Zajścia antyserbskie w Sarajewie − seria gwałtownych antyserbskich wystąpień, jakie miały miejsce w Sarajewie w dniach 28 i 29 czerwca 1914 roku, po zamachu, w wyniku którego zginął arcyksiążę Franciszek Ferdynand Habsburg i jego żona Zofia. Zamieszki, odbywające się za cichym przyzwoleniem austro-węgierskich władz, stały się przyczyną przyszłych podziałów etnicznych, bez precedensu w dziejach miasta. W wyniku zajść zginęło dwóch Serbów, wielu napadnięto i pobito, a liczne domy, sklepy, warsztaty i biura serbskie zostały zburzone lub zdewastowane i obrabowane.

 Osobny artykuł: Okupacja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry.

Zgodnie z postanowieniami kongresu berlińskiego z roku 1878 Austro-Węgry otrzymały pod „tymczasową opiekę” Bośnię z Hercegowiną (anektowane w roku 1908). Spotkało się to z niezadowoleniem Serbii, która również rościła pretensje do tego terenu (zamieszkanego przez wielu rdzennych Serbów) i coraz śmielej sięgała po miano „Bałkańskiego Piemontu”^[1]. Tym samym z wasala monarchii habsburskiej stała się − po zamordowaniu króla Aleksandra I w 1903 roku i dojściu do głosu elementów nacjonalistycznych i panslawistycznych − jej zdecydowanym wrogiem^[2]. Protektorat nad Serbią roztoczyła teraz Rosja, która jednak − osłabiona skutkiem wojny z Japonią i rewolucji 1905 roku − nie mogła wesprzeć jej ani militarnie, ani gospodarczo. Ostatecznie tzw. kryzys bośniacki zakończył się oficjalnym uznaniem przez Rosję aneksji Bośni i Hercegowiny (23 marca 1909). Osamotniona Serbia uczyniła to 31 marca 1909 roku, kiedy poseł serbski w Wiedniu oświadczył, że aneksja Bośni w niczym nie naruszyła praw Serbii. Ponadto Serbia zobowiązywała się utrzymywać z Austro-Węgrami stosunki dobrosąsiedzkie^[3].

Jednak wojny bałkańskie lat 1912-1913 całkowicie zmieniły sytuację polityczną. Serbia znów poczuła się na tyle silna, że zaostrzyła swoją antyhabsburską politykę, a narastające zawirowania w „bałkańskim kotle” i ich światowe reperkusje były czynnikami pchającymi mocarstwa europejskie w kierunku wojny światowej^[4].

Po zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, którego dokonał Gavrilo Princip, bośniacki Serb, terrorysta z tajnej organizacji „Czarna Ręka”, w Austro-Węgrzech nastąpił gwałtowny wzrost antyserbskich nastrojów, co zaowocowało wybuchami niekontrolowanego gniewu^[5]. W noc po zamachu w wielu prowincjach imperium miały miejsce antyserbskie manifestacje i pogromy, przy czym do najgwałtowniejszych wystąpień doszło na obszarze dzisiejszej Bośni i Hercegowiny i Chorwacji^[5].

Zajścia rozpoczęły się natychmiast po zamachu i trwały kilka dni^[6][7][8]. Podburzał do nich Oskar Potiorek, austro-węgierski gubernator prowincji^[9][10][11]. Do pierwszych antyserbskich demonstracji doszło po południu 28 czerwca w Zagrzebiu. Następnego dnia demonstracje przekształciły się w zamieszki mające pewne cechy pogromu^[12]. Lokalne władze i policja nie reagowały^[13].

Antyserbskie demonstracje w Sarajewie rozpoczęły się również 28 czerwca, ale nieco później niż w Zagrzebiu^[13][14]. Wzburzony tłum Chorwatów i bośniackich muzułmanów zgromadził się przed pałacem biskupa-metropolity Bośni, Josipa Stadlera, mieszczącym się przy Katedrze Serca Jezusowego^[14], a następnie, około godz. 22, grupa licząca około 200 osób zaatakowała i zdemolowała „Hotel Evropa”, największy hotel w Sarajewie, własność serbskiego kupca Gligorija Jeftanovicia^[14]. Rosnący tłum wyładowywał swą złość na serbskich sklepach, rezydencjach serbskich notabli, ośrodkach kultu Serbskiego Kościoła Prawosławnego, szkołach, bankach, siedzibie serbskiego stowarzyszenia kulturalnego Prosvjeta i redakcji gazety Srpska riječ^[15]. W rozruchach brali również udział przedstawiciele elit, w tym wielu wojskowych^[15]. Tego dnia śmierć poniosło dwóch Serbów^[15].

Późną nocą porządek przywróciła na krótko szarża kawalerii. Jednocześnie zawarte zostało porozumienie pomiędzy władzami prowincji, reprezentowanymi przez Oskara Potiorka, policją miejską i Kościołem katolickim w osobach biskupa Stadlera i biskupa koadiutora diecezji wszechbośniackiej Ivana Šaricia, w sprawie wykorzenienia „wywrotowych elementów w tym kraju”^[13][16]. Władze miasta wydały proklamację wzywającą społeczność Sarajewa do „wypełnienia swego świętego obowiązku oczyszczenia miasta z wywrotowych elementów”. Proklamacja została wydrukowana i rozlepiona na murach miasta w nocy i wcześnie rano. Zgodnie z oświadczeniem Josipa Vancaša, jednego z sygnatariuszy proklamacji, jej autorem był komisaryczny zarząd Sarajewa, w skład którego wchodzili przedstawiciele władz i baron Karl von Collas^[17].

Tłum, jeszcze bardziej agresywny niż w dniu poprzednim, pojawił się na ulicach około godz. 8^[13]. Duże grupy muzułmanów i Chorwatów przemierzały miasto z udrapowanymi kirem flagami państwowymi i portretami cesarza i zabitego arcyksięcia wykrzykując antyserbskie hasła i śpiewając. Miejscowi politycy wygłaszali mowy do tłumu. Josip Vancaš był jednym z tych, którzy przemawiali, nim zajścia zaczęły się na nowo^[15]. Wprawdzie jego rola w zajściach nie została ustalona, wiadomo jednak, że część przywódców politycznych odegrała znaczącą rolę w gromadzeniu i kierowaniu tłumów przeciw Serbom^[15]. Politycy zniknęli po wygłoszeniu swych mów i wówczas liczne grupy Chorwatów i muzułmanów zaczęły dewastować wszystko, co było serbską własnością^[18]. Ich pierwszym celem była serbska szkoła, a następnie sklepy, warsztaty i domy prywatne^[13]. Bank należący do Serba został ograbiony, a towary ze sklepów rozwleczone po ulicach^[15].

Wieczorem gubernator Potiorek ogłosił stan wyjątkowy w Sarajewie, a potem w całej prowincji. Akcja ta nie przyniosła spodziewanych rezultatów; tłum nadal atakował Serbów i ich lokale^[19]. Oficjalnie informowano, że prawosławny sobór Narodzenia Matki Bożej ocalał dzięki interwencji austro-węgierskich służb specjalnych. W mieście uspokoiło się, dopiero gdy zwłoki Franciszka Ferdynanda i jego małżonki zostały przetransportowane na dworzec. 30 czerwca rząd Austro-Węgier ustanowił dla Sarajewa − odrębnym dekretem − sąd specjalny, uprawniony do wydawania najwyższych wyroków kary za morderstwa i inne poważne przestępstwa popełnione w czasie zajść^[20].

Grono znanych polityków z Sarajewa, w tym Jozo Sunarić, Šerif Arnautović i Danilo Dimović, którzy reprezentowali trzy największe w mieście grupy religijne, udało się do Potiorka, domagając się, by powziął kroki, które pozwolą uniknąć podobnych zdarzeń w przyszłości^[21]. Sprawa nie była jednak taka prosta: wielu mieszkańców Sarajewa z radością przyjmowało poczynania tłumu, obserwując je ze swych okien i balkonów. Władze donosiły, że uczestnicy zajść cieszyli się powszechnym poparciem nie-serbskiej społeczności miasta^[15].

Serbski pisarz Ivo Andrić nazywał zajścia „sarajewskim szałem nienawiści”^[22].

Według historyka Christophera Bennetta stosunki pomiędzy Chorwatami a Serbami w cesarstwie nie wymknęłyby się spod kontroli, gdyby władze austro-węgierskie zareagowały^[5]. Słoweński skrajnie prawicowy przywódca Ivan Šusteršič wzywał wprawdzie do „roztrzaskania serbskiej czaszki, w której zalęgła się żarłoczna megalomania”^[19], jednak, jeśli nie liczyć słabej prawicy, Słowianie południowi w Austro-Węgrzech, zwłaszcza ci z Dalmacji, a także muzułmańscy przywódcy z Bośni i Hercegowiny, odmawiali brania udziału w antyserbskich rozruchach, lub potępiali je, a niektórzy otwarcie solidaryzowali się z ludnością serbską. Były wśród nich gazety − organy Partii Prawa i Koalicji Chorwacko-Serbskiej − oraz biskupi katoliccy Alojzije Mišić i Anton Jeglič. Na początku lipca stało się jasne, że jedynymi zwolennikami antyserbskich zachowań byli wspierani przez władze reakcjoniści, podczas gdy istniał rodzaj solidarności między Serbami i innymi Słowianami, choć wciąż jeszcze w zalążkowej postaci^[19].

Prasa rządowa i katolicka Sarajewa podburzała tłum, publikując oskarżycielskie pamflety i powielając plotki, według których „Serbowie posiadali ukryte bomby”^[13]. Gazety pisały, że rozruchy to „coś na podobieństwo rosyjskich pogromów”^[23]. 29 czerwca konserwatywne pismo wiedeńskie donosiło, że „Sarajewo wygląda jak scena pogromu”^[18]. Według niektórych doniesień „policja tolerowała pogrom w Sarajewie”^[24]. Według pewnych raportów władze Austro-Węgier pozostawały bierne w czasie, gdy Serbów zabijano, a ich posiadłości palono^[18]. Pogromy miały wpływ na stanowisko Rosji. Gazeta rosyjska pisała: „odpowiedzialności za to co się stało nie ponosi Serbia, ale ci, co pchnęli Austrię na Bośnię; moralnym obowiązkiem Rosji jest chronić słowiańską ludność Bośni i Hercegowiny przed germańskim uciskiem”^[25]. Według serbskiego historyka Milorada Ekmečicia, jedno z rosyjskich źródeł informowało, że w samym Sarajewie zniszczono ponad tysiąc domów i sklepów^[26].

Włoski konsul w Sarajewie donosił, że zajścia były finansowane przez władze austro-węgierskie. Konsul niemiecki, uchodzący za „przyjaciela Serbów”, napisał, że Sarajewo doświadczyło własnej „nocy świętego Bartłomieja”^[13].

Antyserbskie manifestacje i pogromy miały miejsce nie tylko w Sarajewie i Zagrzebiu, ale także w wielu innych większych austro-węgierskich miastach, jak Đakovo, Petrinja czy Slavonski Brod w dzisiejszej Chorwacji, a także Čapljina, Livno, Bugojno, Travnik, Maglaj, Mostar, Trebinje, Zenica, Tuzla, Doboj czy Vareš w dzisiejszej Bośni i Hercegowinie^[27]. Władze Austro-Węgier próbowały również organizować antyserbskie demonstracje w Dalmacji, ale bez większego powodzenia i jedynie w Splicie i Dubrowniku na ulice wyszły niewielkie grupki mieszkańców, zaś w Szybeniku obrabowano kilka serbskich sklepów^[28][29].

Po wybuchu wojny światowej władze austro-węgierskie Bośni i Hercegowiny uwięziły i deportowały około 5500 uznawanych za przeciwników wpływowych Serbów, z których 700-2200 zmarło w więzieniach^[30]. 460 osób zostało skazanych na śmierć^[31]. Powstała także paramilitarna organizacja „Schutzkorps(inne języki)” składająca się głównie z muzułmanów^[32][33] i zajmująca się prześladowaniem Serbów^[34]. W sumie z Bośni i Hercegowiny deportowano około 5200 serbskich rodzin^[31]. Były to pierwsze w Bośni i Hercegowinie czystki etniczne, które dotknęły tak znaczą liczbę obywateli ze względu na ich pochodzenie, język i religię − widoczna zapowiedź tego, co miało wydarzyć się w przyszłości^[35][31].

• Bartolomé Bennassar, Dominique Borne, Elizabeth Carpentier, Claude Liauzu, Alain Tranoy: Historia świata śródziemnomorskiego. Wrocław / Warszawa / Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2003. ISBN 83-04-04647-4.
• Christopher Bennett: Yugoslavia's Bloody Collapse: Causes, Course and Consequences. C. Hurst&Co. Publishers, 1995. ISBN 978-1-85065-228-1.
• Robert Bideleux, Ian Jeffries: The Balkans: A Post-Communist History. Routledge, 2006. ISBN 978-0-203-96911-3.
• Pogroms against Serbs. W: Vladimir Dedijer: The Road to Sarajevo. Simon & Schuster, 1966. [dostęp 2013-12-07].
• Robert J. Donia: Sarajevo: A Biography. University of Michigan Press, 2006. ISBN 978-0-472-11557-0.
• William Jannen: Lions of July: Prelude to War 1914. Presidio, 1996. ISBN 978-0-89141-569-5. [dostęp 2013-12-07].
• Milorad Ekmečić: Ratni ciljevi Srbije 1914. Srpska književna zadruga, 1973.
• Andrej Mitrović: Serbia's Great War 1914–1918. Purdue University Press, 2007. ISBN 978-1-55753-477-4. [dostęp 2013-12-07].
• Janusz Pajewski: Historia powszechna 1871-1918: Kraje półwyspu bałkańskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978, s. 195-197, 312-313.
• Janusz Pajewski: Historia powszechna 1871-1918. Wyd. 6. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1996, s. 279-280. ISBN 83-01-03881-0.
• Jozo Tomasevich: War and Revolution in Yugoslavia 1941–1945: Occupation and Collaboration. Stanford University Press, 2001. ISBN 978-0-8047-7924-1. [dostęp 2013-12-04].
• Mitja Velikonja: Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. Texas A&M University Press, 2003. ISBN 978-1-58544-226-3.