Martyniowate

Martyniowate
	; Proboscidea louisianica
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	martyniowate
	Nazwa systematyczna
	Martyniaceae Horan.; Char. Ess. Fam.: 130. 30 Jun 1847
	Typ nomenklatoryczny
	Martynia L.
Synonimy
	Pedaliaceae R. Br.;
	Pedaliaceae R. Br.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Martyniowate^[6] (Martyniaceae) – rodzina roślin należąca do rzędu jasnotowców (Lamiales). Obejmuje 5 rodzajów z około 16^[7]–20^[8] gatunkami, z czego 10 należy do rodzaju Proboscidea^[2]. Rośliny te występują na kontynentach amerykańskich, od centralnej części Stanów Zjednoczonych na północy po Argentynę na południu^[7]. Martynia annua rośnie zawleczona i zdziczała w Chinach^[8], w południowej Azji^[9], Australii^[10] i Afryce^[11]. Gatunki z tej rodziny rosną w większości na siedliskach ciepłych i suchych. Często zasiedlają też siedliska antropogeniczne – należą tu jednoroczne chwasty upraw^[7] i rośliny siedlisk ruderalnych, w tym przydroży^[11]. Pędy tych roślin nieprzyjemnie pachną i są lepkie z powodu wydzielin gruczołków (giną na nich drobne owady, ale rośliny nie są mięsożerne)^[12].

Morfologia

Pokrój: Zwykle gruczołowato, lepko owłosione^[7]^[8] rośliny jednoroczne, rzadko krzewy do 3 m wysokości, o łodygach za młodu mięsistych (Holoregmia)^[7], i byliny odnawiające się z mięsistych korzeni (Proboscidea altheaefolia) i bulw (Craniolaria annua)^[7]^[8]^[12]. Rośliny w większości nie przekraczają 1 m wysokości, z wiekiem pokładają się pod ciężarem pędu i wówczas dojrzewają owoce^[11].
Liście: Naprzeciwległe, czasem tylko w górnej części skrętoległe, zwykle okazałe (choć wielkość ich zależy od dostępności wody^[11]), bez przylistków, pojedyncze^[8], ogonkowe^[5]. Zwykle z blaszką liściową szeroką, z nasadą sercowatą, dłoniasto klapowaną lub zaokrągloną^[7]. Na brzegu ząbkowaną lub całobrzegą^[2]^[12].
Kwiaty: Zwykle okazałe, obupłciowe, grzbieciste. Zebrane są w szczytowe grona, przeważnie rozpierzchłe, z 1 lub 2 podsadkami, długą szypułą i drobnymi przysadkami. Działki kielicha niewielkie, w liczbie 5, są wolne lub zrosłe w rurkę, czasem (Craniolaria) pochwę. Korona w dole jest rurkowata (u Craniolaria rurka jest równowąska i osiąga do 12 cm długości, poza tym u większości gatunków osiąga 2 do 6 cm^[11]), w górze dzwonkowato rozszerzona i 5-łatkowa. Czasem łatki barwy żółtej, czerwonej lub białej są niemal regularne, częściej tworzą dwie wargi. Pręciki są cztery, z czego dwa krótsze (u Martynia dwa pręciki i dwa prątniczki). Zalążnia jest górna, powstaje z dwóch owocolistków, jest jednokomorowa, z 4 lub wieloma zalążkami i u nasady otoczona dyskiem miodnikowym. Szyjka słupka jest cienka, na szczycie rozwidlona (oba spłaszczone końce stulają się po dotknięciu przez zapylającego owada)^[7]^[12].
Owoce: Podługowate torebki z przegrodami pełnymi lub częściowymi. Na szczycie z krótszym lub częściej dłuższym, zakrzywionym i rozwidlonym na końcu dzióbkiem (powstającym z drewniejącego słupka^[8]). Zewnętrzna warstwa owocu (egzokarp) zwykle jest miękka i odpada odsłaniając włóknistą, drewniejącą i urzeźbioną warstwę wewnętrzną (endokarp)^[7]. U Proboscidea i Ibicella owoc zawiera wiele nasion, a u innych rodzajów tylko 4 do 6^[7]. Nasiona są czarne i pomarszczone^[8], duże (od 3 do 10 mm długości)^[2].

Systematyka

Rośliny z rodziny Martyniaceae łączone były tradycyjnie z połapkowatymi w jedną rodzinę Pedaliaceae. Wynikało to z licznych podobieństw morfologicznych. Nie zostało to jednak potwierdzone w innych analizach, w szczególności molekularnych. Podobieństwa uznane zostały za wynik konwergencji w zakresie dotyczącym rozprzestrzeniania diaspor przez zwierzęta oraz przynależności od grupy jasnotowców wywodzącej się od wspólnego przodka^[13]. Analizy chloroplastowego DNA opublikowane w 2008 wskazały na to, że taksonem siostrzanym Martyniaceae jest rodzina werbenowatych Verbenaceae. Przemawiać za tym miało także to, że centrum zróżnicowania obu rodzin są suche tereny w Ameryce Południowej^[14]. W publikacji z 2011 zakwestionowano jednak pewność co do takiej relacji filogenetycznej^[11]. W obrębie rodziny zidentyfikowano dwie grupy siostrzane – jedna obejmuje rodzaj Martynia wraz z północnoamerykańskimi gatunkami z rodzaju Proboscidea, a druga pozostałe taksony z Ameryki Południowej^[2].

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)^[2]

jasnotowce

Plocospermataceae

	Carlemanniaceae

	Oleaceae oliwkowate

Tetrachondraceae

Peltantheraceae

	Calceolariaceae

	Gesneriaceae ostrojowate

Plantaginaceae babkowate

Scrophulariaceae trędownikowate

Stilbaceae

	Byblidaceae byblisowate

	Linderniaceae linderniowate

	Pedaliaceae połapkowate, sezamowate

	Martyniaceae martyniowate

	Acanthaceae akantowate

Bignoniaceae bignoniowate

	Schlegeliaceae

	Lentibulariaceae pływaczowate

	Thomandersiaceae

	Verbenaceae werbenowate

jasnotowate Lamiaceae

Mazaceae

Phrymaceae

	paulowniowate Paulowniaceae

	zarazowate Orobanchaceae

Podział na rodzaje^[2]^[15]^[7]

Craniolaria L. – czasznia, czaśnia^[16]
Holoregmia Nees
Ibicella Van Eselt. – ibicella^[17]
Martynia L. – martynia^[18]^[16], wibudłak^[16]
Proboscidea Schmidel

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-04] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-04] (ang.).
↑ Robert W. Kiger, James L. Reveal: A comprehensive scheme for standardized abbreviation of usable plant-family names and type-based suprafamilial names. University of Maryland. [dostęp 2015-12-31].
↑ Family: Martyniaceae Horan., nom. cons.. [w:] National Plant Germplasm System [on-line]. [dostęp 2016-01-02].
↑ ^a ^b L. Watson, M. J. Dallwitz: Martyniaceae Stapf. [w:] The families of flowering plants [on-line]. [dostęp 2016-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-10-10)].
↑ Martyniaceae. [w:] Atlas roślin [on-line]. Marek Snowarski. [dostęp 2022-10-29].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 203-204. ISBN 1-55407-206-9.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Zhi-Yun Zhang & Heidrun E. K. Hartmann: Martyniaceae Stapf. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2015-12-31].
↑ Martynia annua Linn.. [w:] Flora of Pakistan [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-01-02].
↑ Martynia annua. [w:] Australian Rainforest Tropical Plants [on-line]. [dostęp 2016-01-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-04)].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Gutierrez, Raul: A Phylogenetic Study of the Plant Family Martyniaceae (Order Lamiales). Arizona State University Libraries, 2011. [dostęp 2016-01-02].
↑ ^a ^b ^c ^d H.-D. Ihlenfeldt: Martyniaceae. W: Joachim W. Kadereit (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 7: Flowering Plants · Dicotyledons Lamiales (except Acanthaceae including Avicenniaceae). 2004, s. 283-288. ISBN 978-3-642-62200-7.
↑ Ingeborg C. Gormley, Dorothea Bedigian, Richard G. Olmstead. Phylogeny of Pedaliaceae and Martyniaceae and the Placement of Trapella in Plantaginaceae s. l.. „Systematic Botany”. 40(1), s. 259-268, 2015. DOI: 10.1600/036364415X686558.
↑ Raul Gutierrez. Preliminary Chloroplast DNA Studies in the Flowering Plant Family Martyniaceae (Order Lamiales). „Journal of the Arizona-Nevada Academy of Science”. 40, 1, s. 105-110, 2008. DOI: [105:PCDSIT2.0.CO;2 10.2181/1533-6085(2008)40[105:PCDSIT]2.0.CO;2].
↑ Martyniaceae Horan.. Tropicos.org. [dostęp 2015-12-31].
↑ ^a ^b ^c Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyż̇szych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.).
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: officina botanica, 2008, s. 104. ISBN 978-83-925110-5-2.
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 114, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-04] (ang.).

[apweb-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-04] (ang.).

[3] Robert W. Kiger, James L. Reveal: A comprehensive scheme for standardized abbreviation of usable plant-family names and type-based suprafamilial names. University of Maryland. [dostęp 2015-12-31].

[4] Family: Martyniaceae Horan., nom. cons.. [w:] National Plant Germplasm System [on-line]. [dostęp 2016-01-02].

[delta-5] L. Watson, M. J. Dallwitz: Martyniaceae Stapf. [w:] The families of flowering plants [on-line]. [dostęp 2016-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-10-10)].

[6] Martyniaceae. [w:] Atlas roślin [on-line]. Marek Snowarski. [dostęp 2022-10-29].

[heywood-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 203-204. ISBN 1-55407-206-9.

[china-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Zhi-Yun Zhang & Heidrun E. K. Hartmann: Martyniaceae Stapf. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2015-12-31].

[9] Martynia annua Linn.. [w:] Flora of Pakistan [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-01-02].

[10] Martynia annua. [w:] Australian Rainforest Tropical Plants [on-line]. [dostęp 2016-01-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-04)].

[gutierriez-11] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Gutierrez, Raul: A Phylogenetic Study of the Plant Family Martyniaceae (Order Lamiales). Arizona State University Libraries, 2011. [dostęp 2016-01-02].

[ihlen-12] H.-D. Ihlenfeldt: Martyniaceae. W: Joachim W. Kadereit (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 7: Flowering Plants · Dicotyledons Lamiales (except Acanthaceae including Avicenniaceae). 2004, s. 283-288. ISBN 978-3-642-62200-7.

[13] Ingeborg C. Gormley, Dorothea Bedigian, Richard G. Olmstead. Phylogeny of Pedaliaceae and Martyniaceae and the Placement of Trapella in Plantaginaceae s. l.. „Systematic Botany”. 40(1), s. 259-268, 2015. DOI: 10.1600/036364415X686558.

[14] Raul Gutierrez. Preliminary Chloroplast DNA Studies in the Flowering Plant Family Martyniaceae (Order Lamiales). „Journal of the Arizona-Nevada Academy of Science”. 40, 1, s. 105-110, 2008. DOI: [105:PCDSIT2.0.CO;2 10.2181/1533-6085(2008)40[105:PCDSIT]2.0.CO;2].

[15] Martyniaceae Horan.. Tropicos.org. [dostęp 2015-12-31].

[rostaf-16] Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyż̇szych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.).

[gawrys-17] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: officina botanica, 2008, s. 104. ISBN 978-83-925110-5-2.

[checklist-18] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 114, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]