Военно-воздушные силы
Wojenno-wozdusznyje siły

Flaga Wojskowych Sił Powietrznych
Państwo	ZSRR
Siły zbrojne	Armia Radziecka
Nazwa skrócona	WWS
Data utworzenia	24 maja 1918
Data likwidacji	26 grudnia 1991
Znak rozpoznawczy
Najwyższe dowództwa
Wojskowe	Moskwa
Multimedia w Wikimedia Commons

Wojskowe Siły Powietrzne (ros. Военно-воздушные силы, w alfabecie łacińskim Wojenno-wozdusznyje siły), często nazywane też w skrócie WWS (ros. ВВС) – jeden z rodzajów sił zbrojnych Związku Radzieckiego, stworzony z części Sił Powietrznych Rosji Carskiej w roku 1917.

Wszechrosyjskie Kolegium Kierownicze Zarządu Wojskowej Floty Powietrznej Starej Armii (ros. Всероссийская коллегия для руководства Управлением военного воздушного флота старой армии) zostało sformowane 20 grudnia 1917; na szefa Zarządu Kolegium wybrało Konstantyna Akaszewa.

24 maja 1918 Zarząd został przemianowany na Główny Zarząd Robotniczo-Chłopskiej Czerwonej Floty Powietrznej (ros. Главное управление Рабоче-Крестьянского Красного Воздушного Флота (Главвоздухфлот)), Gławwozduchfłot^[1][2], kierowany przez radę w składzie szef i dwóch komisarzy. Był podporządkowany Wszechrosyjskiemu Sztabowi Głównemu, logistycznie pod CUS (od września 1921 - głównemu szefowi zaopatrzenia); od 22 września 1918 podporządkowany pod jeden z zarządów sztabu RWSR^[1]. 28 marca 1924 Gławwozduchfłot został przemianowany na Zarząd Wojskowych Sił Powietrznych ZSRR i podporządkowany Rewolucyjnej Radzie Wojskowej ZSRR. Jego zadaniem było szkolenie, ćwiczenie i przygotowanie bojowe sił powietrznych^[1].

Po ustanowieniu państwa radzieckiego wiele wysiłków było skierowanych w celu zmodernizowania i zwiększenia produkcji lotniczej, kierowanej przez dowódcę, gen. Jakowa Ałksnisa, który następnie padł ofiarą czystek stalinowskich^[3]. Produkcja samolotów gwałtownie się zwiększyła na początku lat 30. i do końca tych lat radzieckie Siły Powietrzne były w stanie oddać do służby myśliwce I-15 i I-16 oraz bombowce Tupolew SB-2 i SB-bis oraz DB-3.

Jedną z pierwszych ważniejszych prób pokazania mocy radzieckich Sił Powietrznych była hiszpańska wojna domowa, która rozpoczęła się w 1936 roku i w której najnowsze modele zarówno niemieckich jak i radzieckich samolotów, mogły się po raz pierwszy ze sobą zmierzyć. Na początku myśliwce Polikarpow I-16 odnosiły duże sukcesy w walce z niemiecką Luftwaffe i uzyskiwały przewagę powietrzną gdziekolwiek ich używano. Jednakże Sowieci odmówili dostarczenia większej liczby tych myśliwców i zwycięstwa powietrzne szybko ustały, z powodu niedostatecznej liczby maszyn. W późniejszym czasie niemieckie Bf 109 na usługach Sił Powietrznych nacjonalistów hiszpańskich gen. Franco przypieczętowały swoją dominację w powietrzu i ta dominacja nie została już nigdy oddana.

Porażki w Hiszpanii zbiegły się z nadejściem tzw. wielkiej czystki przeprowadzonej przez Stalina, która objęła m.in. Siły Zbrojne ZSRR, w tym i lotnictwo. Czystki bardzo poważnie wpłynęły na efektywność działań sił powietrznych. Świeżo upieczonym oficerom brakowało doświadczenia zarówno w pilotażu jak i dowodzeniu, z kolei starsi dowódcy wiedząc o losie gen. Ałksnisa i wielu innych dowódców nie wykazywali chęci do podejmowania inicjatyw. Nawet najdrobniejsze decyzje konsultowali z Moskwą w celu uzyskania zgody i surowo przestrzegali założeń, w których to piloci mieli kurczowo trzymać się procedur zarówno jeżeli chodzi o atak jak i obronę powietrzną.

Piloci radzieccy zdobywali pewne doświadczenie w walce powietrznej, a to już we wspomnianej hiszpańskiej wojnie domowej czy też w wojnie z Japonią na Dalekim Wschodzie. Krótko przed wybuchem II wojny światowej radziecka grupa ochotników została wysłana do Chin w celu przećwiczenia chińskich pilotów biorących udział w trwającej wciąż wojnie z Japonią. Doświadczenia te okazały się jednak mało przydatne w wojnie zimowej z Finlandią w 1939 roku, podczas której olbrzymia liczba maszyn zarówno bombowców jak i myśliwców została zestrzelona przez względnie niewielkie siły lotnictwa fińskiego. Dowództwo radzieckich Sił Powietrznych wkrótce zdało sobie sprawę z tego, że procedury obrony powietrznej datujące się jeszcze z czasów hiszpańskiej wojny domowej, m.in. takie jak tworzenie tzw. pierścieni obronnych w momencie zaatakowania nie sprawdzało się zupełnie w walce z Finami, którzy stosowali tzw. taktykę dive-and-zoom (z ang. zanurkuj i wzbij się) wobec radzieckich maszyn. Taktyka ta przynosiła bardzo dobre efekty w postaci kilkuset zestrzelonych radzieckich samolotów. Konsekwencje wielkiej czystki przeprowadzonej przez Stalina w latach 1937–1938 we wszystkich jednostkach Armii Czerwonej odegrały niewątpliwie olbrzymią rolę w spóźnionej reakcji radzieckich Sił Powietrznych na nową jakość walk powietrznych. Radzieckie lotnictwo jak również przemysł lotniczy wyciągnęły ostateczne wnioski z tej nauki, choć stało się to dopiero po ataku Niemiec na Związek Radziecki w 1941 roku.

1 stycznia 1941 roku, na sześć miesięcy przed rozpoczęciem operacji „Barbarossa”, siły powietrzne Armii Czerwonej liczyły 363 900 osób, co składało się niespełna na 8,65% personelu wojskowego w Związku Radzieckim^[4].

Pierwsze trzy armie lotnicze, które nosiły miano armii powietrznych specjalnego przeznaczenia zostały stworzone w latach 1936–1938^[a]. 5 listopada 1940 roku zostały one zreformowane i nadano im miano Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zasięgu Kwatery Głównej Armii Czerwonej (do lutego 1942 roku) z powodu nieuczestniczenia w walce podczas konfliktu z Finlandią^[5].

Siły lotnicze zostały ponownie ciężko nadszarpnięte w związku z falą czystek w Armii Czerwonej w roku 1941.

W momencie wybuchu II wojny światowej Siły Zbrojne ZSRR były dalekie od poziomu gotowości, który umożliwiłby im zwycięstwo w wojnie. W roku 1931 Józef Stalin powiedział, że radziecki przemysł był od 50 do 100 lat w tyle^[6] za głównymi mocarstwami zachodnimi. Na koniec wojny roczna produkcja radzieckiego lotnictwa wzrosła w sposób gwałtowny do poziomu 40 241 maszyn w 1944 roku. Ze 157 261 maszyn wyprodukowanych po ataku Niemiec na ZSRR 125 655 maszyn było myśliwcami lub bombowcami^[7].

Kontrowersje wzbudza kwestia przyczyn klęski radzieckiego lotnictwa w początkowym okresie wojny. Radzieccy piloci posiadali doświadczenie bojowe wyniesione z walk w Hiszpanii, Mandżurii i Finlandii. Nie wchodzi w grę również podawany przez historiografię radziecką efekt zaskoczenia (alarm w jednostkach bojowych ogłoszono około 2:00 w nocy), ani zniszczenia samolotów na lotniskach – podawane straty (1200 samolotów pierwszego dnia wojny) nie wyjaśniają niczego w obliczu faktu, że 22 czerwca 1941 roku w radziecką przestrzeń powietrzną wtargnęło 868 samolotów Luftwaffe^[8], które zaatakowały zgrupowanie liczące według różnych szacunków od 7200^[9] do 9000^[10] samolotów Armii Czerwonej. Samoloty niemieckie nie były po prostu w stanie zaatakować wszystkich istniejących 477 lotnisk^[11]. Na stanie Armii Czerwonej 22 czerwca 1941 roku znajdowało się 20 000 samolotów bojowych^[12], a produkcja radzieckiego przemysłu lotniczego przez cały okres wojny była wyższa od produkcji niemieckiej.

Zdaniem Marka Sołonina o klęsce lotnictwa radzieckiego przesądziła jego nieprzemyślana i chaotyczna ewakuacja z lotnisk przygranicznych w głąb kraju. W ten sposób całe jednostki traciły łączność z dowództwem, a możliwości ich zaopatrywania w paliwo, części i amunicję ulegały drastycznemu pogorszeniu. Skutkowało to w wielu wypadkach koniecznością porzucania samolotów na lotniskach, do których zbliżały się czołówki Wehrmachtu. O niezorganizowanym charakterze dokonywanych przebazowań świadczą m.in. takie fakty, jak wycofywanie z frontu w pierwszej kolejności lotnictwa myśliwskiego, a nie bombowego czy kierowanie jednostek na dalekie tyły (do 350 km od linii frontu, przy czym zdarzały się przypadki ewakuowania się – w praktyce: panicznej ucieczki – samolotów aż do Smoleńska, już 22 czerwca 1941 roku)^[13].

Głównymi samolotami bojowymi używanymi w czasie II wojny światowej przez lotnictwo radzieckie były samolot szturmowy Iljuszyn Ił-2 Szturmowik oraz seria jednosilnikowych myśliwców zaprojektowanych przez Aleksandra Jakowlewa rozpoczynająca się od Jaka-1 i kończąca się na jego następcach zbudowanych w wielu wersjach^[14]. Obydwa te samoloty stały się najczęściej produkowanymi samolotami swojej klasy (Ił-2 został wybudowany w liczbie 36 183 egzemplarzy, zaś cztery główne wersje Jaka, Jak-1, Jak-3, Jak-7 i Jak-9, zostały wybudowane w trochę większej liczbie egzemplarzy, wynoszącej 36 716 samolotów) i razem stanowiły około połowy całkowitych sił wojskowego lotnictwa radzieckiego przez większą część II wojny światowej. Jak-1 był nowoczesnym typem samolotu z 1940 roku i tym samym posiadał możliwości dalszego rozwoju w przeciwieństwie do przestarzałego już Messerschmitta Bf 109 zaprojektowanego w 1935 roku. Jak-9, na wyposażeniu radzieckich Sił Powietrznych, zrównał się z maszynami Luftwaffe, w końcu uzyskując przewagę, co trwało aż do 1944 roku, kiedy to wielu pilotów Luftwaffe celowo już unikało starć z ostatnim i najlepszym modelem Jakiem-3. Inne z podstawowych samolotów lotnictwa radzieckiego to myśliwce Ławoczkin Ła-5, Petlakow Pe-2, który był dwusilnikowym samolotem szturmowym oraz prosty w formie, ale funkcjonalny i wszechstronny Iljuszyn Ił-4.

31 Pułk Lotnictwa Bombowego, który miał na stanie Pe-2 i był dowodzony przez płk Fiodora Iwanowicza Dobysza, był jedną z pierwszych jednostek gwardii w siłach powietrznych – 4 Pułkiem Lotnictwa Bombowego Gwardii^[15]. Nazwa tego pułku wywodzi się od jego działań na froncie leningradzkim pomiędzy listopadem a grudniem 1941 roku w czasie radzieckich operacji obronnych jak i kontrataku Armii Czerwonej w okolicach Tichwina.

Jako jedyne z sił powietrznych stron walczących w II wojnie światowej radzieckie Siły Powietrzne wprowadziły program, który miał szkolić kobiety w lotnictwie i wcielać je do grup bojowych. Marina Raskowa, jedna z bardzo nielicznych kobiet wojskowych w radzieckich Siłach Powietrznych, przed wojną użyła swoich wpływów u Stalina w celu sformowania trzech całkowicie kobiecych pułków powietrznych, a były to: 586 Pułk Lotnictwa Myśliwskiego, 587 Pułk Lotnictwa Bombowego i 588 Pułk Nocnych Bombowców (zwany również „nocnymi wiedźmami”). W związku z ich wielkimi sukcesami w bitwach powietrznych, te dwie ostatnie jednostki zostały uhonorowane i przemianowane na jednostki gwardii. Oprócz tych trzech pułków wiele kobiet służyło też w pułkach z przewagą liczebną mężczyzn^[16]. Kobiety piloci, nawigatorzy, strzelcy pokładowi, mechanicy, specjaliści od uzbrojenia i inny personel naziemny kobiecy składał się razem na ponad 3000 członków radzieckich Sił Powietrznych. Kobiety piloci wykonały łącznie 24 000 lotów bojowych. Z tego czasu pochodzą też dwie jedyne na świecie kobiety, które były asami myśliwskimi, a były to Lidia Litwiak i Katia Budanowa.

W odróżnieniu od jednostek naziemnych Armii Czerwonej, które posiadały olbrzymią liczbę formacji stworzonych z poszczególnych republik radzieckich, w siłach lotniczych było takich pułków bardzo niewiele. Jednym z tych nielicznych był 1 Łotewski Pułk Lotnictwa Nocnego^[17].

Główny marsz. lotn. Aleksandr Nowikow dowodził radzieckimi Siłami Powietrznymi od 1942 roku aż do końca wojny i jest on odpowiedzialny za wprowadzenie wielu nowoczesnych zmian oraz systemów związanych z uzbrojeniem. W czasie ostatniego roku wojny niemieckie siły wojskowe i cywile uciekający w kierunku Berlina stali się celem tzw. samolotów niskiego pułapu, które to bombardowały i ostrzeliwały ich. W tych działaniach brał nawet udział absolutnie przestarzały model Polikarpowa Po-2, była to jeszcze konstrukcja z lat 20. Jednakże była to tylko mała próba tych doświadczeń, które zbierały frontowe linie Wehrmachtu co się tyczy przewagi radzieckich Sił Powietrznych. Podczas operacji jassko-kiszyniowskiej 5. i 17. Armia Lotnicza oraz lotnictwo morskie Floty Czarnomorskiej osiągnęły przewagę w samolotach nad Luftwaffe i Królewskimi Rumuńskimi Siłami Powietrznymi w stosunku 3:1, osiągając praktycznie całkowitą przewagę w powietrzu dla wojsk lądowych 2. i 3. Frontu Ukraińskiego^[18].

Jak wiele innych państw sprzymierzonych II wojny światowej tak i Związek Radziecki otrzymał w ramach Lend-Lease Act maszyny produkcji zachodniej, głównie były to P-39 Airacobra, P-63 Kingcobra, Hawker Hurricane, Curtiss P-40 Kittyhawk i A-20 Havoc. Piloci radzieccy na P-39 dokonali największej liczby indywidualnych strąceń, które przewyższały jakichkolwiek innych pilotów, latającymi tymi maszynami. Dwa pułki lotnicze zostały wyposażone w Spitfire'y Mk. Vb na początku 1943 roku, ale natychmiast stały się ofiarą olbrzymich strat w związku z tzw. przyjacielskim ogniem, a to dlatego, że brytyjskie samoloty wyglądały wręcz identycznie jak ich niemiecki przeciwnik Bf 109. Samoloty z Lend-Lease Act składały się na ok. 12% całkowitych sił powietrznych ZSRR^[19].

Najsłynniejszym asem myśliwskim Radzieckich Sił Powietrznych był Iwan Nikitowicz Kożedub, który zaliczył 62 indywidualne zwycięstwa powietrzne od 6 lipca 1943 do 16 kwietnia 1945 roku. Był on numerem jeden we wszystkich siłach powietrznych wojsk sprzymierzonych podczas II wojny światowej.

W czasie zimnej wojny radzieckie Siły Powietrzne zostały uzbrojone w nowocześniejszą broń, wzmocniono je także poprzez zastosowanie nowoczesnych doktryn związanych z walką powietrzną. U szczytu swych możliwości w latach 80. XX w. siły te miały w dyspozycji ok. 10 000 samolotów, a na początku lat 90. Związek Radziecki dysponował siłą powietrzną, która zarówno jeśli chodzi o ilość jak i jakość spełniała standardy sił supermocarstwa^[20].

W 1977 roku radzieckie Siły Powietrzne oraz Wojska PWO zostały zreorganizowane w państwach bałtyckich i obwodzie leningradzkim. Był to próbny test, który miał poprzedzać reorganizacje na skalę ogólnokrajową, która miała zostać przeprowadzona w 1980 roku^[21]. Wszystkie jednostki myśliwskie w PWO zostały przeniesione do WWS, tym samym siły obrony powietrznej zachowały jedynie rakietowe jednostki przeciwlotnicze oraz urządzenia radarowe. 6 Samodzielna Armia Obrony Powietrznej została rozwiązana, a 15 Armia Lotnicza stała się Nadbałtyckim Okręgiem Wojskowym. Choć eksperyment na skalę krajową w 1980 roku został przeprowadzony, to jednak w roku 1986 został anulowany.

Według artykułu z tygodnika Time z 1980 roku, który cytuje analityka z korporacji RAND, przypuszcza się, że Rosjanie pochodzenia niesłowiańskiego, czyli Żydzi, Ormianie i inni Azjaci nie mieli szans awansu w hierarchii wojskowej w radzieckich Siłach Powietrznych, Strategicznych Wojskach Rakietowych oraz w marynarce radzieckiej, a to z powodu wątpliwości do lojalności tychże mniejszości etnicznych. Analityk RANDU S. Enders Wimbush powiedział:

Żołnierze są oczywiście rekrutowani w sposób, który odzwierciedla obawy społeczne. Przeciętny obywatel rosyjski i tym samym radziecki decydent mają poważne wątpliwości co się tyczy lojalności nie słowian, a w szczególności tych, którzy zamieszkują Azję Centralną^{[22][23][24][25][26]}.

Podczas zimnej wojny radzieckie Siły Powietrzne zostały podzielone na trzy główne odłamy (w odpowiedzi na dowództwa w siłach powietrznych państw zachodnich): Lotnictwo Dalekiego Zasięgu (ros. Dalnaja Awiatsija, w skrócie „DA”), które skupiało się na bombowcach dalekiego zasięgu, Lotnictwo Frontowe (ros. Frontowaja Awiatsija, w skrócie „FA”), które skupiało się na obronnych bitwach powietrznych, bliskim wsparciu lotniczym wojsk lądowych i bombardowaniach taktycznych oraz Lotnictwo Transportu Wojskowego (ros. Wojenno-Transportnaja Awiatsija, w skrócie „WTA”), które kontrolowało wszystkie samoloty transportowe. Wojska PWO (ros. Wojska protiwowozdusznoj oborony), które skupiały się na obronie przeciwlotniczej i na myśliwcach przechwytujących były wówczas osobną jednostką organizacji wojennej radzieckich sił wojskowych.

Była też jeszcze jedna niezależna jednostka, która była ramieniem radzieckiej Marynarki Wojennej, a było to mianowicie Radzieckie Lotnictwo Morskie (ros. Awiatsija Wojenno Morskogo Fłota, w skrócie „AW-MF”).

Oficjalnym dniem radzieckich Sił Powietrznych był Dzień Radzieckiej Floty Powietrznej, podczas którego często odbywały się widowiskowe pokazy lotnicze, które miały pokazać siłę radzieckiego lotnictwa i odbywały się one na lotnisku Tuszino w Moskwie.

W latach 80. Związek Radziecki przyjął do wiadomości istnienie w Stanach Zjednoczonych tzw. zaawansowanego myśliwca taktycznego i rozpoczął sam prace nad podobnym myśliwcem.

Rozpoczęto dwa programy, jeden z nich miał bezpośrednio zmierzyć się z amerykańskim projektem. Ten przyszły myśliwiec miał mieć nazwę Mnogofunksionalnij Frontowoj Istrebitel („MFI”, z ros. wielofunkcyjny myśliwiec do zadań frontowych) i był on przeznaczony do wykonywania specjalnych misji wielozadaniowych.

W odpowiedzi na amerykański projekt X-32/F-35 Sowieci rozpoczęli program „LFI”, który to miał za zadanie stworzyć myśliwca podobnego do X-32/F-35 posiadającego jeden silnik, ale bez możliwości wielofunkcyjnych.

Związek Radziecki w późniejszym czasie zmienił jednak projekt „LFI” na projekt „LFS”, tworząc samolot wielozadaniowy ze szczególnym naciskiem na możliwość ataku celów naziemnych. W latach 90. Rosjanie zrezygnowali z projektu „LFS” kontynuując projekt „MFI”, czyniąc to minimalnymi środkami finansowymi, wychodząc z założenia, że ważniejsze jest to niż produkcja lekkiego myśliwca. Niedawno planowany był niejaki PAK FA, który miał być zastępcą Su-27 i MiG-29. Suchoj wygrał przetarg w 2002 roku i pierwsze oblatanie tego myśliwca miało miejsce 29 stycznia 2010 roku^[27][28].

Wraz z rozpadem Związku Radzieckiego w grudniu 1991 roku maszyny i personel radzieckich Sił Powietrznych zostały podzielone na nowo powstające niepodległe państwa. Rosja otrzymała większość z tych sił, w tym ok. 40% maszyn i 65% siły żywej, tym samym stało się to podstawą nowych Rosyjskich Sił Powietrznych.

• 30 Armia Lotnicza Najwyższego Naczelnego Dowództwa (Irkuck)
• 37 Armia Lotnicza Najwyższego Naczelnego Dowództwa (specjalnie podporządkowana, Moskwa)
• 46 Armia Lotnicza Najwyższego Naczelnego Dowództwa (Smoleńsk)

• 16 Armia Lotnicza (Grupa Wojsk Radzieckich w Niemczech)
• 4 Armia Lotnicza Najwyższego Naczelnego Dowództwa (specjalnego przeznaczenia)
• 36 Armia Lotnicza (Południowa Grupa Wojsk, Węgry)
• 131 Mieszana Dywizja Lotnicza (Centralna Grupa Wojsk, Milovice, Czechosłowacja)

Lotnictwo Transportu Wojskowego składało się z sześciu pułków i pięciu dywizji z łączną liczbą 18 pułków Lotnictwa Transportu Wojskowego w 1988 roku. Dywizjami były 3 Dywizja Lotnictwa Transportu Wojskowego Gwardii w Witebsku z czterema pułkami, 6 Dywizja Lotnictwa Transportu Wojskowego w Krzywym Rogu z dwoma pułkami, 8 Dywizja w pobliżu Omska z trzema pułkami OSNAZ, 12 Dywizja Lotnictwa Transportu Wojskowego w Migałowie, która kontynuowała tradycję 12 Dywizji Lotnictwa Bombowego z II wojny światowej i posiadała trzy pułki i 18 Dywizja Lotnictwa Transportu Wojskowego w Szawlach, kontynuująca historię 6 Dywizji Lotnictwa Bombowego Gwardii z czasów wojny, która posiadała trzy pułki^[29].

• 5 Armia Lotnicza (Odeski Okręg Wojskowy)
• 15 Armia Lotnicza (Nadbałtycki Okręg Wojskowy)
• 26 Armia Lotnicza (Białoruski Okręg Wojskowy, 15 czerwca 1992 roku, dekretem nr 5 Ministra Obrony Narodowej Republiki Białorusi dowództwo 26 Armii Lotniczej zostało zamienione na Siły Powietrzne Republiki Białorusi).
• 14 Armia Lotnicza Radzieckich Sił Powietrznych
• 24 Armia Lotnicza Najwyższego Naczelnego Dowództwa (specjalnego przeznaczenia, stacjonująca w Południowo-Zachodnim Strategicznym Okręgu. W czasie rozpadu Związku Radzieckiego armia ta stacjonowała na Białorusi i Ukrainie. Na Ukrainie znajdowały się 32 Dywizja Lotnictwa Bombowego w Starokonstantynowie, 56 Dywizja Lotnictwa Bombowego w Gródku i 138 Dywizja Lotnictwa Myśliwskiego w Myrhorodzie. Na Ukrainie w latach 1991–1992 armia miała na składzie ponad 140 Su-24, ponad 35 samolotów walki radioelektronicznej Jak-28, 40 MiG-27 i 40 Su-27 dla eskorty uderzeniowej)^[30].
• 34 Armia Lotnicza (Zakaukaski Okręg Wojskowy)
• 73 Armia Lotnicza (Taszkent, Turkiestański Okręg Wojskowy)
• 76 Armia Lotnicza (Leningrad, Leningradzki Okręg Wojskowy)
• Siły Powietrzne Moskiewskiego Okręgu Wojskowego
• 23 Armia Lotnicza (Zabajkalski Okręg Wojskowy)
• 1 Armia Lotnicza Lotnictwa Frontowego (Dalekowschodni Okręg Wojskowy)
• Siły Powietrzne Wołżańsko-Uralskiego Okręgu Wojskowego

Niezależny element powietrzny Sił Zbrojnych ZSRR pod dowództwem Wojsk PWO.

• 2 Armia Obrony Powietrznej (część)
• 4 Armia Obrony Powietrznej
• 6 Samodzielna Armia PWO
• 8 Samodzielna Armia Obrony Powietrznej
• 10 Samodzielna Armia Obrony Powietrznej
• 11 Armia Obrony Powietrznej (Dalekowschodni Okręg Wojskowy)
• 12 Samodzielna Armia Obrony Powietrznej
• 14 Armia Obrony Powietrznej
• 19 Armia Obrony Powietrznej

Szkoły lotnicze i ośrodki treningowe w 1988^[31]:

• 5 Centralna Szkoła Kursu Przygotowania i Ulepszenia Personelu Lotniczego, Frunze, obwód czujski, Kirgiska SRR (kwatera główna Radzieckich Sił Powietrznych)
• 796 Centrum Czerwonego Sztandaru Przygotowania Oficerów Lotnictwa Myśliwskiego i Myśliwsko-Bombowego, Tockoje, obwód orenburski (kwatera główna Radzieckich Sił Powietrznych)
• Armawirska Wyższa Wojskowa Szkoła Lotnicza dla Pilotów Obrony Przeciwlotniczej im. marsz. lotn. Pawieła Kutachowa (siły powietrzne Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego)
• Wyższa Bałaszowa Lotnicza Akademia Wojskowa Pilotów (siły powietrzne Wołżańsko-Uralskiego Okręgu Wojskowego)
• Wyższa Barnaułuska Lotnicza Akademia Wojskowa Pilotów (siły powietrzne Syberyjskiego Okręgu Wojskowego)
• Wyższa Borisoglebska Lotnicza Akademia Wojskowa Pilotów (Borisoglebsk, siły powietrzne Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego)
• Wyższa Czelabińska Lotnicza Akademia Wojskowa Nawigatorów
• Kaczyńska Wyższa Wojskowa Szkoła Lotnicza dla Pilotów (Wołgograd, kwatera główna radzieckich Sił Powietrznych)
• Kańska Lotnicza Akademia Wojskowa Radiooperatorów Powietrznych Radzieckich Sił Powietrznych (Kańsk, Syberyjski Okręg Wojskowy WWS)
• Wyższa Krasnodarska Zjednoczona Akademia Techników Powietrznych (Krasnodar, siły powietrzne Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego)
• Wyższa Orenburska Lotnicza Akademia Wojskowa Pilotów (Orenburg, siły powietrzne Wołżańsko-Uralskiego Okręgu Wojskowego)
• Wyższa Saratowska Lotnicza Akademia Wojskowa Pilotów (Saratów, siły powietrzne Wołżańsko-Uralskiego Okręgu Wojskowego, treningi helikopterów)
• Wyższa Stawropolska Lotnicza Akademia Wojskowa Pilotów i Nawigatorów PWO (Stawropol, siły powietrzne Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego)
• Wyższa Syzrańska Lotnicza Akademia Wojskowa Pilotów
• Wyższa Tambowska Lotnicza Akademia Wojskowa Pilotów (Tambow, siły powietrzne Moskiewskiego Okręgu Wojskowego)
• Wyższa Lotnicza Akademia Wojskowa Pilotów Ufy (Ufa)
• Wyższa Jejska Lotnicza Akademia Wojskowa (Jejsk)
• 17 Armia Lotnicza (Kijowski Okręg Wojskowy, głównie służąca jako jednostka treningowa)
  • Wyższa Czernihowska Lotnicza Akademia Wojskowa Pilotów (Czernihów, Kijowski Okręg Wojskowy Radzieckich Sił Powietrznych)
  • Wyższa Charkowska Lotnicza Akademia Wojskowa Pilotów (Charków-Czuhujiw, Kijowski Okręg Wojskowy WWS)
  • Wyższa Woroszyłowgradzka Lotnicza Akademia Wojskowa Nawigatorów (Ługańsk)

• Arkadi Rozengołtz (1923–1924)
• Piotr Baranow (1924–1931)
• Jakow Ałksnis (1931–1937)
• gen. płk Aleksandr Loktionow (1937–1939)
• gen. por. Jakow Smuszkiewicz (1939–1940)
• główny marsz. lotnictwa Aleksandr Nowikow (1942–1946)
• główny marsz. lotnictwa Konstantin Wierszynin (1946–1949, 1957–1969)
• główny marsz. lotnictwa Pawieł Żygariew (1949–1957)
• główny marsz. lotnictwa Pawieł Kutachow (1969–1984)
• marsz. lotnictwa Aleksandr Jefimow (1984–1990)
• marsz. lotnictwa Jewgienij Szaposznikow (1990–1991)

205 strategicznych bombowców^[32]

160 Tu-95

15 Tu-160

30 M-4

230 średnich bombowców^[32]

30 Tu-22M

80 Tu-16

120 Tu-22

3530 myśliwców^[33]

610 Su-27

720 MiG-29

700 MiG-23

800 MiG-21

400 MiG-31

300 MiG-25

2135 samolotów szturmowych^[33]

630 Su-24

535 Su-17

130 Su-7

500 MiG-27

340 Su-25

84 powietrzne tankowce

34 Ił-78

30 M-4

20 Tu-16

40 samolotów AWACS

40 A-50

1015 samolotów rozpoznawczych i walki radioelektronicznej

50 MiG-21

170 MiG-25

190 Su-7

235 Su-24

200 Jak-28

130 Tu-16

30 Tu-22M

10 Ił-20

620 samolotów transportowych

45 An-124

55 An-22

210 An-12

310 Ił-76

2935 cywilnych lub innych samolotów transportowych, głównie samoloty Aerofłoty, które były łatwiej konwertowane.

• Lennart Andersson: Soviet Aircraft and Aviation, 1917–1941. Annapolis, MD: Naval Institute Press, 1994. ISBN 1-55750-770-8. Brak numerów stron w książce
• Alexander Boyd: The Soviet Air Force Since 1918. New York: Stein and Day, 1977. Brak numerów stron w książce Z sekcją czarno-białych fotograficznych płyt, wykresów, map i diagramów razem z indeksem. Po raz pierwszy opublikowany w The Soviet Air Force przez Macdonald and Janes (Wielka Brytania) w 1977 roku.
• Bill Gunston: Aircraft of the Soviet Union: The Encyclopedia of Soviet Aircraft Since 1917. London: Osprey, 1983. ISBN 0-85045-445-X. Brak numerów stron w książce
• D. F. Loza: Attack of the Airacobras: Soviet Aces, American P-39s, and the Air War Against Germany. Lawrence: University Press of Kansas, 2001. ISBN 0-7006-1140-1. Brak numerów stron w książce
• Scott W. Palmer: Dictatorship of the Air: Aviation Culture and the Fate of Modern Russia. New York: Cambridge University Press, 2006. ISBN 0-521-85957-3. Brak numerów stron w książce
• Reina Pennington: Wings, Women, and War: Soviet Airwomen in World War II Combat. Lawrence: University Press of Kansas, 2002. ISBN 0-7006-1145-2. Brak numerów stron w książce

• Dictatorship of the Air – strona internetowa i blog poświęcone historii radzieckiego/rosyjskiego lotnictwa. dictatorshipoftheair.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-07-24)]. (ang.).. [dostęp 8 stycznia 2012].
• Artykuł o Rosyjskich Siłach Powietrznych na Globalsecurity.org, użyteczny dla struktury Radzieckich Sił Powietrznych (ang.). [dostęp 8 stycznia 2012].