Zamieszki krakowskie 1923 roku

Ten artykuł dotyczy wydarzenia z 1923 roku. Na tę stronę wskazuje także przekierowanie „Powstanie krakowskie 1923”. Zobacz też: Powstanie krakowskie (ujednoznacznienie).

Zamieszki krakowskie 1923 roku

Demonstracja przy domu robotniczym
Czas	6 listopada 1923
Miejsce	Kraków
Terytorium	II Rzeczpospolita
Przyczyna	zła sytuacja gospodarcza
Wynik	stłumienie zamieszek
Strony konfliktu
strajkujący robotnicy siły rządowe: Wojsko Polskie Policja Państwowa
Straty
15 robotników, 3 cywilów 14 żołnierzy, 37 koni, 9 514 140 358 mkp
Położenie na mapie Polski w latach 1924–1939 miejsce zdarzenia
50°03′41″N 19°56′18″E/50,061389 19,938333
Multimedia w Wikimedia Commons

Zamieszki krakowskie 1923 roku (krwawy wtorek w Krakowie, krwawe zajścia krakowskie^[1], wypadki krakowskie, powstanie krakowskie^[2]) – protesty robotnicze w międzywojennym Krakowie zakończone ich stłumieniem przez policję i wojsko 6 listopada 1923.

Pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości były dla Polski trudne. Władze odrodzonego państwa polskiego musiały nie tylko zjednoczyć ziemie trzech dawnych zaborów w jednolity organizm państwowy, ale też walczyć o jego granice. Gdy zażegnano groźbę ponownej utraty niepodległości, zaczął nasilać się kryzys gospodarczy. Sytuację dodatkowo komplikowały częste, poważne kryzysy polityczne, których ofiarą padł m.in. pierwszy Prezydent RP Gabriel Narutowicz. Z drugiej strony obowiązywała demokratyczna konstytucja marcowa, przeprowadzono wolne wybory parlamentarne, a gospodarka powoli odzyskiwała siły.

W piątym roku niepodległości głównym problemem stała się jednak hiperinflacja. W maju 1923 po przedłużających się negocjacjach prowadzonych w posiadłości bogatego działacza PSL Ludwika Hammerlinga zawiązano tzw. „pakt lanckoroński”. Był on polityczną umową pomiędzy ludowcami z Piasta i „Narodową Prawicą”, dzięki której udało się powołać stabilny, lecz niepopularny w społeczeństwie rząd centroprawicowy. Z połączenia PSL i Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej (tzw. „chjen”) powstała koalicja nazywana popularnie „Chjeno-Piastem”.

W czerwcu 1923 kryzys gospodarczy wszedł w najostrzejszą fazę. Tekę premiera dzierżył wówczas po raz drugi chłopski przywódca Wincenty Witos. Władze próbowały ratować gospodarkę, ograniczając wydatki publiczne i zwiększając podatki. Starania o zrównoważenie budżetu państwa trwały przez całe lato i jesień 1923.

Gdy zbliżała się zima, w Krakowie rozpoczęli działalność liczni spekulanci – w sklepach brakowało zarówno podstawowych produktów spożywczych, jak mięso czy mąka, jak też materiałów na opał, zwłaszcza węgla. Władze miasta nie dawały sobie rady z brakami w aprowizacji. Na skutek nieudolnego działania władz w kierunku ukrócenia spekulacji ceny żywności w Krakowie były jednymi z najwyższych w kraju. Mieszkańcy zaczęli coraz głośniej manifestować swoje niezadowolenie. W przeciągu kilku jesiennych tygodni przez miasto przetoczyła się fala strajków.

Wciąż pogarszająca się sytuacja gospodarcza spowodowała, że 29 października 1923 roku w Krakowie rozpoczął się strajk powszechny. Pomimo kilku incydentów, akcja protestacyjna zakończyła się spokojnie już o godzinie 13:00.

3 listopada sytuacja znowu się pogorszyła. Na wspólnym wiecu Centralny Komitet Wykonawczy Polskiej Partii Socjalistycznej oraz Komisja Centralna Związków Zawodowych zgodnie proklamowały strajk powszechny, planując jego rozpoczęcie na 5 listopada.

Jeszcze w nocy z 5 na 6 listopada 1923 do Krakowa dotarła decyzja władz centralnych w Warszawie o kategorycznym zakazie dużych zgromadzeń w lokalach zamkniętych. Właśnie tego dnia w Domu Robotniczym miał odbyć się kolejny wiec. O świcie budynek został otoczony zwartym kordonem wojska i policji. Z jednej strony stali ściągnięci z okolic Krakowa żołnierze, a z drugiej robotnicy śpiewający socjalistyczne pieśni. Nie wiadomo, kto pierwszy zaczął strzelać. W pierwszych starciach zginęło kilka osób. Wincenty Pietrzak staranował policjantów wozem wyładowanym kapustą. Kordon został obrzucony rozmaitymi przedmiotami. Większość żołnierzy została bardzo szybko rozbrojona; nie mieli oni doświadczenia bojowego i nie stawili oporu. W ten sposób robotnicy zdobyli duże zapasy broni. Część żołnierzy zaczęła się wycofywać, a część otworzyła do robotników ogień. W tej chwili rozpoczęła się już regularna walka. Po obu stronach ponownie padli zabici i ranni. Od strony Plant nadjechała kawaleria. Jej atak załamał się na ulicy Dunajewskiego, ponieważ konie ślizgały się i łamały nogi na mokrym bruku. Ułani również zostali rozbrojeni. Na ulicy Basztowej wpadł w pułapkę nieprzystosowany do walk ulicznych i pozbawiony wsparcia piechoty samochód pancerny „Dziadek” typu Garford-Putiłow. Władze wprowadziły do akcji pozostałe dwa wozy pancerne stacjonujące w mieście.

W opanowaniu sytuacji bardzo pomogły władze PPS. Od pierwszych starć kierownictwo partii podjęło próby rozmów z władzami. Równolegle zaczęto uspokajać robotników i popierających ich mieszkańców Krakowa. Około godziny 13:00 posłowi PPS Zygmuntowi Markowi udało się nawiązać kontakt telefoniczny z ministrem spraw wewnętrznych Władysławem Kiernikiem. Podczas gwałtownej wymiany zdań zażądał on między innymi wycofania wojsk z Krakowa. Wobec groźby ogarnięcia rozruchami całego miasta, władze przystały na ten warunek i zawarto tymczasowy rozejm.

Chociaż przetrzymywanych przez robotników było wówczas 200 żołnierzy i 180 policjantów, a dotychczasowy rozwój wydarzeń wskazywał na osiągnięcie pewnych sukcesów przez strajkujących, kierownictwo PPS uważało kontynuację walki za niecelową z uwagi na miażdżącą przewagę militarną polskich władz. Dlatego też rozpoczęto proces rozbrajania robotników, co udało się szybko przeprowadzić. Około godziny 16:00 Tadeusz Ćwik próbował jednak kontynuować walkę i szturmować silnie chroniony urząd wojewódzki. Później już nie doszło do eskalacji walk.

Ostateczne zakończenie walk miało miejsce 7 listopada. Wtedy to rozbrojono ostatnich bojowników i przekazano zdobyty wcześniej wóz bojowy. Łącznie w walkach zginęło 15 robotników, 3 cywilów niebiorących udziału w protestach oraz 14 żołnierzy. Zabitych zostało też 37 koni. Straty finansowe oszacowane zostały na 9 514 140 358 marek polskich.

Cywile

Oficerowie i szeregowi 8 pułku ułanów

Osobno odbyły się w Krakowie pogrzeby zabitych żołnierzy^[4] i robotników (10 listopada 1923)^[5]. Pomnik ułanów na Cmentarzu Rakowickim wykonywał w 1924 Feliks Franczak^[6]. Pomnik odsłonięto w pierwszej połowie listopada 1924^[7].

W 1924 Prezydent RP Stanisław Wojciechowski nadał Złoty Krzyż Zasługi dowódcy 8 pułku ułanów ppłk. Władysławowi Bzowskiemu i pośmiertnie rtm. Lucjanowi Bochenkowi, natomiast Prezes Rady Ministrów nadał oficerom i szeregowym 8 pułku ułanów: 20 Srebrnych i 67 Brązowych Krzyży Zasługi, w tym pośmiertnie wszystkim poległym i zmarłym z ran^[8].

Chociaż walki trwały tylko jeden dzień, pociągnęły za sobą daleko idące konsekwencje polityczne. W pierwszej kolejności usunięto wojewodę krakowskiego Kazimierza Gałeckiego i dowódcę Okręgu Korpusu Nr V gen. dyw. Józefa Czikla, który wykazał się w czasie wydarzeń krakowskich skrajną niekompetencją. Zastąpili ich odpowiednio: Karol Olpiński i gen. dyw. Mieczysław Kuliński.

Wydarzenia krakowskie poważnie osłabiły pozycję drugiego rządu Wincentego Witosa. Z wielkimi problemami przetrwał on jeszcze do grudnia 1923. opozycja jednoznacznie wskazywała, że ponosi on odpowiedzialność za rozlew krwi, ponieważ jego przedstawiciele nie byli skorzy do pokojowego rozwiązania sporu i dążyli do brutalnego stłumienia robotniczych protestów.

Nie jest znany stopień zaangażowania w wydarzenia krakowskie zwolenników Józefa Piłsudskiego. Niektórzy działacze PPS stwierdzali nawet post factum, że w Krakowie mogło dojść do próby generalnej przed zamachem majowym. Taką sugestię wysuwał między innymi Mieczysław Mastek.

6 listopada wysłano do Krakowa (bez wiedzy i woli PPS) bardzo wielu ludzi zupełnie nieznanych, uzbrojonych i poinstruowanych. Pomiędzy nimi znajdował się także znany późniejszy komendant twierdzy brzeskiej mjr Wacław Kostek-Biernacki. Po zakończeniu protestów wyraził on przywódcom socjalistów swoje ubolewanie i niezadowolenie z powodu tragedii.

Teza Mieczysława Mastka nie jest zatem prawdopodobna. Pomijając fakt, że relacje świadków wskazują, iż Kostek-Biernacki starał się raczej załagodzić napiętą sytuację, to bardzo mało prawdopodobne jest, że Piłsudski próbowałby oprzeć swój zamach na robotnikach. Ludzie z dawnej Polskiej Organizacji Wojskowej dołączyli do robotników raczej spontanicznie, z osobistej niechęci do Chjeno-Piasta.

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2019-02-09].
• Paweł Rzewuski: Zamieszki czy powstanie? 6 listopada 1923 roku w Krakowie. histmag.org, 6.11.2013. [dostęp 2021-11-26].
• red. Józef Buszko: Rok 1923 w Krakowie. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1978. Brak numerów stron w książce
• Piotr Cichoracki: Droga ku anatemie: Wacław Kostek-Biernacki (1884–1957). Warszawa: IPN, 2009. ISBN 978-83-7629-093-5. Brak numerów stron w książce
• Tomasz Dąbal: Powstanie krakowskie. Polska w październiku i listopadzie r. 1923 w świetle faktów i dokumentów. Mińsk: Wydawnictwo Państwowe Białorusi, 1925. Brak numerów stron w książce
• Felicja Kalicka: Powstanie Krakowskie 1923 roku. Warszawa: Książka i Wiedza, 1953. Brak numerów stron w książce
• Tomasz Marszałkowski: Zamieszki, ekscesy i demonstracje w Krakowie 1918–1939. Kraków: Arcana, 2006. ISBN 978-83-89243-09-6. Brak numerów stron w książce
• Powstanie krakowskie 1923 r.. W: Henryk Raort: Walki rewolucyjne w Polsce w latach 1918–1923. Warszawa: GZP MON, 1950. Brak numerów stron w książce
• Dziennik Poznański nr 256 z 9 listopada 1923 roku
• Mała Encyklopedia Powszechna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.
• Mała Encyklopedia Wojskowa (K-Q). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1970. Brak numerów stron w książce