1 Dywizjon Artylerii Ciężkiej (1 dac) – oddział artylerii ciężkiej Wojska Polskiego.

Dywizjon nie występował w pokojowej organizacji wojska. Został sformowany w sierpniu 1939 roku, w Wilnie, przez 3 pułk artylerii ciężkiej z przeznaczeniem dla 1 Dywizji Piechoty Legionów.

W jego skład weszły dwie trzydziałowe baterie: armat 105 mm por. Konstantego Margusza i haubic 155 mm por. Eugeniusza Szulca^[2].

Mobilizację 1 dac rozpoczęto w ramach mobilizacji alarmowej w grupie czerwonej w dniu 24 sierpnia 1939 roku. Dywizjon osiągnął gotowość 28 sierpnia 1939 roku. 29 sierpnia został załadowany do transportów kolejowych w Wilnie i poprzez Grodno i Białystok został przetransportowany do Małkini. Następnie po wyładunku 30 sierpnia pomaszerował do uroczyska Glina w pobliżu Broku. 1 września wieczorem pomaszerował w kierunku frontu. Rejon koncentracji w widłach Narwi i Bugu w pobliżu miejscowości Nagoszewo osiągnął rano 2 września. Nocnym marszem 4/5 września 1 dac maszerował w kierunku na Różan i następnej nocy z powrotem do Pułtuska. Na skutek marszu uległy zużyciu wozy amunicyjne. W trakcie marszu był atakowany przez lotnictwo nieprzyjaciela. Rano 6 września dywizjon osiągnął rejon na wschód od Pułtuska i do godzin południowych zajął stanowiska ogniowe w pobliżu Popław. Od godz. 15.00 prowadził ostrzał artyleryjski nadciągającego niemieckiego 151 pułku piechoty 61 DP. W późnych godzinach popołudniowych, prowadził ogień na oddziały niemieckie 11 i 61 DP atakujące Pułtusk. W trakcie prowadzonych pojedynków artyleryjskich uszkodzeniu uległy linie łączności z punktami obserwacyjnymi, dywizjon atakowany był przez lotnictwo wroga. Z uwagi na to, zmienił stanowiska ogniowe^[3].

7 września 1 dac wspierał obronę przyczółka mostowego w Pułtusku, jednak problemy z łącznością zmniejszyły efektywność strzelań dywizjonu. W godzinach popołudniowych i nocą 7/8 września przemieścił się do rejonu na lewym brzegu Bugu, kilka kilometrów od Wyszkowa z zadaniem obrony Bugu. 8 września po zajęciu stanowisk ogniowych dywizjon od godz. 17.00 kolejno bateriami ostrzeliwał ogniem nękającym szosę Pułtusk-Wyszków. Tego dnia nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy dywizjonu objął je mjr J. Mokrzecki. 9 września 1 dac toczył mało intensywny pojedynek z artylerią niemieckiej 61 DP. 10 września rano dywizjon osłaniał odwrót macierzystej 1 DPLeg. Po czym przemaszerował do rejonu Kęt i po odpoczynku nocą 10/11 września maszerował do rejonu Jakubowa. Ponownie w kolumnie 1 DPLeg. dotarł do Kuflewa. W tym rejonie w godzinach południowych był atakowany przez lotnictwo niemieckie, bez większych strat. Nocą 12/13 września 1 dac samodzielnie maszerował w kierunku miejscowości Wodyń, maszerując szosą przez Latowicze, Oleksiankę i Żelechów. W czasie marszu odłączyła się 2 bateria haubic. W trakcie marszu w rejonie Miastkowa Kościelnego kolumna dywizjonu natknęła się na biwakujące oddziały niemieckiej Dywizji Pancernej "Kempf". Nie mogąc odprzodkować armat mjr Mokrzecki spieszył artylerzystów i nocnym atakiem wyparł wroga z miejscowości zdobył broń maszynową i 2 czołgi, które spalił. Dywizjon następnie przedarł się do miejsca koncentracji dywizji. W boju poległ mjr Mokrzecki i kilku kanonierów, a kilku zostało rannych.

1 bateria armat została podporządkowana dowódcy I/1 pułku artylerii lekkiej Leg. 14 września 1 bateria zajęła stanowiska ogniowe w rejonie Trzcińca, ostrzeliwała w/g mapy las Jagodno, następnie wspierała jednostki 1 DPLeg. w rejonie Róży Podgórnej. Podczas pojedynku artyleryjskiego pocisk niemiecki trafił w jaszcz 1 baterii powodując eksplozję, w jej wyniku poniosła ciężkie straty, następnie została zbombardowane przez lotnictwo wroga^[4]. Poniosła ciężkie straty osobowe i w koniach, w efekcie resztki baterii pozostały z jednym działem^[2]. Resztki 1 baterii dołączyły do 1 dac w rejonie Chełma Lubelskiego. Obowiązki dowódcy dywizjonu przejął mjr Świderski^[2]. Dowództwo dywizjonu z rzutem kwatermistrzowskim i kolumną amunicyjną dotarło 15 września do Radzynia Podlaskiego, tu dołączyła 2 bateria haubic. 16 września dywizjon osiągnął Parczew, tu nastąpił wypoczynek i uzupełnienie kolumny amunicyjnej i dołączyła zagubiony wcześniej tabor żywnościowy. Nocą 17/18 i 18/19 września 1 dac maszerował trasą przez Sosnowice, Wolę Wereszczyńską, Urszulin, Wierzbice i Rudki w okolicach Chełma. Następnej nocy zajął rejon Wojsławic. 20/21 września dywizjon dotarł przez Grabowiec do Wożuczyna, gdzie znalazł się pod ostrzałem niemieckiej baterii dalekonośnej. 22/23 września 1 dac maszerował na Rachań, przekroczył drogę Zamość-Tomaszów i o świcie 23 września zajął s.o. pod Tarnawatką. Dywizjon ostrzeliwał stanowiska i oddziały niemieckiej 8 DP, ponadto prowadził pojedynek artyleryjski z niemieckimi bateriami. W wyniku czego w godzinach popołudniowych po nakryciu stanowisk ogniowych salwą niemiecką pozostały sprawne jedynie dwa działony haubic 155 mm. W chwilę po tym na stanowiska ogniowe uderzyła z trzech stron niemiecka broń pancerna, strzelające działony zostały zniszczone strzelając do końca. 1 dac przestał istnieć, większość żołnierzy dostała się do niemieckiej niewoli^[5].

 Osobny artykuł: Struktura dywizjonu artylerii ciężkiej we wrześniu 1939.

• Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
• Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914–1939. Londyn: 1975.
• Roman Łoś: Artyleria polska 1914–1939. Warszawa: Bellona, 1991. ISBN 83-11-07772-X.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
• Piotr Zarzycki: 3 Pułk Artylerii Ciężkiej im. Króla Stefana Batorego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 28. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1993. ISBN 83-85621-25-3.