Ten artykuł dotyczy herbu szlacheckiego. Zobacz też: Tarnawa.

Tarnawa

Typ herbu	szlachecki
Pierwsza wzmianka	1406 (zapis) 1507 (pieczęć)

Tarnawa – polski herb szlachecki, używany przez kilkadziesiąt rodzin. Znane jest tylko jedno powiązane z nim zawołanie – identyczne jak nazwa – Tarnawa. Występował głównie w ziemi krakowskiej, sandomierskiej, lubelskiej i poznańskiej. Wizerunki tego herbu pochodzą dopiero z początku XVI wieku, choć z nazwy znany był już 100 lat wcześniej^[1]. Najbardziej znaną rodziną używającą tego herbu byli Malczewscy.

Kasper Niesiecki blazonuje herb następująco^[2]:

Opis zbudowany z uwzględnieniem zasad współczesnego blazonowania, zaproponowanych przez Alfreda Znamierowskiego, wygląda następująco^[1]: W polu czerwonym krzyż grecki srebrny, pod którego lewym ramieniem półksiężyc złoty.

Hełm z koroną i labrami, w klejnocie pięć strusich piór.

Herb przedstawiano na różne sposoby na przestrzeni wieków, swobodnie interpretując szczegóły takie jak kształt krzyża i ułożenie księżyca.

W części herbarzy, godło herbu Tarnawa, ukazywane jest jako krzyż grecki (luzem) – to znaczy nie dotykający krawędzi tarczy, podczas gdy mamy do czynienia z figurą zaszczytną, która wypełnia całe pole tarczy^[3].

Najstarszy zapis dotyczący herbu pochodzi z 1406, zaś najstarsza pieczęć z 1507^[1] (Zygmunta z Targowiska^[4]).

Najwcześniejsze źródło heraldyczne wymieniające herb to datowane na lata 1464–1480 Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae polskiego historyka Jana Długosza. Zapisuje on informacje o herbie wśród 71 najstarszych polskich herbów szlacheckich we fragmencie: „Tarnawa, que crucem albam, sub cuius ąuarto angulo luna defectuosa alba, in campo rubeo defert. Loquax et facundum^[5] .”

Przedstawienia herbu Tarnawa na przestrzeni wieków

Herb Tarnawa nie zachował się na żadnych średniowiecznych pieczęciach. Wzmiankują go Długosz w Klejnotach, oraz Stemmata polonica. Według tych opracowań, pole herbu miało być czerwone, zaś krzyż srebrny, grecki, stykający się z brzegami tarczy („w tarczy”). Srebrny, według Klejnotów miał być też księżyc, podczas gdy w Stemmata jest mowa o złocie. Barwy pola znamy też z relikwiarza Św. Barbary^[6].

Już w średniowieczu autorzy nie mogli się zgodzić co do ułożenia księżyca w herbie. O ile zawsze rysowano go pod lewym ramieniem krzyża, o tyle według Stemmata miał być barkiem w dół, zaś na relikwiarzu Św. Barbary – w lewo. W Sandomierskich i Wiślickich zapiskach herbowych figuruje tylko, że księżyc jest z lewej strony (in parte sinistriam)^[6].

Zachowanych jest też kilka zniekształconych przedstawień, takich jak to z chrzcielnicy w Kobylanach, gdzie duży półksiężyc barkiem w lewo obejmuje mniejszą, czteroramienną gwiazdę. Tarnawę przedstawiają być może rysunki w herbarzach Lyncenich i Bergshammar, które są podobne do przedstawienia z Kobylan, tylko w miejsce gwiazdy jest krzyż kawalerski. W Lyncenich półksiężyc jest barkiem w lewo i obejmuje krzyż kawalerski. Pole jest tu srebrne, godło zaś złote. Bergshammar ma krzyż łaciński, z figurą podobną do półksiężyca pod spodem. Pole jest czerwone, godło srebrne. Z kolei w zapisce z 1415 odnoszącej się do tego herbu jest mowa o dwóch krzyżach (duas cruces), zaś z 1475 o księżycu i gwieździe (partiam lunam cum stellam)^[6].

Brak informacji o średniowiecznym klejnocie Tarnawy^[6].

Według Józefa Szymańskiego, w wersji XVI-wiecznej krzyż był równoramienny, ułożony luzem, zaś złoty półksiężyc, umieszczony w lewym dolnym narożniku, ułożony brakiem ku lewemu skrajowi. Tak przedstawiają herb dzieła będące XVI-wiecznymi kontynuacjami Klejnotów Długosza – redakcje Chigi i Łętowskiego. Są jednak od tego pewne wyjątki. W redakcji Arsenalskiej i Kamyna Klejnotów, oraz w Stemmata w opracowaniu Polaczkówny i u Ambrożego z Nysy, księżyc jest srebrny. Ponadto, u Polaczkówny i u Ambrożego z Nysy, krzyż dochodzi do skrajów tarczy. W Kronice Bielskiego krzyż jest łaciński, dochodzący do brzegów, z obramowaniem. Rysunek z Herbów rycerstwa polskiego Paprockiego jest niejednoznaczny – ciężko rozstrzygnąć czy krzyż jest grecki czy kawalerski – jest to coś pośredniego między tymi dwoma^[7].

W wieku XVI pojawia się też po raz pierwszy przedstawienie klejnotu Tarnawy. Bielski w Kronice i Paprocki w Herbach dają w klejnocie pięć piór strusich. Odtąd wszystkie przedstawienia podstawowej wersji Tarnawy będą ozdobione klejnotem w takiej postaci^[7].

Nietypowe XVI-wieczne przedstawienie Tarnawy pochodzi z ekslibrisu M. Broniowskiego i superekslibrisu P. Broniowskiego oraz z nagrobka S. Broniowskiego. Na nagrobku i ekslibrisie krzyż jest łaciński, luzem. Ponadto, herb ma niespotykany gdzie indziej klejnot – na ekslibrisie i superekslibrisie są to dwie chorągwie wojskowe – na prawej krzyż kawalerski, na lewej księżyc. Na nagrobku zaś – puste chorągwie wojskowe^[7]. We wszystkich herbarzach brak nazwiska Broniowski na liście herbownych Tarnawy. Mogłoby to wskazywać, że opisywany powyżej herb nie jest inną stylizacją Tarnawy, ale osobną odmianą. Herbarze jednak nie wymieniają nigdzie herbu własnego Broniowski. Najprawdopodobniej Broniowski to po prostu oboczność nazwiska Broniewski (nazwisko to zapisywano w obu formach^[8]).

W XVII-wiecznym herbarzu Kleynoty... J. A. Gorczyna rysunek jest identyczny jak u Bielskiego^[9]. Identyczny nie tylko merytorycznie, ale nawet stylistycznie wizerunek jest u Wacława Potockiego w Poczcie herbów.... Autor dodatkowo umieścił go w otoku z liści^[10].

Pierwszy herbarz wieku XVIII, autorstwa Antoniego Swacha, będący kompilacją prac Bielskiego, Okolskiego i Jana Liwa Herbulta (1705), zamieszcza opis i kształt herbu jak u Gorczyna. Wprawdzie na rysunku brak klejnotu, ale jest on podany w opisie^[11]. Najważniejszy herbarz wieku XVIII, autorstwa Niesieckiego (1738), wprowadził zupełnie inną stylizację. Wprawdzie w opisie nadal pomijany jest rodzaj krzyża, ale na rysunku krzyż nie jest już grecki ani łaciński, ale łapowy, oraz umieszczony luzem (tj. nie styka się z brzegami tarczy)^[2].

Wizerunek zmienia się w Heraldyce rosyjskiej Aleksandra Łakijera (1854). Tym razem autor określa dokładnie w opisie o jaki rodzaj krzyża chodzi – jest to krzyż grecki. Zachodzi jednak inna zmiana w stosunku do najwcześniejszych przedstawień – krzyż jest luzem^[12].

Brak Tarnawy u J.K. Ostrowskiego, jednego z największych autorytetów heraldycznych przełomu XIX i XX wieku spowodował, że kształty herbu pozostały nieustalone po dzień dzisiejszy.

Emilian Szeliga-Żernicki w Die polnischen Stammwappen (1904) wraca do wizerunku i opisu, jaki znajdujemy u Niesieckiego – krzyż jest łapowy, natomiast w tekście jego rodzaj pozostaje nieokreślony^[13]. Natomiast u Zbigniewa Leszczyca w Herbach szlachty polskiej (1908) rysunek jest dość nietypowy. Krzyż rysuje autor łapowy, jak u Niesieckiego, ale księżyc jest po prawej stronie i barkiem do skraju (zatem w lustrzanym odbiciu). Ponownie brak sprecyzowania rodzaju krzyża w opisie^[14]. Teodor Chrząński natomiast, w swych Tablicach odmian (1909) zamieszcza krzyż łaciński, umieszczony na tarczy, nie w tarczy. Położenie księżyca wróciło do tradycyjnego^[15].

Opracowania współczesne, jak Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku Tadeusza Gajla, wobec znacznych rozbieżności w historycznych przekazach, nie zajmują wspólnego stanowiska na temat kształtu krzyża, chociaż zgadzają się co do położenia księżyca pod lewym ramieniem krzyża. Tadeusz Gajl daje krzyż grecki luzem^[16], natomiast Alfred Znamierowski kształtuje godło na wzór najdawniejszych przedstawień^[1]. W infoboksie widnieje herb, którego godło jest rekonstrukcją godła z najstarszej pieczęci.

Wszystkie podania na temat pochodzenia herbu Tarnawa wiążą jego początek z rycerzem z Rodos, czerpiąc inspirację z podobieństwa Tarnawy do herbu Joannitów. Bartosz Paprocki, w Gnieździe cnoty, przytacza wierszowaną legendę opisującą cnotliwego rycerza Joannitę Boguchwała, przybyłego zza wielkiego morza. Godła w herbie mają według legendy symbolizować walkę chrześcijańskiego rycerza z poganami (umieszczenie półksiężyca na poślednim miejscu wobec triumfującego krzyża), w bitwie pod górą Tarnawa. Od góry tej herb miał według Paprockiego wziąć swoją nazwę. Legenda ta jest oczywiście nieprawdziwa, choćby z tego względu, że Paprocki umieszcza jej akcję w 1063 roku, podczas gdy Joannici osiedli na Rodos dopiero w 1308 roku. Ponadto, pierwszy historyczny Tarnawita jest wzmiankowany w roku 1220^[17].

Według Józefa Szymańskiego, nazwa herbu i zawołanie są nierozpoznane. Szymański podaje jednak teorię Brücknera z Encyklopedii staropolskiej (str. 420), że jest to nazwa topograficzna^[6]. Topograficzne pochodzenie nazwy sugeruje też przytaczana wcześniej legenda.

Lista nazwisk rodów szlacheckich pieczętujących się herbem Tarnawa pochodzi z Herbarza polskiego Tadeusza Gajla, uzupełnionej jedną pominiętą tam obocznością i jest to jak dotąd najpełniejszy wykaz herbownych używających Tarnawy. Lista składa się z 83 nazwisk^[18]

Barszczewski, Bąckiewicz, Boksicki, Boksycki, Bokszycki, Borucki, Borycki, Boryczewski, Borysewicz, Borysiewicz, Borysowicz, Broniewski – Broniowski^[19], Bystram, Bystry, Bystrym.

Diatełowicz, Dijatołowicz, Duczolski.

Ereminowicz.

Fraczewski.

Gałązkowski, Gałązowski, Gałęzowski, Godowski, Gorzkowski, Gożkowski.

Jagliński, Jagniński, Jamski, Jereminowicz.

Kaim, Kleczkowski, Kluczkowski, Krobicki, Kropski, Krupa, Kryczewski, Krzyczewski.

Lepiesowiecki.

Malcewicz, Malczewski, Malczowski, Malkiewicz, Milkowski.

Patryk, Petrellewicz, Petryka, Pietrelewicz, Polański, Przełomski.

Radkiewicz, Radliński, Rodziewicz, Rudziewicz.

Sinicki, Sinkiewicz, Sipajło, Sitnicki, Skrutowski, Slanka, Słanka, Stryjeński, Stryjewski, Stryjkowski.

Ślanka.

Tarczewski, Tarczowski, Tarczyński, Targowicki, Targowiecki, Tarzcowski, Tudorowiecki, Tudorowski, Tuszowski.

Uchaciewicz, Uchacz, Uchański, Ufniarski, Ulanowski, Ulatowski, Umański, Unierzyski, Uniszowski, Urniaż, Uściański, Uścinowicz, Uzłowski, Uznański, Użwęcki.

Walczewski, Wencewicz, Wiencewicz, Więcewicz.

Zajączkowski, Zirniewski, Zirymski.

Żernicki.

Najwięcej zasłużonych osób z grona Tarnawitów wydała rodzina Malczewskich. Wśród nich byli artyści, jedna mistyczka, jeden wojskowy oraz mężowie stanu.

Innymi znanymi Tarnawitami byli:

• Petryk herbu Tarnawa – w województwie sandomierskim. N. Petryk marszałek Smoleński, za Zygmunta Kiejstutowicza w roku 1440
• Bohdan Broniewski – przemysłowiec, działacz gospodarczy, minister przemysłu i handlu
• Maciej Bystram – biskup pomocniczy chełmiński (1659 – 1677)
• Jan z Targowiska – biskup przemyski od 1486, chełmski od 1485, sekretarz królewski
• płk Andrzej Petrykowski – komendant główny Korpusu Bezpieczeństwa, przysługiwała mu odmiana – herb własny Petrykowski.

Rosyjski heraldyk Aleksandr Borysowicz Łakijer, w swojej książce Heraldyka rosyjska z 1855 roku przytacza nazwiska rosyjskiej szlachty, która pieczętowała się odmianami herbu Tarnawa: Tumanski a Tarnowski^[12]. Te rodziny wywodziły się z małorosyjskiej (kozackiej) szlachty^[20].

Tadeusz Gajl klasyfikuje herb Tumańskich jako osobny herb własny Tumański^[21].

Rodzina von Bistram, której jedna gałąź mieszkała w Kurlandii, zaś druga w Estonii, używała herbu Tarnawa. Nie jest pewne, w jaki sposób rodzina ta przyjęła Tarnawę, być może stało się to z powodu podobieństwa nazwiska do polskiej rodziny Bystram herbu Tarnawa. Według opinii wyrażonej w Miesięczniku Heraldycznym, von Bistramowie nie pochodzą od polskich Bystramów, zatem nie da się wytłumaczyć używania przez nich Tarnawy wspólnym pochodzeniem^[22]. Według Grosses Wappenbuch Siebmachera (Der Adel der russischen Ostseeprovinzen (Estland, Kurland, Livland, Oesel)), linia kurlandzka używała podstawowej wersji herbu, zaś estońska – z godłem w lustrzanym odbiciu, piórami na przemian czerwono-złotymi, umieszczonymi między dwoma rogami bawolimi czerwonymi^[23].

Profesor Alfred Krupa, powołując się na występowanie nazwiska Krupa na liście herbownych używających Tarnawy, przypisał sobie herb Tarnawa i zarejestrował go w kilku stowarzyszeniach heraldycznych – amerykańskim, etiopskim, bułgarskim, i ukraińskim. Profesor przypisuje sobie pochodzenie od polskich Tarnawitów (jego przodkowie mieli mieszkać w Galicji), bułgarskich Asenowiczów, aszkenazyjczyków i Chazarów. Ułożył też własną legendę herbową, która ma nawiązywać do jego licznych powiązań dynastycznych. Wedle niej, krzyż i półksiężyc symbolizują powiązania z polsko-litewsko-ruską szlachtą. Jednocześnie, symbol półksiężyca z krzyżem ma oznaczać porzucenie pogaństwa przez tureckich przodków profesora i przyjęcie przez nich chrześcijaństwa^[24][25]. W niektórych rejestrach (np. wydawnictwie angielskim), przy rejestracji herbu, wymuszono na profesorze jego lekką modyfikację. Krzyż zamieniono na kawalerski, zaś półksiężyc umieszczono pod nim, z lewej^[26]. Z kolei w stowarzyszeniach: ukraińskim i bułgarskim, herb zarejestrowany jest w jednej z form, w której znany był w Polsce, z dołączeniem trzymaczy i postumentu^[27][28].

Odmiany herbu Tarnawa

Herb Tarnawa, używany przez względnie małą liczbę rodów, nie wykształcił wielu odmian. Rodzina Bystram uzyskała tytuł baronowski i dodatek do herbu. Herb baronów Bystramów przedstawiał krzyż łaciński nie dochodzący do brzegów, z księżycem barkiem w lewo pod lewym ramieniem krzyża. Tarczę zwieńczała korona baronowska. Istniały też odmiany „zwykłe” herbu Tarnawa. Jedna przynależała rodzinie Petrykowskich (pisanych też jako Petrykowie, Pietrykowie). Odmiana ta różniła się klejnotem i tynkturą księżyca. Inna odmiana – Łopatacki, znana jest tylko z pieczęci M. Łopatackiego z 1576. Księżyc jest tam po prawej stronie, zaś zamiast krzyża jest półtorakrzyż^[7].

• Zygmunt Celichowski: Jan Długosz, "Insignia seu clenodia regis et regni Poloniae.Z kodeksu kórnickiego.". Poznań: Zygmunt Celichowski, 1885.

• Herb Tarnawa i lista nazwisk w elektronicznej wersji Herbarza polskiego Tadeusza Gajla
• Tarnawa Bystramów (linia kurlandzka) w herbarzu Baltisches Wappenbuch
• Herby szlacheckie. Herb Tarnawa i herbowni. (pol.)
• Herbarz szlachty białoruskiej. (pol.)