Zbiegostwo chłopów – ucieczki chłopów z majątków ziemskich do miast, do innych majątków czy też poza granice kraju, jako forma obrony przed uciskiem w okresie feudalizmu.

Zbiegostwo chłopów występowało na ziemiach polskich od XII wieku aż do upadku I Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Aby zapobiec częstym przypadkom ucieczek chłopów z dóbr kościelnych administratorom tychże dóbr nakazywano ludzkie traktowanie pracujących poddanych^[1]. Najczęściej chłopi uciekali do dóbr królewskich lub poza granice kraju, do Prus, na Litwę lub Ruś (między innymi na Zaporoże). W XVI wieku zbiegostwo stało się zjawiskiem powszechnym, któremu nie zdołały zapobiec żadne ustawy. Ucieczki chłopów na ziemie wschodnie Rzeczypospolitej ograniczył dopiero na początku XVII wieku rozwój i na tych terenach systemu folwarczno-pańszczyźnianego. Gdy zbiegostwo przestało radykalnie poprawiać dolę chłopów, coraz częściej zaczęły wybuchać powstania chłopskie^[2].

Zdarzały się przypadki zbiegostwa dotyczące całych wsi (tereny Rumunii), wynikające z ucisku feudalnego oraz samowoli i nadużyć feudałów oraz przedstawicieli administracji^[3]. Terenem zbiegostwa chłopów, głównie pochodzenia słowiańskiego (zwanych później kurucami) było pogranicze między Górnymi Węgrami a Wołoszczyzną^[4]. Zbiegostwo było formą obrony i walki chłopów ze wzrostem ucisku ze strony feudałów. Feudałowie zabezpieczali się przed zbiegostwem, zawierając między sobą układy o wydawaniu uciekinierów, wprowadzając specjalną procedurę sądową. Stosowali też środki ekonomiczne – zamianę pańszczyzny na czynsz, oraz przyznawali chłopom tak zwane prawa zakupne^[5]. Państwo Jagiellonów zawarło z państwem Zakonu Krzyżackiego umowę o wzajemnym wydawaniu sobie zbiegłych chłopów^[6].

W XV wieku podjęto prawne próby ograniczenia zbiegostwa chłopów. W 1420 roku wprowadzono kary 15 grzywien wobec osób ukrywających zbiegłych chłopów^[7]. W 1454 roku zabroniono feudałom świeckim i duchownym, dzierżawcom królewszczyzn, a także mieszczanom przyjmowania chłopów, którzy zbiegli^[8]. Za ucieczki karano. Wypalano piętno na czole, podcinano ścięgna, stosowano odpowiedzialność zbiorową. Piotr Skarga wspomina nawet o karaniu chłopów śmiercią. Były to jednak przypadki sporadyczne, bowiem feudał karząc zbiega śmiercią pozbawiał się darmowych rąk do pracy w posiadanym przez siebie majątku ziemskim^[9].

Do połowy XVI wieku rosyjscy chłopi nie byli przywiązani do ziemi. W drugiej połowie wspomnianego wieku nastąpił jednak wzrost ucisku wobec chłopów, co spowodowało, że w poszukiwaniu lepszych warunków do życia chłopi uciekali na południe Rosji. Na początku XVII wieku zbiegli chłopi doprowadzili do rozrostu społeczności przygranicznej, w tym społeczności kozackiej^[10]. W 1707 roku zbiegostwo chłopów stało się w Rosji jedną z przyczyn wybuchu powstania Buławina^[11].

W dobie reform oświeceniowych w Monarchii Habsburgów (w skład której od 1772 roku wchodziła również Galicja) zbiegostwu chłopów starano się zapobiec edyktami wydanymi w 1772, 1777 i 1784 roku. Grożono w nich surowymi karami (łącznie z karą śmierci) za zbiegostwo oraz podżeganie do niego^[12]. Jeden z punktów polskiej Ustawy Rządowej z 3 maja 1791 r. mówiący: ogłaszamy wolność zupełną dla wszystkich ludzi, tak nowo przybywających jako i tych, którzyby pierwej z kraju oddaliwszy się, teraz do ojczyzny powrócić chcieli; tak dalece, iż każdy człowiek do państw Rzeczypospolitej nowo z którejkolwiek strony przybyły lub powracający, jak tylko stanie nogą na ziemi polskiej, wolnym jest zupełnie użyć przemysłu swego, jak i gdzie chce; wolny jest czynić umowy na osiadłość, robociznę lub czynsze, jak i dopóki się umówi; wolny jest osiadać w mieście lub na wsiach; wolny jest mieszkać w Polsce lub do kraju, do którego zechce, powrócić, uczyniwszy zadość obowiązkom, które dobrowolnie na siebie przyjął, wywołał oburzenie Katarzyny II^[13]. Carowa obawiała się, że ucieknie do Polski większa część chłopów z Białej Rusi, a resztę by u mnie bałamucili^[14].

Tematykę zbiegostwa chłopów i wyludniania się wsi polskich poruszano w literaturze polskiej XIX wieku. Problem ten poruszył także Teodor Tomasz Jeż w powieści: Wasyl Hołub^[15].

• Juliusz Demel: Historia Rumunii. Wrocław: 1986. ISBN 83-04-01553-6.
• Adam Kersten: Historia powszechna 1648-1789. Warszawa: 1971.
• Piotr Kimla: Przywary niewolników pańszczyźnianych w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej w relacji Huberta Vautrina. Lublin: 2011. ISSN 0458-4317.
• Irena Kostrowicka, Zbigniew Landau, Jerzy Tomaszewski: Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku. Warszawa: 1984.
• Tadeusz Korzon: Historya nowożytna: Od 1649 do 1788 roku. Warszawa: 1903.
• Adam Leszczyński: Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania. Wyd. 1. Warszawa: Grupa Wydawnicza Foksal Sp. z o.o., 2020. ISBN 978-83-280-8347-9.
• Tadeusz Łepkowski: Słownik historii Polski. Warszawa: 1973.
• Zbigniew Łotys: Kwestia chłopska w świadomości społecznej polskiego Oświecenia. Olsztyn: 2001.
• Samuel Newland: Kozacy w Wehrmachcie 1941-1945. Warszawa: 2010. ISBN 978-83-11-11882-9.
• Maciej Paszyn: Reformy józefińskie w świetle relacji prasy polskiej okresu stanisławowskiego. Łódź: 2015. ISBN 978-83-7969-442-6.
• Mieczysław Piszczykowski: Obrońcy chłopów w literaturze polskiej doby oświecenia i romantyzmu. Kraków: 1951.
• Władysław Rusiński: Rozwój gospodarczy ziem polskich w zarysie. Warszawa: 1973. ISBN 978-83-11-11882-9.
• Ignacy Subera: Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich. Warszawa: 1971.
• Józef Szujski: Dzieje Polski. Jagiellonowie. Lwów: 1862.
• Janusz Tazbir: Okrucieństwo w nowożytnej Europie. Tom 2. Kraków: 2000. ISBN 83-7052-689-6.

• BAZEKON Przywary niewolników pańszczyźnianych w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej w relacji Huberta Vautrina
• Wasyl Hołub (powieść poruszająca sprawy zbiegostwa chłopów)