Szkoła tłumaczy w Toledo

Szkoła tłumaczy w Toledo (hiszp. Escuela de Traductores de Toledo) – grupa uczonych reprezentujących trzy wyznania: chrześcijaństwo, islam oraz judaizm^[1], którzy współpracowali ze sobą na przełomie XII i XIII wieku w Toledo, stanowiącym wówczas ważny ośrodek nauki muzułmańskiej. Szkoła ta, istniejąca w latach 1135–1284, powstała z inicjatywy arcybiskupa Rajmunda I de Sauvetât^[2]. Tłumacze przełożyli na łacinę i hiszpański (kastylijski) wiele rękopisów. Przetłumaczono na łacinę nie tylko wszystkie dzieła Arystotelesa dostępne w języku arabskim, ale również liczne dzieła filozofów i uczonych muzułmańskich i żydowskich, takich jak Awicenna, Al-Ghazali, Awicebron. Dzięki tym tłumaczeniom dorobek autorów arabskich, a za ich pośrednictwem również uczonych starożytnych, stał się dostępny dla cywilizacji zachodniej.

W 1043 roku rządy nad muzułmańskim taifatem Toledo przypadły arabskiemu władcy Al-Mamunowi. W ciągu swojego długiego panowania sprowadził do miasta wielu artystów oraz intelektualistów. Prowadził również zaciętą rywalizację z Sewillą Abbadytów (Abbadydów).

Sceną polityczną półwyspu w latach 1065–1066 wstrząsnęła śmierć Ferdynanda I Wielkiego, który po zjednoczeniu dwóch królestw chrześcijańskich na mocy swego testamentu ponownie je podzielił. Jego najstarszy syn, Sancho, otrzymał w spadku Kastylię, Alfons Królestwo Leonu, zaś najmłodszy Garcia – Galicję. Po śmierci ojca bracia zaczęli walczyć ze sobą, często sprzymierzając się z królestwami muzułmańskimi. Dwaj najstarsi bracia zawarli krótkie przymierze, mające na celu pozbawienie najmłodszego brata Galicji, jednak wkrótce Sancho zwrócił się przeciw Alfonsowi i pokonał jego wojska. Alfons udał się na wygnanie i schronił się przed bratem w taifacie Toledo, którym władał Yahya ibn Ismail al-Mamun (zm. 1075). Wcześniej pokonany Garcia udał się na wygnanie do muzułmańskiego królestwa Sewilli, będącego pod panowaniem Abbadytów. Rok później Sancho został zamordowany podczas tłumienia buntu w mieście Zamora. W 1075 roku również chroniący wcześniej Alfonsa Al-Mamun z Toledo padł ofiarą zdrady, co wywołało powstanie w mieście i okres krwawych zamieszek w walce o władzę. Wtedy wnuk Al-Mamuna, zwany Al-Kadar, zwrócił się z prośbą o wsparcie do Alfonsa, który był już królem zjednoczonych Kastylii i Leonu. Ojciec Alfonsa, Ferdynand, przyjmował przez wiele lat hołd od Toledo w zamian za ochronę przed muzułmańskimi rywalami.

Alfons za pomoc zażądał wygórowanej ceny, a Al-Kadar stał się marionetką w rękach swego protektora. W 1084 prawdopodobnie uznał, że nie utrzyma dłużej Toledo i zaproponował oddanie Alfonsowi bezpośredniego panowania nad swoim taifatem w zamian za pomoc w ucieczce do Walencji. Wrogowie Al-Kadera nie chcieli jednak oddać miasta, w związku z czym nastąpiło oblężenie. W 1085 roku Alfons VI wkroczył do Toledo jako jego władca. Wkrótce uczynił Toledo stolicą swego królestwa i dla miasta rozpoczął się okres rozkwitu.

Alfons, który mieszkał w Toledo, gdy było ono jeszcze stolicą taifatu, pozostawił je miastem otwartym, podczas gdy niektóre z dawnych taifatów pod panowaniem przybyłych z Afryki Almorawidów zaczęły okazywać wrogość zamieszkującym tam od wieków Żydom i chrześcijanom, w związku z tym wielu z nich uciekło właśnie do Toledo. W 1088 roku Toledo stało się główną siedzibą Kościoła katolickiego na Półwyspie Iberyjskim. Bogata spuścizna arabsko-islamska, którą zastali w Toledo nowi przybysze, była kultywowana również dzięki wsparciu pozostałych w mieście muzułmanów (Alfons nie zamknął tamtejszego meczetu). Dzięki rządom Alfonsa VI Toledo stało się intelektualną stolicą Europy oraz miastem chrześcijańskim, w którym arabski pozostał nadal językiem kultury i nauki. Miasto posiadało zasobne biblioteki, począwszy od czasów Umajjadów zbiory powiększono, potem zostały również wzbogacone przez chrześcijańskich królów Kastylii.

Arcybiskup Toledo Rajmund nadał instytucjom powstałym po śmierci Alfonsa VI wokół tych bibliotek nieoficjalną nazwę Szkoły Tłumaczy. W tym okresie, poza samym arcybiskupem Rajmundem, który kierował zespołem, działali tu m.in. Gerard z Kremony, Jan z Sewilli, Rudolf z Brugii, Dominicus Gundissalinus, Michał Szkot i Herman Niemiec.

Po śmierci arcybiskupa Rajmunda działalność szkoły znacznie się ograniczyła, ale nadal była kontynuowana. W tym czasie działali m.in. Marek z Toledo, Alfred Anglik, Jan z Toledo i Herman Niemiec.

Drugim okresem rozwoju szkoły w Toledo był okres panowania Alfonsa X Mądrego (XIII w.). Księgi tłumaczono docelowo na język kastylijski, a nie na łacinę jak poprzednio, co wynikało z tworzenia się podstaw współczesnego języka hiszpańskiego. Za czasów Alfonsa X język hiszpański (kastylijski) zaczął zastępować wcześniej panującą łacinę. Alfons X zwołał kolegium wybitnych astronomów, które stworzyło Tablice alfonsyńskie (Tablas alfonsíes), dotyczące konstelacji gwiezdnych i ruchów gwiazd na podstawie wcześniejszych Tablic toledańskich.

W okresie tym w formie parafrazy powstały pierwsze obszerne tłumaczenia Pisma Świętego na średniowieczny kastylijski: Biblia Prealfonsina przechowywana w klasztorze Escorial oraz Biblia Alfonsina ukończona w 1280.

Szkoła w Toledo stanowiła istotny ośrodek życia intelektualnego w średniowieczu. Obok Sycylii była głównym źródłem przekładów tekstów arabskich i żydowskich dla filozofów łacińskiego Zachodu. Stąd filozofia muzułmańska i żydowska promieniowały na zachodnioeuropejską filozofię średniowieczną. Liczne przekłady dzieł dzieł starożytnych dokonane przez tłumaczy z Toledo ufundowały podstawy pod renesans XII wieku. Ponowna recepcja wielu starożytnych tekstów filozoficznych, wyraźnie wpłynęła na rozwój tematyki i metodologii filozofii i innych nauk^[3].

W 1080 r. ukazały się Tablice toledańskie – tablice astronomiczne opracowane przez uczonych hiszpańskich i arabskich, zawierające m.in. tabele z formułami, za pomocą których można było wyznaczyć położenie planet na nieboskłonie w dowolnym dniu. W wiekach późniejszych podobne tablice były wykorzystywane w nawigacji morskiej. Najsłynniejsze Tablice alfonsyńskie, wzorowane na arabskich Tablicach toledańskich, kazał przygotować król Kastylii Alfons X (opracowane przez J. ben Mose oraz I. ibn Sida). W czasach druku, w kolejnych wydaniach upowszechniły się w całej Europie. Korzystał z nich także Mikołaj Kopernik – z Italii przywiózł wydanie weneckie z 1492 roku.

Gerard z Kremony był najprężniej działającym tłumaczem szkoły toledańskiej^[2]. Przetłumaczył m.in.:

• Canon medicinae Awicenny;
• At-Tasrif Albucasisa;
• Fizykę, Analityki wtóre i O niebie Arystotelesa;
• De scientiis Al-Farabiego;
• Almagest Ptolemeusza.

Wprowadził również do Europy cyfry arabskie. Z jego przekładów pochodzi nazwa funkcji trygonometrycznej "sinus".

Michał Szkot przetłumaczył z arabskiego na łacinę teksty Arystotelesa wraz z komentarzami arabskimi, spędził w Toledo kilka lat swojego życia.

Inni znani tłumacze to Jan z Toledo, Alfred z Sareshel, Hermannus Alemannus, Rudolf z Bruges i Dominicus Gundissalinus^[2].

• Maria Rosa Menocal: Ozdoba świata. Jak muzułmanie, żydzi i chrześcijanie tworzyli kulturę tolerancji w średniowiecznej Hiszpanii. Wyd. I. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006, s. 94–104. ISBN 83-233-2186-8.
• Philip K. Hitti: Dzieje Arabów. Wyd. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969, s. 495 (rozdz. Toledo jako centrum prac przekładowych).
• Katarzyna Pachniak: Nauka i kultura muzułmańska i jej wpływ na średniowieczną Europę. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo "Trio", 2010. ISBN 978-83-7436-242-9. Brak numerów stron w książce

• When The Moors Ruled Europe, Bettany Hughes Official Website, dokument BBC, Channel 4. bettanyhughes.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-02)]. (ang.)
• Człowiek nauki – Michael Scott (Michał Szkot) i toledańsko-arabski epizod w jego życiu (Arabia.pl) (pol.)
• Artur Andrzejuk, Awiceniańskie źródła egzystencjalnej koncepcji bytu Tomasza z Akwinu (pol.)
• prof. dr hab. Janusz Danecki, Co zawdzięczamy islamowi, "Miesięcznik Znak" nr 512, styczeń 1998. miesiecznik.znak.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-03-27)]. (pol.)
• Średniowieczna filozofia i nauka islamska oraz jej wpływ na filozofię i naukę zachodnią Stanisław Wielgus(pol.)
• Fragment rozdziału XL pt. Wkład intelektualny z cz. IV pt. Arabowie w Europie: Hiszpania i Sycylia Philip K.Hitti (przekład: Maria Skuratowicz)(pol.)