Zamach w Sarajewie (1914 r.)

Gavrilo Princip strzela do pary książęcej
Państwo	Austro-Węgry
Miejsce	Sarajewo
Data	28 czerwca 1914
Godzina	10:26, 10:50
Liczba zabitych	2 osoby: Franciszek Ferdynand Habsburg i Zofia von Chotek
Liczba rannych	17 osób
Typ ataku	atak bombowy, postrzał
Sprawca	Gavrilo Princip i inni członkowie organizacji „Młoda Bośnia”
Położenie na mapie Austrii miejsce zdarzenia
43°51′28,5″N 18°25′43,5″E/43,857917 18,428750
Multimedia w Wikimedia Commons

Zamach w Sarajewie – zamach na następcę austro-węgierskiego tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żonę Zofię, księżnę Hohenberg, dokonany 28 czerwca 1914 roku przez bośniackiego Serba Gavrila Principa, członka serbskiej nacjonalistycznej organizacji „Młoda Bośnia”. Princip wraz z pięcioma innymi uczestnikami zamachu powiązany był z serbską tajną organizacją „Zjednoczenie lub śmierć”, popularnie nazywaną „Czarna Ręka”, którą kierował Dragutin Dimitrijević pseudonim „Apis”, szef serbskiego wywiadu wojskowego.

Morderstwo następcy tronu austro-węgierskiego stworzyło napięcie pomiędzy Wiedniem a Belgradem. Austro-Węgry wysunęły ultimatum domagając się usunięcia wrogiej propagandy, a także udziału reprezentantów rządu cesarsko-królewskiego w śledztwie na terenie Serbii. Odrzucenie części żądań przez Serbię doprowadziło do tzw. kryzysu lipcowego, a w konsekwencji do wybuchu I wojny światowej^[1].

Przygotowania do zamachu rozpoczęto w marcu 1914 r., gdy prasa zapowiedziała przyjazd Franciszka Ferdynanda do Sarajewa. Ćwiczenia prowadzono w lasach pod Belgradem^[2].

Nedeljko Čabrinović, Gavrilo Princip i Trifko Grabež dotarli do Sarajewa 4 czerwca i zamieszkali u krewnych lub znajomych. Zamachowcy byli wyposażeni w cztery pistolety, sześć bomb domowej roboty i kapsułki z cyjankiem. Koordynacją działań na miejscu zajmował się miejscowy dziennikarz Danilo Ilić, on też zwerbował na miejscu Cvjetka Popovicia i Muhameda Mehmedbašicia^[2].

Zamachowcy zajęli pozycje na liczącej 4 km trasie z dworca kolejowego do ratusza, gdzie na arcyksięcia czekały władze miasta. Obstawili odcinek 300 metrów od Mostu Ćumurija, gdzie czekali Popović i Ilić, do Mostu Cesarskiego. Przy kawiarni Mostar oczekiwali Mehmedbašić i Čubrilović, Čabrinović na wysokości Drewnianego Mostu, Princip przy Moście Łacińskim, a Grabež przy Moście Cesarskim^[2].

28 czerwca 1914 roku arcyksiążę Franciszek Ferdynand Habsburg wraz z towarzyszącą mu małżonką Zofią von Chotek obchodzili rocznicę swojego ślubu. Z tej okazji wzięli udział we mszy odprawionej w hotelu „Bosna” w kurorcie Ilidža (godz. 9:00), 10 km na zachód od Sarajewa, do którego wyruszyli pociągiem około godz. 9:42^[3]. Do samego Sarajewa para przybyła o godz. 10:07^[3]. Na dworcu miejskim czekała kolumna sześciu aut, w tym oliwkowoszara sportowa limuzyna marki Gräf & Stift ze składanym dachem dla wizytującej pary.

W limuzynie wraz z Franciszkiem Ferdynandem i jego żoną jechali także: szofer Leopold Lojka, szef straży przybocznej – hrabia Franz von Harrach oraz wojskowy gubernator Bośni i Hercegowiny – Oskar Potiorek^[3]. Trasa przejazdu była publicznie podana do wiadomości kilka dni wcześniej. W trakcie przejazdu pierwszemu z zamachowców, Mehmedbašiciowi, nie udało się rozeznać, w którym aucie siedzi arcyksiążę.

Kolejny ze spiskowców, Vaso Čubrilović, nie odważył się strzelać, widząc w pojeździe Franciszka i jego żonę, a Popović stał zbyt daleko i ze względu na słaby wzrok nie wiedział, w kogo celować^[2].

Pierwsza próba zamachu miała miejsce około godz. 10:26 przy Moście Ćumurija^[3]. Čabrinović rzucił w kierunku auta ręczny granat, ale dzięki refleksowi kierowcy limuzyny z arcyksięciem granat odbił się od płóciennego dachu samochodu i eksplodując, zniszczył następny samochód jadący w kolumnie raniąc pasażerów, policjanta i osoby z tłumu^[1] – łącznie 17 osób. Stojący w pobliżu Princip nie zaatakował, gdyż jego uwagę przyciągnęło aresztowanie Čabrinovicia, a Grabež był nieprzygotowany na to, że samochód arcyksięcia będzie poruszać się tak szybko^[2]. Para książęca przybyła do sarajewskiego ratusza o godzinie 10:30.

Dziesięć minut później Franciszek Ferdynand z żoną opuścił ratusz z zamiarem odwiedzenia rannych w wyniku eksplozji, a ochrona zdecydowała o zmianie trasy przejazdu^[2]. Samochód z arcyksięciem, zwalniając na zakręcie na wysokości Mostu Łacińskiego, mijał kolejnego spiskowca, Grabeža, który nie chciał ryzykować postrzału postronnych osób.

W tym miejscu samochód miał skręcić w prawo, a nie jak pierwotnie planowano pojechać prosto, ale kierowca nie dowiedział się o zmianie planów. Po przejechaniu skrzyżowania szofer zatrzymał auto na rozkaz szefa ochrony i zaczął zawracać^[2]. Drugi ze znajdujących się przypadkowo przy drugim przejeździe arcyksięcia zamachowiec, Princip, oddał dwa strzały w kierunku pary arcyksiążęcej. Pierwszy strzał trafił Zofię von Chotek w podbrzusze, druga kula przeszyła tchawicę i tętnicę szyjną jej męża^[3]. Oboje nie przeżyli^[1] (atak Principa około godz. 10:50^[3]). Napastnika zauważył detektyw Smail Spahović, który usiłował go obezwładnić, jednak Princip uderzył go pistoletem w głowę. Princip usiłował się zastrzelić, ale broń wytrącił mu detektyw Anto Velić^[2]. Następnie bezskutecznie próbował otruć się przygotowaną dawką cyjanku. Tłum chciał go zlinczować, lecz nie dopuściła do tego policja^[3].

Kolumna samochodów ze śmiertelnie postrzeloną parą o godz. 10:55 dotarła do rezydencji (konaku)^[4], gdzie urzędował Oskar Potiorek, współpasażer tragicznej jazdy pary arcyksiążęcej. Akt zgonu określił śmierć arcyksięcia Ferdynanda i jego żony na godz. 11:00^[3]. Arcyksiążę w chwili śmierci miał 51 lat, jego żona – 46^[3].

Wszyscy zamachowcy zostali aresztowani przez Austriaków, jedynie Mehmedbašiciowi udało się zbiec do Czarnogóry.

 Osobny artykuł: Zajścia antyserbskie w Sarajewie (1914).

Po zamachu Austro-Węgry chciały przeprowadzić śledztwo na terenie Serbii (był to jeden z punktów postawionego Serbii ultimatum), jednak władze Serbii nie udzieliły na to zgody, co stało się pretekstem do wypowiedzenia wojny, nazwanej potem Wielką Wojną albo Wojną Światową (I wojna światowa)^[1].

12 października przed sądem stanęło 25 osób, wyrok zapadł 12 dni później^[2].

Samochód Gräf & Stift, którym jechał w czasie zamachu arcyksiążę oraz mundur, w który był ubrany, można oglądać w Austriackim Muzeum Wojskowym w Wiedniu^[5].

• Młoda Bośnia
• Czarna Ręka

• Драго Љубибратић: Гаврило Принцип, Нолит, Белград 1969.
• Vladimir Dedijer: La route de Sarajevo, Gallimard, Paris 1969.
• Michèle Savary: La vie et mort de Gavrilo Princip, L’Age d’Homme 2004.
• Dušan T. Bataković (dir.): Histoire du peuple serbe, Lausanne, L’Age d’Homme 2005.