 Rozchodnik ostry | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
rozchodnik |
| Nazwa systematyczna | |
| Sedum L. Sp. Pl. 430. 1753 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Rozchodnik (Sedum L.) – rodzaj roślin należący do rodziny gruboszowatych. Według ujęć taksonomicznych dominujących na początku XXI wieku należy do niego ok. 460[4]–470[5] gatunków, ale rodzaj wymaga rewizji taksonomicznej i postulowane jest jego szerokie ujęcie obejmujące ponad 750 gatunków[5]. Rośliny te występują głównie na półkuli północnej[6]. Wiele gatunków to rośliny ozdobne, zazwyczaj sukulenty w naturze rosnące w miejscach suchych – na terenach skalistych i piaszczystych, ale należą tu też gatunki leśne i siedlisk bagiennych[7].
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]
Rodzaj o zasięgu obejmującym wszystkie kontynenty półkuli północnej, gdzie występuje w strefie umiarkowanej i subtropikalnej[4]. W Ameryce Północnej sięga na południu do Meksyku, Gwatemali i Salwadoru. Obecny jest też w Andach Ameryki Południowej[8][4]. Przedstawiciele rodzaju występują w całej Europie, w Afryce północnej oraz na obszarach górskich w części środkowej i wschodniej kontynentu sięgając na południu do Tanzanii[4] i Madagaskaru[9]. Zasięg rodzaju obejmuje znaczną część Azji, bez jej północno-wschodniej części, Półwyspu Indyjskiego i większości Archipelagu Malajskiego[4].
- Gatunki flory Polski[10]
Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[10], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)[4]
- rozchodnik alpejski Sedum alpestre Vill.
- rozchodnik biały Sedum album L. – antropofit zadomowiony
- rozchodnik czarniawy Sedum atratum L.
- rozchodnik czerwieniejący Sedum rubens L. – antropofit zadomowiony
- rozchodnik karpacki Sedum fabaria W.D.J.Koch ≡ Hylotelephium telephium subsp. fabaria (W.D.J.Koch) H.Ohba
- rozchodnik kaukaski Sedum spurium M. Bieb. ≡ Phedimus spurius (M.Bieb.) 't Hart – antropofit zadomowiony
- rozchodnik ostry Sedum acre L.
- rozchodnik owłosiony Sedum villosum L.
- rozchodnik ościsty Sedum rupestre L. ≡ Petrosedum rupestre (L.) P.V.Heath
- rozchodnik sześciorzędowy Sedum sexangulare L.
- rozchodnik wielki Sedum maximum (L.) Hoffm. ≡ Hylotelephium maximum (L.) Holub
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny, rzadko półkrzewy, nagie lub owłosione, osiągające od 2 cm do 0,9 m wysokości[9]. W większości są to sukulenty liściowe. Łodyga wzniesiona lub podnosząca się, zwykle rozgałęziona, rzadko gruboszowata[9].
- Liście
- Ulistnienie skrętoległe, naprzeciwległe lub okółkowe (w okółku po 3–5 liście), liście gruboszowate, płaskie lub wałeczkowate, siedzące lub ogonkowe, czasem u nasady z ostrogą. Osiągają zróżnicowane rozmiary – od 1 mm do 8 cm długości. Blaszka liściowa jest całobrzega, a jej użyłkowanie niemal niewidoczne[9].
- Kwiaty
- Małe, białe, żółte lub różowe, zebrane w szczytowe podbaldachy. Zazwyczaj pięciokrotne, czasem 3-, 8-, 12-krotne. Działki kielicha zwykle wyraźne, zielone, czasem z ostrogą u nasady[9]. Płatki zwykle gwiazdkowato rozpostarte. Pręcików jest zwykle dwa razy więcej od płatków, czasem tyle samo i odpowiednio wyrastają w dwóch lub pojedynczym okółku[8]. Posiadają długie i cienkie nitki. Zalążnie górne[7]. Powstają z owocolistków zwykle w liczbie odpowiadającej liczbie płatków. Zwieńczone są szyjkami słupków różnej długości[8].
- Owoce
- Wielonasienne, gwiazdkowate mieszki, wzniesione lub rozpostarte[7][8].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj w tradycyjnym ujęciu jest polifiletyczny[5], jego klasyfikacja wciąż jest przedmiotem badań i dla wielu gatunków i ich grup pozostaje niejasna[9] – padają bardzo różne propozycje jego ujęcia – od bardzo wąskich, po bardzo szerokie[5]. Gatunki tu dawniej i współcześnie zaliczane reprezentują przedstawicieli wszystkich kladów identyfikowanych w obrębie podrodziny Sempervivoideae. Bazalny w obrębie podrodziny klad Telephium tworzą m.in. rodzaje Hylotelephium, Phedimus i Rhodiola (dawniej z gatunkami zaliczanymi do Sedum). Kolejny klad to Petrosedum obejmujący wyodrębniony z Sedum rodzaj Petrosedum, ale też z bazalnym w jego obrębie gatunkiem Sedum nanum. Kilka gatunków z rodzaju występuje w obrębie kladu Aeonium tworząc grad ewolucyjny w jego obrębie. Pozostałych kilkaset gatunków wymieszanych jest wśród tradycyjnie wyróżnianych rodzajów plemienia Sedeae w zwązku z czym za najbardziej uzasadnione uznawane jest scalenie ich wszystkich w rodzaj Sedum[5].
Aithales Webb & Berthel., Aizopsis Grulich, Amerosedum Á. Löve & D. Löve, Anacampseros Mill., Asterosedum Grulich, Breitungia Á. Löve & D. Löve, Cepaea Fabr., Chetyson Raf., Clausenellia Á. Löve & D. Löve, Cockerellia (R. T. Clausen & N. W. Uhl) Á. Löve & D. Löve, Congdonia Jeps., Corynephyllum Rose, Etiosedum Á. Löve & D. Löve, Gormania Britton, Helladia M. Král, Hjaltalinia Á. Löve & D. Löve, Keratolepis Rose ex Fröd., Lenophyllum Rose, Leucosedum Fourr., Macrosepalum Regel & Schmalh., Mucizonia (DC.) Batt. & Trab., Oreosedum Grulich, Parvisedum R. T. Clausen, Petrosedum Grulich, Poenosedum Holub, Procrassula Griseb., Pseudorosularia Gurgen., Sedastrum Rose, Sedella Fourr., nom. inval., Spathulata (Boriss.) Á. Löve & D. Löve, Telmissa Fenzl, Tetrorum Rose, Triactina Hook. f. & Thomson
- Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Rodzaj Sedum należy do podrodziny Sempervivoideae, rodziny gruboszowatych Crassulaceae, do rzędu skalnicowców (Saxifragales) i wraz z nim do okrytonasiennych[2].
- Pozycja według systemu Reveala (1993–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Saxifraganae Reveal, rząd skalnicowce (Saxifragales Dumort.), rodzina gruboszowate (Crassulaceae DC. in Lam. & DC.), podrodzina Sedoideae Endl. ex Walp., plemię Sedeae Fr., podplemię Sedinae Kitt. in A. Rich., rodzaj rozchodnik (Sedum L.)[12].
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Wiele gatunków jest uprawianych jako rośliny ozdobne, sadzonych w ogrodach naturalistycznych i skalnych. Ze względu na małe wymagania i odporność na susze są wykorzystywane do obsadzania dachów, murów i torowisk[13].
- Gatunki uprawiane[6]
- Sedum anglicum Huds. – rozchodnik angielski
- Sedum baileyi Praeger – rozchodnik Bayleya
- Sedum caeruleum L. – rozchodnik błękitny
- Sedum dasyphyllum L. – rozchodnik gęstolistny
- Sedum hispanicum L. – rozchodnik siny, r. hiszpański
- Sedum morganianum E.Walther – rozchodnik Morgana
- Sedum oregonense (S. Watson) M. Peck – rozchodnik oregoński
- Sedum sarmentosum Bunge – rozchodnik rozłogowy
- Sedum spathulifolium Hook. – rozchodnik łopatkowaty
Tradycyjnie zaliczane do tego rodzaju są także rozpowszechnione w uprawie: rozchodnikowiec Ewersa Hylotelephium ewersii (≡ rozchodnik Ewersa Sedum ewersii); rozchodnikowiec okazały Hylotelephium spectabile (≡ rozchodnik okazały Sedum spectabile); rozchodnikowiec Siebolda Hylotelephium sieboldii (≡ rozchodnik Siebolda Sedum sieboldii); rozchodnik skalny Petrosedum montanum (≡ Sedum montanum), rozchodnik kamczacki Phedimus kamtschaticus (≡ Sedum kamtschaticum); rozchodnik Forstera Petrosedum forsterianum (≡ Sedum forsterianum).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-07-11] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-09].
- ↑ a b c d e f Sedum L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2023-02-12].
- ↑ a b c d e Thibaud F.E. Messerschmid i inni, Linnaeus's folly – phylogeny, evolution and classification of Sedum (Crassulaceae) and Crassulaceae subfamily Sempervivoideae, „Taxon”, 69 (5), 2020, s. 892-926, DOI: 10.1002/tax.12316 [dostęp 2023-02-12].
- ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ a b c Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2011, s. 109. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b c d Sedum Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2014-01-23]. (ang.).
- ↑ a b c d e f Hideaki Ohba: Sedum Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2014-01-23]. (ang.).
- ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 163-164, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ Sedum. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2010-05-05].
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Sedum. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-03-09]. (ang.).
- ↑ Beata Grabowska, Encyklopedia bylin. T. 2, K-Z, Tomasz Kubala (red.), Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2012, s. 788, ISBN 978-83-7506-846-7, OCLC 804634307.
