| |
| podpułkownik | |
| Data i miejsce urodzenia |
9 lipca 1907 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
20 kwietnia 1945 |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1927–1945 |
| Siły zbrojne |
|
| Stanowiska |
dowódca sandżackich Czetników, |
| Główne wojny i bitwy | |
| Odznaczenia | |
| |
Pavle Đurišić (serb. Павле Ђуришић; ur. 9 lipca 1907 w Podgoricy, zm. 20 kwietnia 1945 w Starej Gradišce) – serbski podpułkownik czetników i wojewoda komski, kolaborant odpowiedzialny za czystki etniczne, dowódca oddziałów czetnickich w Czarnogórze i Sandżaku podczas II wojny światowej.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Uczył się w szkole powszechnej w Podgoricy, a następnie gimnazjum w Beranach. W latach 1927–1930 szkolił się w akademii wojskowej, którą ukończył w stopniu podporucznika. Do 1931 roku służył w 10. pułku piechoty w Sarajewie. Następnie ukończył szkołę oficerską w Sarajewie, awansując na porucznika. W latach 1934–1937 służył w 48. pułku piechoty w Beranach. W 1937 roku uzyskał awans do stopnia kapitana, obejmując dowództwo batalionu w 48pp. Po zajęciu Albanii przez wojska włoskie w kwietniu 1939 roku, jego pułk został przeniesiony do Plavu.
Brał udział w wojnie z Niemcami i Włochami w kwietniu 1941, 17 kwietnia odparł atak wojsk włoskich na Berane. Po kapitulacji Jugosławii udał się w górzyste rejony Czarnogóry, rozpoczynając walkę partyzancką. W listopadzie 1941 udał się do Serbii, gdzie spotkał się z pułkownikiem Dragoljubem Mihailoviciem, który przewodniczył konspiracyjnemu ruchowi czetnickiemu. Został mianowany komendantem wszystkich sił czetnickich w Sandżaku, po czym na początku 1942 roku powrócił do swoich oddziałów.
W ruchu czetnickim
[edytuj | edytuj kod]Na początku stycznia 1942 roku spotkał się z Mihailoviciem, od którego dostał szczegółowe instrukcje zawierające wskazówki ludobójstwa i eksterminacji ludności muzułmańskiej z Sandżaku oraz Chorwatów i muzułmanów z Bośni. Historycy tacy jak Lucien Karchmar, Stevan K. Pavlowitch i Noel Malcolm uważają, że dokument ten został sfałszowany przez samego Đurišicia i miał być wykorzystany przeciwko Mihailovicowi. Matteo J. Milazzo, Jozo Tomasevich i Sabrina P. Ramet uważają, że dokument jest autentyczny i przypisują autorstwo instrukcji Mihailoviciowi. Đurišić miał początkowo mały wpływ na ludność czarnogórską i nie był w stanie podjąć walki z Włochami lub konkurencyjnymi oddziałami partyzanckimi. Na początku 1942 roku jego oddział stał się bardziej aktywny we wschodniej Czarnogórze i Sandżaku, gdzie podjął akcje represyjne wobec muzułmanów. Czetnicy w styczniu i lutym 1942 roku zajęli Kolašin, zabijając tam ponad 300 osób uznanych za realną lub potencjalną opozycję. Zwłoki ofiar wrzucili do dołów nazwanych „psim” cmentarzem[1]. Na początku marca 1942 roku Đurišić zawarł jedno z pierwszych porozumień o kolaboracji czetników z Włochami. W maju 1942 roku zaatakował i pokonał oddział partyzantki antyfaszystowskiej w Czarnogórze.
4 maja został schwytany wraz z kilkoma swoimi oficerami przez Niemców. Najpierw został przewieziony do Berlina, a w lipcu osadzony w obozie w Stryju. 27 sierpnia udało mu się zbiec i poprzez Węgry dostał się do Serbii. Tam jednak ponownie został aresztowany, ale dzięki interwencji gen. Milana Nedicia, szefa marionetkowego państwa serbskiego, szybko go uwolniono. Po uwolnieniu podpisał umowę z włoskim generałem Birolim, który zorganizował i uznał trzy oddziały czetników, służące jako oddziały pomocnicze do walki przeciwko partyzantom. Oddziały zostały uzbrojone i opłacone przez Włochów, a w ich skład weszło 4500 czetników, z czego 1500 znajdowało się pod dowództwem Đurišića[2]. Wspólnie z okupantem Đurišić utworzył kolaboracyjny komitet, nazywany przez Włochów „Komitetem Nacjonalistycznej Czarnogóry”. Celem komitetu było „zniszczenie komunizmu”, lecz w praktyce podjęto też działania, które miały być skierowane przeciwko włoskim władzom okupacyjnym[3]. W grudniu 1942 roku czetnicy z Czarnogóry i Sandżaku spotkali się na konferencji w Šahovići. Konferencja została zdominowana przez Đurišića. Đurišić przeforsował rezolucje wdrażające ekstremizm i nietolerancję oraz program, którego celem było przywrócenie przedwojennego statusu quo[4].
Następnie spotkał się z płk. D. Mihailoviciem, który polecił mu sformować w Czarnogórze trzy pułki czetnickie i nawiązać współdziałanie z Serbskim Korpusem Ochotniczym. Pułki powstały w Mileševie, Pljevlji i Podgoricy. Rozpoczęły się zacięte walki z komunistyczną partyzantką. Wkrótce P. Đurišić został awansowany przez gen. M. Nedicia do stopnia podpułkownika, co potwierdził płk D. Mihailović.
W grudniu 1942 roku, zaniepokojeni możliwością lądowania aliantów, Niemcy rozpoczęli ofensywę przeciwko partyzantom w Bośni i Hercegowinie. Wielkość ofensywy antypartyzanckiej wymagała zaangażowania Włochów i kolaborantów chorwackich, Włosi wystawili do operacji czetników, w tym Đurišicia[5]. Raport Đurišicia z dnia 13 lutego 1943 informuje o masakrze muzułmanów w Čajničach i Fočy w południowo-wschodniej Bośni. Na początku stycznia 1943 roku dowództwo czetników nakazało Đurišiciowi eksterminację muzułmanów w Bijelo Polje w Sandżaku. 10 stycznia 1943 czetnicy Đurišicia spalili 33 wioski, zamordowali 400 żołnierzy samoobrony muzułmańskiej (również wspieranej przez Włochów), a ponadto zamordowali 1000 muzułmańskich kobiet i dzieci. W połowie lutego oddział dopuścił się kolejnych czystek etnicznych w Pljevlji, Čajničach i Fočy. W raporcie do Mihailovicia z 13 lutego Đurišić pisał o tym, że zamordował 9200 muzułmanów, w tym 1200 członków samoobrony i około 8000 kobiet, dzieci i osób starszych[6][7]. W marcu zamordował on w Goraždach około 500 osób, głównie kobiet, dzieci i osób starszych, kilka kobiet zostało zgwałconych. Całkowitą liczbę ofiar zbrodni czetników Đurišicia między styczniem a lutym szacuje się na 10 tysięcy osób. Liczba ofiar mogłaby być większa gdyby nie to, że część muzułmanów uciekła przed rzezią do Sarajewa[6]. W nagrodę za kolaborację, 11 października 1944, niemiecki generał Wilhelm Keiper w imieniu Hitlera wręczył mu Żelazny Krzyż drugiej klasy[8].
Po zajęciu Sandżaku i Serbii przez NOVJ marszałka Tity w połowie 1944 roku, brał udział w odprawie czetnickich dowódców w wiosce Crni Vrh[doprecyzuj!], na której zdecydowano o wycofaniu oddziałów do Grecji. 28 grudnia oddziały czetnickie zostały przeorganizowane w dywizje i pułki. Rozpoczęto formowanie trzech dywizji, omladińskiego pułku, batalionu sztabowego i innych mniejszych pododdziałów. 14 lutego 1945 Đurišić spotkał się we wsi Kožuhe z płk. D. Mihailoviciem.
Współpraca z czarnogórskimi separatystami
[edytuj | edytuj kod]W tym czasie nawiązał z nim kontakt Sekula Drljević, czarnogórski separatysta, który dążył do sformowania narodowych sił zbrojnych. 22 marca w Doboju doszło do zawarcia wspólnej umowy, na podstawie której P. Đurišić uznał Radę Państwową Czarnogóry za tymczasowy organ rządzący, a jego oddziały zostały przemianowane na Czarnogórską Armię Narodową (Crnogorska narodna vojska) z nim jako operacyjnym dowódcą i S. Drljeviciem jako głównodowodzącym. W zamian S. Drljević miał zapewnić czetnikom bezpieczne przejście do Słowenii. W rzeczywistości było to porozumienie czysto taktyczne, które ostatecznie nie zostało dotrzymane. Kiedy 8 kwietnia 1945 oddziały P. Đurišicia próbowały przekroczyć granicę z Niepodległym Państwem Chorwackim, wojska chorwackie i Ustasze pod dowództwem płk. Vladimira Metikoša znienacka otoczyli je i rozbroili.
Czetnicy zostali przeorganizowani w trzy brygady w sile około 5–10 tysięcy ludzi i podporządkowani bezpośrednio dowództwu Ustaszy. Na ich czele stanął gen. Agram, a politycznym przywódcą został S. Drljević. Skierowano ich pod nazwą „Czarnogórska Armia Narodowa” w rejon Karlovaca do walki przeciwko oddziałom Josipa Broz Tity. Po tych zmianach pozycja Đurišicia uległa znacznemu pogorszeniu. Ostatecznie wraz z innymi czetnickimi oficerami został on przewieziony do obozu koncentracyjnego w miejscowości Stara Gradiška, gdzie zabili ich Chorwaci.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Stevan Pavlowitch, Hitler’s New Disorder: The Second World War in Yugoslavia, New York: Columbia University Press, 2007, s. 104–106, ISBN 978-1-85065-895-5 (ang.).
- ↑ Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9. s. 210–212.
- ↑ Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9. s. 211.
- ↑ Pavlowitch, Stevan K. (2007). Hitler’s New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. New York: Columbia University Press. ISBN 978-1-85065-895-5. s. 112.
- ↑ Milazzo, Matteo J. (1975). The Chetnik Movement & the Yugoslav Resistance. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-1589-8. s. 113–116.
- ↑ a b Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9. s. 258–259.
- ↑ Paul Mojzes, Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the 20th Century, Plymouth: Rowman and Littlefield Publishers, 2011, s. 97, ISBN 978-1-4422-0663-2 (ang.).
- ↑ Cohen, Philip J. (1997). The World War II and Contemporary Chetniks: Their Historico-Political Continuity and Implications for Stability in the Balkans. Zagreb: CERES. ISBN 978-953-6108-44-2, s. 34.
Literatura (w języku serbskim)
[edytuj | edytuj kod]- Радован Калабић, Равногорска Историја, Београд, 1992.
- Боривоје Карапанџић, Грађански рат у Србији 1941-1945, Београд, 1992.
- Милан Баста, Рат је завршен седам дана касније, Загреб, 1980.
- Коста Николић, Историја Равногорског Покрета, Књ 1-3, Београд, 1999.
- Милосав Самарџић, Дража Михаиловић и општа историја четничког покрета Том II, Крагујевац, 2005.
- Владимир Дедијер и Антун Милетић, Против заборава и табуа-Јасеновац (1941-1945), Сарајево, 1991.
- Саво Скоко, Крваво коло Херцеговачко, Подгорица, 1995.
