiej. Stolicą Wiślan był Kraków (Wawel) lub Wiślica. Nie jest pewne, czy w skład państwa Wiślan wchodziła ziemia sandomierska, którą od ziemi krakowskiej odróżniają wzorce osadnictwa doby plemiennej oraz brak w ziemi sandomierskiej „wielkich grodów” wiślańskich. Oddzielał także te regiony płaszcz lasów staszowskich (Puszcza Rytwiańska i Szydłowska).

Istnieją hipotezy, jakoby Wiślanie w IX w. zostali podporządkowani państwu wielkomorawskiemu i przyjęli za jego pośrednictwem chrześcijaństwo; nie znajdują one jednak przekonującego oparcia w materiale dowodowym. Upadek państwa wielkomorawskiego nie przyniósł radykalnej zmiany sytuacji politycznej w Małopolsce. Być może w X wieku ziemie Wiślan znalazły się pod panowaniem czeskim, jednak nie da się rozstrzygnąć, kiedy to nastąpiło, jaki miało zasięg, charakter i czy w ogóle miało miejsce^[11].

Pod koniec X wieku Polanie wcielili Małopolskę do swego państwa (według jednej z teorii, w wyniku wojny polsko-czeskiej w 989^[12]). Utworzono wtedy dwie prowincje: krakowską oraz sandomierską. Co najmniej od 1000 roku w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa, która obejmowała znaczną część regionu, a za panowania Kazimierza I Odnowiciela miasto stało się główną siedzibą książęcą. W 1040 roku Kraków stał się stolicą Polski.

W 1138 na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego kraj został podzielony na dzielnice. Ziemie krakowska i sandomierska stały się główną częścią dzielnicy senioralnej, a Kraków stał się siedzibą seniora. Z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi. W 1177 wybuchł bunt możnowładztwa przeciwko Mieszkowi III Staremu, którego wygnano z kraju. Łamiąc postanowienia senioratu, na tron krakowski powołano wtedy Kazimierza II Sprawiedliwego, najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego.

W 1320 w katedrze wawelskiej miała miejsce koronacja Władysława Łokietka, kończąca symbolicznie okres rozbicia dzielnicowego. Odtąd aż do 1734 Kraków był miejscem koronacji królów Polski. W 1333 zmarł Władysław Łokietek. Pogrzeb króla w Krakowie umocnił rolę miasta jako metropolii monarszej. W tym samym roku rozpoczęło się panowanie Kazimierza Wielkiego. Za panowania Kazimierza Wielkiego powstał wielki system obronny warowni królewskich zabezpieczających zachodnią granicę państwa od strony Śląska.

W 1474 roku ziemia lubelska i ziemia łukowska zostały wydzielone z województwa sandomierskiego jako województwo lubelskie.

W czasach I Rzeczypospolitej za Małopolskę powszechnie uważano tereny ówczesnych województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego, co miało swoje źródło w kształtowaniu się krain historycznych za czasów Piastów i Jagiellonów. Tak była ona rozumiana wśród ówczesnej ludności Polski^[13]. Ponadto utworzona została, jako jednostka administracyjna, prowincja małopolska, która obejmowała również Podlasie, Ruś Czerwoną, Podole, Wołyń, Ukrainę. Nie należy jej jednak mylić z właściwą Małopolską jako regionem historycznym.

W 1609 roku król Zygmunt III Waza przeniósł stolicę Polski z Krakowa do Warszawy i tym samym przyczynił się do zahamowania rozwoju Krakowa oraz spadku jego znaczenia.

W efekcie rozbiorów Małopolska stała się częścią Monarchii Habsburgów i w niewielkiej części Królestwa Prus. W 1770 r. Austria przejęła powiaty nowotarski, nowosądecki i czorsztyński, w ramach I rozbioru – południową Małopolskę do Wisły, w ramach II rozbioru Prusy zajęły północno-zachodnią Małopolskę z Częstochową, a w ramach III rozbioru w skład Austrii weszły terytoria między Pilicą i Bugiem wraz z Krakowem, Sandomierzem, Radomiem, Kielcami i Lublinem. Tereny otrzymane przez Austrię w 1795 nazwano Nową Galicją (w odróżnieniu od „starej”, obejmującej tereny otrzymane w 1772).

W latach 1807–1815 (od traktatu w Tylży do kongresu wiedeńskiego) pruska część Małopolski, a od 1809 także Nowa Galicja, stanowiła część Księstwa Warszawskiego. Od 1815 roku Małopolska leżała w granicach Rosji (do Królestwa Kongresowego weszły ziemie Księstwa Warszawskiego) i Austrii oraz Rzeczypospolitej Krakowskiej, anektowanej w 1846 roku przez Austrię.

Dotychczasowe rozumienie Małopolski zostało zatarte, zaś jej obie części zaczęły się różnicować społecznie i gospodarczo. Podziały administracyjne, narzucone przez zaborców, przestały odzwierciedlać tradycję historyczną Polski. Zapoczątkowane wtedy utożsamianie Małopolski z Galicją po stronie austriackiej do dzisiaj ma swoje konsekwencje w polskiej tożsamości społecznej i w podziale administracyjnym kraju (choć przecież austriacka Galicja zajmowała znacznie większy obszar niż dzisiejsze województwo małopolskie; obejmowała też tereny, które historyczną Małopolską nie były)^[13].

W II Rzeczypospolitej nazwą „Małopolska” obejmowano Galicję, a nie przedrozbiorowe terytorium Małopolski. Małopolskę Zachodnią stanowiło województwo krakowskie, a województwa: lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie zaczęto określać mianem Małopolski Wschodniej, zgodnie z nazewnictwem z czasów austriackich, kiedy to nieformalnie stosowano podział na Galicję Zachodnią i Wschodnią, przy czym ich granicę stanowił zasięg właściwości Sądu Apelacyjnego w Krakowie i Sądu Apelacyjnego we Lwowie^[14][15].

W latach 1936–1939 w południowo-centralnych dzielnicach Polski powstawał Centralny Okręg Przemysłowy (COP). Był jednym z największych przedsięwzięć gospodarczych II Rzeczypospolitej. Celem COP-u było zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski, rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, a także zmniejszenie bezrobocia wywołanego skutkami wielkiego kryzysu. Na rozwój COP-u przeznaczano w latach 1937–1939 około 60% całości wydatków inwestycyjnych o łącznej wartości 1925 mln zł.

W okresie II wojny światowej tereny Małopolski weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa.

Po II wojnie światowej historyczna Małopolska wchodziła w skład województw: krakowskiego, kieleckiego oraz częściowo łódzkiego, lubelskiego, rzeszowskiego i śląskiego.

1 stycznia 1999 r., w wyniku reformy administracyjnej, po raz pierwszy od ponad 200 lat oficjalnie jednemu z obszarów Polski nadano nazwę „województwo małopolskie”, nawiązującą do historycznego pojęcia Małopolski.

We współczesnej polskiej tożsamości społecznej do Małopolski najczęściej zaliczane są obszary obecnego województwa małopolskiego i podkarpackiego^[13] (mimo że większość terytorium tego drugiego historycznie nie leży w obrębie Małopolski, lecz Rusi Czerwonej, w tym sam Rzeszów). Zwraca się również uwagę na małopolskie korzenie terenów województwa świętokrzyskiego oraz okolic Lublina, Radomia, Częstochowy i Bielska-Białej^[a]. Historyczną i etnograficzną częścią Małopolski są również tereny leżące obecnie w województwie śląskim: Zagłębie Dąbrowskie, Zagłębie Krakowskie, Żywiecczyzna, dawna Biała Krakowska (wraz z południowo wschodnią częścią powiatu bielskiego), powiat częstochowski, powiat myszkowski, powiat zawierciański, tereny dawnego księstwa siewierskiego.

Na początku XXI wieku Kraków ponownie stał się drugim co do wielkości miastem Polski.

Małopolska na południu oparta jest o podalpejskie pasmo Karpat, również w Beskidach ma jeszcze kilka łańcuchów górskich i wzniesień. Na północy skałki Jury Krakowskiej i kulminacje Gór Świętokrzyskich, na wschodzie Roztocze. Pomiędzy wzgórzami rozciągają się pola żyznych nizin w regionie Pogórza oraz dolin w widłach Wisły i Sanu. Góry małopolskich Karpat bogate są w złoża żelaza, soli, ropy naftowej oraz uranu. Nasłonecznione stoki Pogórzy i dolin nadają się do uprawy owoców i winnej latorośli. Najstarszymi miastami są zgodnie z datami lokacji: Sandomierz (przed 1227), Bochnia (1253), Zawichost (1255) i Kraków (1257) .

Aż do czasu nadejścia Słowian przypuszczalnie Celtowie stanowili dominujący element kulturowy na tym obszarze. Ich obecnością można też próbować wyjaśniać cechy oraz odrębne powiązania Wiślan w wiekach od VIII do X. W okresie rządów austriackich Małopolska z centralnym ośrodkiem w Krakowie stanowiła zachodnią połowę Galicji. Przed okresem industrializacji korzystne warunki naturalne powodowały poważne przeludnienie wsi^[16].

Prawie cały region znajduje się w dorzeczu Wisły, tylko niewielkie zachodnie krańce znajdują się w dorzeczu Odry. Źródła wód mineralnych znajdują się w Pieninach, Beskidzie Sądeckim oraz w Beskidzie Niskim gdzie występują wody „szczawy”. Znajdują się tam liczne uzdrowiska z wodami mineralnymi, np.: Piwniczna-Zdrój, Muszyna, Krynica-Zdrój, Wysowa.

Na południu regionu znajduje się najwyższe pasmo górskie w łańcuchu Karpat – Tatry. Najwyższym szczytem Małopolski są Rysy (2499 m n.p.m.). W północnej części zlokalizowane są Góry Świętokrzyskie.

Okolice Wieliczki i Bochni słyną z wielowiekowej tradycji wydobywania soli kamiennej. Na terenie Małopolski leży Lubelskie Zagłębie Węglowe.

Do największych miast Małopolski (powyżej 40 tys. mieszkańców) należą:

Lp.	Miasto	Ludność	Powierzchnia	Województwo
1.	Kraków	803 282	326,85 km²	małopolskie
2.	Lublin	331 991	147,45 km²	lubelskie
3.	Częstochowa	209 395	159,71 km²	śląskie
4.	Radom	198 754	111,80 km²	mazowieckie
5.	Sosnowiec	191 676	91,06 km²	śląskie
6.	Kielce	184 520	109,65 km²	świętokrzyskie
7.	Bielsko-Biała[a]	168 319	124,51 km²	śląskie
8.	Dąbrowa Górnicza	115 955	188,73 km²	śląskie
9.	Tarnów	105 922	72,38 km²	małopolskie
10.	Jaworzno	88 267	152,67 km²	śląskie
11.	Nowy Sącz	80 756	57,58 km²	małopolskie
12.	Siedlce	76 005	32,00 km²	mazowieckie
13.	Ostrowiec Świętokrzyski	63 394	46,43 km²	świętokrzyskie
14.	Tomaszów Mazowiecki[b]	58 796	41,30 km²	łódzkie
15.	Stalowa Wola	58 545	82,52 km²	podkarpackie
16.	Mielec	56 972	46,89 km²	podkarpackie
17.	Będzin	55 065	37,50 km²	śląskie
18.	Zawiercie	47 720	85,30 km²	śląskie
19.	Starachowice	47 638	31,82 km²	świętokrzyskie
20.	Puławy	44 504	50,49 km²	lubelskie
21.	Skarżysko-Kamienna	44 260	64,39 km²	świętokrzyskie
22.	Tarnobrzeg	44 156	85,39 km²	podkarpackie
23.	Dębica	42 692	33,83 km²	podkarpackie

• ziemia krakowska
• ziemia sandomierska
• Lubelszczyzna
• dialekt małopolski
• Strój małopolski
• Dziennik Polski
• koń małopolski
• Małopolska Droga św. Jakuba
• Małopolska Wschodnia

• Rocznik „Małopolska” (djvu)
• okres rzymski (lateński) w Małopolsce. [dostęp 2007-01-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-17)].
• Czy Małopolanie są Białymi Chorwatami?. muzeum.tarnow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-17)].
• Małopolska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 38 .