Sakramentarz tyniecki

Sakramentarz tyniecki: Przedstawienie Chrystusa
Oznaczenie	Rps BOZ 8
Data powstania	ok. 1060–1070
Miejsce powstania	diecezja kolońska
Zawartość	modlitwy dla kapłana celebrującego mszę
Język	łacina
Rozmiary	28,5 × 22,5 cm
Liczba kart	237
Miejsce przechowywania	Biblioteka Narodowa w Warszawie
Multimedia w Wikimedia Commons

Sakramentarz tyniecki – jeden z najstarszych zachowanych iluminowanych rękopisów liturgicznych, jakie pojawiły się na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu^[1].

Sakramentarz powstał najprawdopodobniej w XI wieku w diecezji kolońskiej, aczkolwiek dokładniejsze datowanie jest niepewne: pocz. XI w. (Sobieszczański), około 1060 (J. Sawicka), około 1060–1070 (M. Pietrusińska), około 1070–1080 (P. Bloch, H. Schnitzler)^[2][3]. Możliwe, że do Polski manuskrypt został sprowadzony już za czasów panowania Kazimierza Odnowiciela przez biskupa krakowskiego Aarona z Brunwillare^[4]. Jednak istnieją także przypuszczenia, że manuskrypt jest późniejszy i trafił do Polski za panowania Bolesława Śmiałego^[4]. Swą nazwę manuskrypt zawdzięcza Opactwu Benedyktynów w Tyńcu, dla którego prawdopodobnie został sprowadzony i w którym był przechowywany^[3]. Możliwe jednak, że początkowo, do połowy XII w., znajdował się w opactwie św. Wincentego na Ołbinie^[4].

Na temat historii sakramentarza w wiekach XII–XIX jest niewiele informacji^[5]. Prawdopodobnie przynajmniej do XIII w. był używany jako księga liturgiczna, później traktowano go jako cenny zabytek^[5]. Wiadomo, że w 1656, w czasie wojen szwedzkich, księga została zrabowana z Tyńca przez Szwedów, a następnie odkupiona w Krakowie, skąd powróciła do klasztoru. Informuje o tym notka na pierwszej karcie: Anno domini 1656 die 11 Augusti tę xięgę w klasztorze tynieckim wyrabowano gdy obóz Szwedzi rozproszyli Polaków tamże pod tymże klasztorem y tę xiążkę odkupiono w Krakowie^[2]. Obecna oprawa rękopisu pochodzi z XVII wieku^[4]. W opracowaniach przyjmowano, że księga mogła mieć wcześniej drogocenną oprawę z kości słoniowej, która została odłączona po zrabowaniu przez Szwedów^[6]. Możliwe jednak, że zniszczona oprawa została wymieniona jeszcze przed zrabowaniem rękopisu^[6].

W 1814 sakramentarz został zakupiony w Krakowie za 1000 złotych przez Stanisława Kostkę Zamoyskiego, który w 1818 r. przekazał go do Biblioteki Ordynacji Zamojskiej^[2].

W 1939 rękopis usiłowały przejąć i wywieźć do Niemiec grupy Kajetana Mühlmanna i Petera Paulsena, zajmujące się grabieżą polskich dzieł sztuki^[7]. Sakramentarz został skonfiskowany z Biblioteki Zamojskich, jednak nie wywieziono go do Rzeszy i pozostał w Warszawie na Alei Szucha^[8]. W listopadzie 1941 dzięki staraniom Gustava Abba, stojącego na czele utworzonej w Polsce przez Niemców Biblioteki Państwowej, rękopis powrócił do Biblioteki Ordynacji^[9]. Po powstaniu warszawskim, na mocy umowy kapitulacyjnej, miała miejsce tzw. akcja pruszkowska, czyli przewożenie niektórych ocalałych zbiorów bibliotecznych do hal Zakładów Remontowych w Pruszkowie, z których część wywieziono następnie do Niemiec^[10]. W trakcie tej akcji niektóre najwartościowsze zabytki, w tym Sakramentarz tyniecki, zostały potajemnie ukryte na terenie Polski^[11]. Sakramentarz trafił najpierw do Podkowy Leśnej, a następnie do kolegiaty łowickiej, gdzie ukryto go pod posadzką krypty^[12].

W 1946/1947 trafił wraz z depozytem Biblioteki Ordynacji Zamojskiej do zbiorów Biblioteki Narodowej^[13][3]. W 1952 stał się własnością Biblioteki Narodowej na mocy ustawy znoszącej m.in. biblioteki fundacyjne^[13]. Sakramentarz jest dostępny online w Cyfrowej Bibliotece Narodowej „Polona”^[14].

Manuskrypt o wymiarach 28,5 × 22,5 cm spisany został na pergaminie^[2]. Kodeks zawiera 234 karty^[3]. Czterdzieści dwie strony zdobią bordiury tworzące prostokątne ramy wypełnione motywami liści i palmet, uzupełnione plecionką^[2]. Trzydzieści osiem stron pisanych jest złotem i srebrem na purpurze^[2]. Ponadto manuskrypt zawiera^[2]:

• dwie całostronnicowe miniatury figuralne:
  • Maiestas Domini (k. 17v) – postać Chrystusa w mandorli na podwójnym łuku tęczy, z aniołami po bokach i symbolami ewangelistów w rogach
  • Ukrzyżowanie (k. 19v) – inicjał T, przedstawiający Chrystusa na krzyżu, krzyż i tekst złoty na tle purpurowym, dwa medaliony z popiersiami płaczących na wysokości ramion krzyża
• dwa inicjały całostronnicowe:
  • V (k. 18v) – wypełniony plecionką z elementami roślinnymi, z postacią anioła na dole i czterema głowami męskimi w medalionach
  • D (k. 27) – wypełniony plecionką na purpurowym tle, ujęty bordiurą
• trzynaście mniejszych inicjałów wypełnionych złotą lub srebrną plecionką o motywach roślinnych

Większość tekstu zapisana jest pismem zbliżonym do minuskuły karolińskiej, zaś w tytułach i dla podkreślania części tekstu użyte zostały majuskuła i uncjała^[2]. Karty 177–180v, 236, 237 spisane zostały inną ręką, zaś na kartach 67v–71v, 156–158 są dopiski z XII wieku^[2].

Oprawę, wykonaną w XVII w., stanowi deska pokryta brązową zdobioną skórą, na górnej i dolnej okładzinie zachował się tłoczony złotem owalny superekslibris z herbem opactwa i inskrypcją: „DIVI TUTELLARES COENOBI TYNECENSIS”^[3].

Manuskrypt zawiera teksty używane przez kapłana podczas sprawowania mszy (Missa in ipso die Dedicatione ecclesie et per totum annum, Missa communis, Missa pro rege et exercitu ejus, Kalendarium, Canon missae)^[2][3]. Znajduje się też w nim najstarszy zapis muzyczny w Polsce w postaci cheironomicznej, dopisany w XII wieku^[2].

Okazała forma manuskryptu świadczy o jego przynależności do tzw. rękopisów królewskich, które spełniały nie tylko funkcję liturgiczną, ale były także wyrazem splendoru monarchii^[3]. Artystyczne zdobienia księgi i kompozycja miniatur figuralnych pozwalają zaliczyć iluminacje do jednych z najpiękniejszych dzieł późnej fazy rozwoju tzw. ottońskiej szkoły malarskiej w Kolonii^[3].

• 
  Przednia okładka
• 
  Miniatura Maiestas Domini
• 
  Miniatura Ukrzyżowanie
• 
  Inicjał całostronnicowy V
• 
  Inicjał całostronnicowy D
• 
  Ozdobna strona spisana na purpurze
• 
  Ozdobna strona spisana na purpurze
• 
  Pierwsza strona tekstu
• 
  Strona z inicjałem C
• 
  Strona z dopisanymi glosami i neumami

• Nad złoto droższe. Skarby Biblioteki Narodowej (wersja elektroniczna). Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2003. ISBN 83-7009-433-3. [dostęp 2020-11-05]. (pol.).
• Katarzyna Sijka. Losy „Sakramentarza tynieckiego” podczas II wojny światowej. „Saeculum Christianum”. XXV, s. 327–340, 2018. 
• Tyniec: sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII; katalog wystawy w Zamku Królewskim na Wawelu; październik - grudzień 1994. Kraków: Opactwo Benedyktynów w Tyńcu, 1994. ISBN 83-85433-32-5.

• Sakramentarz Tyniecki w CBN „Polona”