Amiga (hiszp. amiga – przyjaciółka) – marka komputerów osobistych produkowanych od 1985 r. przez firmę Commodore^[1], która szczytową popularność w Polsce osiągnęła pierwszej połowie lat 90-tych XX wieku.

Historia powstania Amigi jest jednym z najbarwniejszych epizodów w dynamicznie rozwijającym się rynku komputerów domowych i osobistych na przełomie lat 70-tych i 80-tych XX wieku.

W roku 1979 David Morse i Jay Miner (były pracownik firmy Atari) założyli firmę Hi-Toro, która miała zajmować się budową sprzętu do gier wideo. W założeniu miała ona działać niezależnie, bez nadzoru wielkich korporacji, co miało zapewnić swobodę w podejmowaniu decyzji projektowych i biznesowych.

Celem Jaya Minera, który odpowiadał za stronę inżynieryjną przedsięwzięcia, było zaprojektowanie 16/32-bitowego komputera zbudowanego w oparciu o procesor Motorola 68000. Projekt początkowo nazywany Lorraine, ostatecznie został przemianowany na Amiga, a w 1980 roku sama firma również zmieniła nazwę na Amiga Corporation.

W 1983 roku trudności finansowe zmusiły firmę do poszukiwania wsparcia. Jay Miner po kontakcie ze swoim byłym pracodawcą, firmą Atari, uzyskał wsparcie finansowe, które umożliwiło dalszą działalność. W zamian Atari miało uzyskać wyłączność na dostęp do projektu przez 1 rok.

W tym czasie bieg wypadków na rynku spowodował krach na rynku gier wideo, co szczególnie dotkliwie odczuła firma Atari, która z końcem 1983 roku traciła 1mln dolarów dziennie^[2]. Właściciel firmy Atari, Warner Communications, usiłował sprzedać firmę, której nikt nie chciał kupić.

Tymczasem w firmie Commodore narastał konflikt pomiędzy Jackiem Tramielem, prezesem, oraz Irvingiem Gouldem, głównym udziałowcem firmy. Konflikt zakończył się odejściem Tramiela^[3] z początkiem 1984 roku (dokładnie – 13 stycznia). Założył on nową spółkę, Tramel Technology, Ltd., której głównym zadaniem miało być skonstruowanie nowego, niedrogiego, lecz wysokiej klasy komputera. Odpowiedzialnym za nową konstrukcję został głowny inżynier nowej firmy, Shiraz Shivji, również były pracownik firmy Commodore.

Tramiel szukając możliwości rozwoju swej nowej firmy, w szczególności w zakresie produkcji, technologii i dystrybucji powstającego nowego komputera, odwiedzał różne firmy komputerowe w USA celem ewentualnego ich zakupienia. Jedną z odwiedzonych przez niego firm była Amiga. Tramiel był jednakże zainteresowany jedynie chipsetem, a nie inżynierami, którzy go stworzyli, tak więc do żadnego porozumienia nie doszło. Ostatecznie Tramiel, gdy dowiedział się, że Warner chce sprzedać Atari, zdecydował się nabyć swojego niedawnego głównego konkurenta mając na uwadze możliwości produkcyjne i dystrybucyjne firmy.

Po negocjacjach, które miały miejsce w maju i czerwcu 1984 roku, Tramiel nabył dział konsumencki Atari^[2], w tym oddziały zajmujące się konsolami oraz komputerami domowymi. Spółka Tramel Technology zamieniła się w Atari Corporation.

Podczas reogranizacji firmy mającej na celu głównie ograniczenie kosztów^[2], dokonano między innymi przeglądu/rewizji wszystkich projektów. Wśród dokumentów w lipcu 1984 roku ludzie Tramiela natrafili na kontrakt podpisany z firmą Amiga.

W kwietniu 1984 roku magazyn BYTE informował, że Amiga „konstruuje oparty na procesorze 68000 komputer domowy ze specjalizowanym koprocesorem graficznym. Komputer ze 128K pamięci RAM i stacją dyskietek ma trafić do sprzedaży za mniej niż 1000 dolarów jeszcze w bieżącym roku.”^[4] Tymczasem okazało się, że Amiga musi dostarczyć chipset Atari do 30 czerwca 1984 albo firma zostanie przejęta, razem jej z rozwiązaniami technologicznymi. Zbliżający się termin, brak funduszy na skończenie projektu i informacja o tym, że Tramiel wszedł w negocjacje mające doprowadzić do zakupu Atari, skłoniła do szybkiego poszukiwania innego dużego inwestora. I tak, mniej więcej w tym czasie gdy Tramiel negocjował z Atari, ludzie z Amigi rozpoczęli rozmowy z Commodore. Rozmowy te doprowadziły do tego, że Commodore błyskawicznie zdecydował się kupić Amigę. Ostatecznie, zamiast chipsetu od Amigi, Atari otrzymało czek na 500 tys. dolarów od działąjącej w imieniu Amigi firmy Commodore, zwracający fundusze otrzymane na dokończenie chipsetu.

13 sierpnia 1984 roku cała sprawa znalazła finał w sądzie, gdzie Tramiel próbował uzyskać odszkodowanie oraz zablokować możliwość zrobienia użytku z technologii będącej przedmiotem sporu. Na czas procesu projekt musiał zostać zatrzymany, jak również dalszy jego los stał pod znakiem zapytania.

Ostatecznie, jesienią 1984, projekt Lorraine mógł zostać kontynuowany. W planie było ulepszenie istniejącego chipsetu, praca nad systemem operacyjnym oraz finalizacja projektu komputera. Od tego momentu Amiga Corporation stała się oddziałem korporacji Commodore, po czym większość zespołu odeszła lub została zwolniona.

Czasowe zamrożenie projektu dało Atari czas na dokończenie ich nowego komputera (którym miał być Atari ST^[2]) przez co pojawił się on o kilka miesięcy wcześniej niż pierwsza Amiga^[3], której premiera odbyła się w lipcu 1985 roku^[1].

Pierwsza Amiga była komputerem niezwykle nowatorskim, technologicznie zarówno pod względem sprzętowym, jak i oprogramowania systemowego wyprzedzającym w wielu aspektach konkurencję: wielokolorowy graficzny interfejs użytkownika (Workbench)^[5], multitasking^[5], zaawansowany procesor (stosowany do niedawna jedynie w drogich stacjach roboczych, do czasu pojawienia się w niewielkich odstępach czasu: Macintosha, Atari ST i Amigi) oraz bogate możliwości graficzne i dźwiękowe^[1][5][6]. Była jednak komputerem dosyć drogim, nie do końca też było wiadomo do kogo adresowanym (wygląd komputera osobistego i cena sugerowały coś bardziej profesjonalnego, ale miał to być również nowoczesny komputer domowy)^[1].

W 1987 roku pojawiły się dwa nowe modele mające zastąpić pierwszą Amigę (którą przemianowano na Amigę 1000): Amiga 500 (komputer domowy)^[7] oraz Amiga 2000 (profesjonalny)^[5]. Bardziej przystępna cena Amigi 500^[8] przyczyniła się do największego wzrostu sprzedaży tych komputerów i ostatecznego sukcesu komercyjnego jakim Amiga stała się na przełomie lat 80- i 90-tych ub. wieku^[9][10][11].

Głównym zastosowaniem domowej wersji Amigi stały się gry^[5], ale także szeroko pojęta edukacja oraz zastosowania multimedialne (grafika i muzyka)^[5], co doprowadziło do dynamicznego rozwoju demosceny.

Amiga 2000, jako piewszy prawdziwie multimedialny profesjonalny komputer o relatywnie przystępnej cenie^[5], znalazła z kolei użytkowników przede wszystkim w zakresie szeroko pojętej grafiki komputerowej^[5], zarówno dwuwymiarowej statycznej, jak i dynamicznej (animacje)^[5], trójwymiarowej (programy do śledzenia promieni), jak i w przetwarzaniu obrazu wideo (przy użyciu urządzeń takich jak Video Toaster) co pozwalało zastąpić wielokrotnie droższe urządzenia do montażu wideo i znalazło zastosowanie w wielu studiach telewizyjnych, w tym również w Polsce (TVP).

W 1988 roku pojawiła się Amiga 2500^[5], rozszerzona wersja Amigi 2000 z zamontowanym akceleratorem z procesorem 68020 lub 68030. Jej rozwinięciem była wersja przeznaczona do pracy w systemie Unix (Amiga 2500UX)^[5].

Amiga 2000 (i jej odmiany) znalazły też zastosowanie w placówkach naukowych i militarnych. Amerykański ośrodek badania fizyki cząstek elementanych SLAC wykorzytywał Amigi głównie jako terminale graficzne połączone z komputerami klasy mainframe, wykorzystując możliwości graficzne oraz multitasking w pracy nad analizą danych z akceleratora cząstek elementarnych^[5]. Z kolei Armia Stanów Zjednoczonych (z udziałem NASA) wykorzystywała Amigi w systemach symulacyjnych do treningu pilotów^[5].

Kolejne lata przyniosły przede wszystkim Amigę 3000 (w 1990 roku), pierwszy w pełni 32-bitowy, profesjonalny komputer tej marki. Ulepszony nieco chipset (grafika w wyższych rozdzielczościach) oraz pod wieloma względami lepszy system operacyjny w wersji 2.0 znalazły też zastosowanie z odświeżonych wersjach komputerów domowych w postaci Amigi 500+ oraz, nieco później, Amigi 600. Ta ostatnia, pierwsza kontrowersyjna wersja Amigi, ze względu na nie do końca przemyślane decyzje konstrukcyjne, stała się początkiem schyłku marki Amiga. Niewystarczające tempo ulepszeń ze stosunku do poziomu rozwoju konkurencji, tj. komputerów Macintosh, ale w szczególności lini komputerów osobistych IBM PC (i jego kolejnych, 32-bitowych generacji) przyczyniało się do stopniowej utraty uprzywilejowanej pozycji, którą Amidze dawała początkowa przewaga technologiczna (najbardziej wyraźna w pierwszych latach Amigi na rynku, a szczególnie w 1985 roku).

Pażdziernik 1992 przyniośł premierę dwóch nowych Amig: 1200 oraz 4000. Główne ulepszenia to nowe układy graficzne AGA oraz w pełni 32-bitowa architektura. Ulepszenia te, jakkolwiek znaczące, nie dawały przewagi jaką Amiga miała kilka lat wcześniej. Sprzętowo pod wieloma względami ledwie dorównywały do poziomu na jakim były klony IBM PC (w tym czasie już coraz częściej z procesorami 80486, kartami SVGA i 16-bitowym dźwiękiem z kart takich jak Sound Blaster 16 lub Gravis Ultrasound). Nawet w dziedzinie gier standard PC zaczynał dominować co zostało przypieczętowane rozwojem gier 3D, takich jak Wolfenstein 3D oraz Doom.

Próbą ratowania sytuacji miało być wprowadzenie platformy Amiga na rynek konsol. We wrześniu 1993 miała premierę Amiga CD32, konsola na bazie Amigi 1200, z czytnikiem CD-ROM oraz dodatkowym układem wspomagającym grafikę, który miał umożliwić m.in. implementowanie gier 3D, co stawało się krytyczne dla przetrwania platformy. Reklamowana jako pierwsza 32-bitowa konsola, CD32 nie znalazła wystarczającego uznania ani u nabywców ani producentów oprogramowania.

Spadająca sprzedaż komputerów Amiga, jak również niepowodzenie konsoli CD32 doprowadziły ostatecznie do ogłoszenia bankructwa przez firmę Commodore International, co miało miejsce w kwietniu 1994 roku.

Po bankructwie Commodore firma, a wraz z nią marka Amiga zostały przejęte przez Escom(inne języki)^[12], a następnie przez Gateway. W końcu wyłoniła się samodzielna firma Amiga INC, która po bankructwie sprzedała wszelkie prawa firmie KMOS. Z kolei KMOS zmienił nazwę na Amiga Inc.

Systemem operacyjnym Amigi jest AmigaOS z interfejsem Workbench. W momencie wydania AmigaOS był jednym z pierwszych systemów wielozadaniowych na komputery osobiste, znacznie przewyższającym pod tym względem systemy operacyjne produkowane w tamtych latach, na przykład wersje Windows produkowane wówczas przez firmę Microsoft.

Cały czas system operacyjny Amigi stale ewoluował. Najbardziej znaczące zmiany nastąpiły przy wydaniu wersji 3.x, która w wersji 3.9 była ostatnią obsługującą procesory linii 68k. Wersja 4.0 systemu została przepisana całkowicie pod procesory PowerPC i jest obecnie nadal rozwijana przez firmę Hyperion Entertainment. Najnowsza wersja AmigaOS oznaczona jest numerem 4.1 i pojawiło się do niej uaktualnienie Update 1.

Istnieją również bazujące na AmigaOS systemy rozwijane niezależnie. Zalicza się do nich AROS Research Operating System (AROS) oraz MorphOS. Dla komputerów Amiga powstały również dystrybucje Linuksa oraz BSD^[13][14].

Pierwszym modelem Amigi, wprowadzonym do sprzedaży w lipcu 1985 była Amiga 1000 z procesorem MC68000 7,14 MHz firmy Motorola i chipsetem OCS.

Dwa lata później pojawiły się dwa modele – Amiga 500 i Amiga 2000, obydwa konstrukcyjnie bardzo podobne do A1000. Różniły się jedynie możliwościami rozbudowy.

Amiga 500 była komputerem domowym, z jednostką centralną zintegrowaną w płaskiej obudowie z klawiaturą i napędem dyskietek 3,5 cala. Brak było kontrolera dysku twardego, choć istniały zewnętrzne urządzenia tego typu (podłączane z boku przez złącze krawędziowe). Możliwości rozbudowy z przyczyn czysto objętościowych były mniejsze niż w poprzednich modelach (choć i tak duże). Pierwsze serie obu tych komputerów były wyposażone w chipset OCS (Original Chip Set). Wersja Amiga 500+ charakteryzowała się nowszym oprogramowaniem ROM (Kickstart w wersji 2.0) i większą ilością pamięci RAM (1MB pamięci Chip RAM) oraz chipsetem ECS (Enhanced Chip Set).

Amiga 2000 była komputerem profesjonalnym, z dużymi możliwościami rozbudowy. Oferowana była w kilku wariantach: Amiga 2500 (z procesorem MC68020 i dyskiem twardym), A2000HD (z dyskiem SCSI), A2000UX (działająca pod kontrolą systemu Unix, dokładniej SVR4)^[5].

Rozwinięciem modelu Amiga 2000 była Amiga 3000 (1990) – czyli pierwszy 32-bitowy model Amigi. Wyposażona była w procesor MC68030 (16 lub 25 MHz) i chipset ECS. Fabrycznie zamontowano flicker-fixer i kontroler SCSI komunikujący się z systemem przy użyciu DMA, a więc nie angażujący procesora komputera do przesyłania danych. Kickstart 2.0 (który zaktualizowany został potem do 2.04). Całość zamknięta została w eleganckiej obudowie desktop. W niektórych starszych modelach A3000 instalowano kości ROM zawierające wewnętrzną wersję „alfa” AmigaOS 2.0 – czyli Kickstart 1.4, przy czym fakt ten pozostawał ukryty ze względu na to iż w tym modelu Kickstart można było „remapować” (podmieniać) z obrazu zapisanego na dysku twardym lub specjalnie spreparowanej dyskietce zwanej SuperKickstartDisk. Kickstart do Amigi 3000 można było sprzętowo rozszerzyć do wersji 3.1. Istniała również wersja UX pracująca pod kontrolą SVR4 (patrz: Unix).

W (1991) roku rozpoczęto sprzedaż modelu z wbudowanym napędem CD – o nazwie Amiga CDTV. Model ten nie został dobrze przyjęty przez klientów ponieważ zawierał przestarzały Kickstart 1.3 i wszystkie podzespoły ze zwykłej Amigi 500. Nie było natomiast wbudowanej stacji dyskietek, a podłączana ona była w formie dodatkowego urządzenia zewnętrznego. Płyty CD przed włożeniem do napędu wymagały umieszczenia ich w dodatkowej obudowie (przypominającej dyskietkę) co trochę utrudniało korzystanie z nich. Amiga CDTV jest jednak jednym z niewielu takich rozwiązań w dziedzinie komputerów osobistych ponieważ z wyglądu bardziej przypominała magnetowid lub odtwarzacz CD, a nie komputer.

Następnym krokiem (1992) był komputer Amiga 600 – najmniejszy model Amigi, pozbawiony bloku numerycznego klawiatury. Chociaż minęło 7 lat od premiery modelu A1000, nadal posiadał on procesor 68000 (7,14 MHz). Zmiany które wprowadzono względem starszych modeli to nowy chipset ECS, kontroler dysku twardego, miejsce na dysk 2,5" (w A600HD montowany fabrycznie), nowy Kickstart 2.05 (w wersji 37.299 oraz 37.300 zawierający błędy – wyeliminowane dopiero w wersji 37.350), 1MB Chip RAM, wbudowany modulator TV oraz złącze PCMCIA.

Kolejnym modelem była Amiga 1200 z roku 1992 – następczyni modelu A500. Posiadała 32-bitowy procesor MC68EC020 (tańsza wersja MC68020 z 24-bitową szyną adresową oraz nie posiadająca pięciu sygnałów w porównaniu do pełnej wersji)^[15], taktowany zegarem 14,28 MHz, nowoczesne kości grafiki AGA, pamięć CHIP rozszerzoną do 2MB. Tak jak A600 posiada kontroler dysku twardego IDE, modulator TV oraz złącze PCMCIA. Do tej pory model 1200 jest najpopularniejszy ze względu na ogromne możliwości rozbudowy (choć pomyślany był jako model przejściowy, właściwie nie do rozbudowy). Powstało bardzo wiele urządzeń, a wśród najważniejszych znajdują się sloty PCI 2.1, karty z dwoma procesorami (MC68040/MC68060 + PowerPC 603e od 160 do 240 MHz), karty graficzne.

Warto także wspomnieć o modelu zwanym Amiga CD32. Była to pierwsza na świecie 32-bitowa konsola do gier posiadająca wbudowany czytnik CD. Jeżeli chodzi o możliwości i charakterystykę sprzętową, to praktycznie nie różniła się ona pod tym względem od A1200. Można było do niej podłączyć klawiaturę, stację dyskietek czy inne akcesoria, przez co stawała się pełnowartościowym komputerem. Przypuszczano, że gdyby Commodore nadążyło z produkcją CD32, firma uniknęłaby bankructwa.

Pomysł konsoli z napędem CD podłączanej pod domowy telewizor zauważyła natomiast firma Sony, która 3 grudnia 1994 roku zaprezentowała swój produkt pod nazwą PlayStation, i który przyniósł firmie ogromny sukces.

Amiga 4000 była rozszerzeniem A3000 z kośćmi AGA, posiadała procesor MC68030 lub MC68040. Kontroler SCSI zamieniono na IDE. Nadal nie użyto 16-bitowych układów dźwiękowych, a flicker-fixera usunięto. Kolejnym modelem była A4000T (tower) o podobnej konfiguracji. Posiadała zarówno kontroler IDE, jak i SCSI.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Gry na platformę Amiga.

AmigaOne – linia komputerów produkowana przez brytyjską firmę Eyetech. Działa z procesorami PowerPC G3 i G4. Na bazie tej linii powstał również model Micro A1.

Micro A1 – produkowany przez brytyjską firmę Eyetech. Płyta główna w formacie miniATX ze zintegrowanym układem graficznym (Radeon firmy ATI) i dźwiękowym. Płyta była sprzedawana z procesorem 750FX/800 MHz lub 750GX/800 MHz i systemem operacyjnym AmigaOS 4.0.

AmigaOne X1000 – najnowszy model, zaprojektowany w firmie Varisys, a wprowadzony na rynek 25 stycznia 2012 przez firmę A-EON Technology. Nazwą nawiązuje do pierwszego, historycznego modelu Amigi. Wyposażony w procesor PWRficient PA6T-1682M firmy P.A. Semi (architektura PowerISA v2.04+, dwa rdzenie, 2.0 GHz) i procesor wspomagający Xena architektury Xcore XS1 firmy XMOS^[16].

Commodore Amiga Mini – próba wprowadzenia na rynek komputera PC z licencjonowaną nazwą „Amiga” przez Commodore USA^[17] – zakończyła się po śmierci właściciela firmy Barry’ego S. Altmana w 2012 roku^[18].

Rozwojem komputerów AmigaOne zajmuje się firma Hyperion Entertainment. Hyperion na mocy porozumienia z firmą Amiga Inc. rozwija system operacyjny AmigaOS. Najnowsza wersja AmigaOS 4.1 działa bezpośrednio na procesorach PowerPC, i jest kontynuacją poprzednich wersji systemu AmigaOS (od 1.x do 3.x) – opierając się na jego oryginalnych kodach źródłowych.

30 września 2009 roku, obie firmy podpisały ugodę, na mocy której firma Hyperion Entertainment otrzymała de facto wyłączne i wieczyste prawa do wykorzystywania i modyfikacji systemu operacyjnego AmigaOS 3.1 w ramach rozwoju kolejnych, tworzonych przez siebie wersji AmigaOS 4 i późniejszych^[19], oraz do samej nazwy Amiga OS.

Elbox, polska firma komputerowa z Krakowa, zajmuje się produkcją podzespołów do komputerów Amiga. Firma wykonała pierwszy na świecie mostek PCI do Amigi 1200 o nazwie „Mediator”^[20], produkuje także kontrolery urządzeń IDE, karty turbo i kompletne systemy tower.

Istnieje emulator Amigi UAE oraz jego inne wersje dla systemów Unix, Linux, PalmOS, Mac OS, Windows, BeOS, AROS, rodziny systemów BSD, Windows Mobile, Android, Symbian oraz dla samego AmigaOS.

Emulator UAE uruchomiony pod AmigaOS umożliwia uruchamianie starszego oprogramowania odwołującego się bezpośrednio do układów specjalizowanych montowanych w Amigach z czasów firmy Commodore. Programy takie nie działają na komputerach z systemem AmigaOS 4.0, ale dzięki UAE została zapewniona kompatybilność.

Przykładowe inne wersje emulatora UAE – dla Windows, nazywa się WinUAE – oferuje ona znacznie większą funkcjonalność od oryginalnego UAE. Z kolei E-UAE to nieoficjalna wersja UAE ze zintegrowanym mechanizmem JIT oraz innymi usprawnieniami przeportowanymi z WinUAE. E-UAE dostępne jest dla systemów: Linux, Mac OS, BeOS, AmigaOS MorphOS, AROS. Natomiast specjalna wersja emulatora dla Windows Mobile nazywa się PocketUAE.

Warto również wspomnieć o innym (obecnie nie rozwijanym) emulatorze Amigi – Fellow. Wersja dla Windows nazywa się WinFellow.

Ciekawym rozwiązaniem jest komercyjny emulator Amithlon uruchamiany automatycznie przez własną minidystrybucję systemu Linux z rozruchowej płyty CD. Dzięki temu rozwiązaniu użytkownik ma wrażenie, że jedynym działającym systemem jest AmigaOS.

Istnieją projekty, realizujące emulację Amigi w technologii FPGA – Minimig, Natami, C-One.

Ponadto istnieje system operacyjny MorphOS, działający na niektórych platformach PowerPC, który zawiera zintegrowany emulator systemu AmigaOS (obsługuje aplikacje pisane dla systemów 1.x – 3.x). Podobnie jak AmigaOS 4.0, emulator ten nie potrafi uruchamiać starszych aplikacji odwołujących się bezpośrednio do specjalizowanych układów Amigi, dlatego też używa się na tej platformie emulatora UAE.

• Amiga Disk Format – format pliku z obrazem dyskietki Amigi
• WinUAE, emulator Amigi dla systemu Windows
• E-UAE, emulator Amigi bazujący na WinUAE, przeznaczony dla innych niż Windows systemów operacyjnych
• UAE, emulator Amigi, na którym bezpośrednio lub pośrednio bazują WinUAE, E-UAE, PocketUAE, Akiko
• Akiko, emulator Amigi CDTV oraz CD32 dla systemu Windows bazujący na WinUAE
• PocketUAE, emulator Amigi dla PocketPC z systemem Windows Mobile
• DroidPUAE, emulator Amigi dla systemu Google Android
• Fred Fish
• Minimig
• Natami

• Oficjalna strona Amigi (ang.)
• Hyperion Entertainment (ang.)
• PPA (Polski Portal Amigowy)
• eXec – magazyn użytkowników komputerów Amiga
• Amiga wczoraj, dziś – historia Amigi na stronie technowinki.onet.pl
• Amiga – wczoraj, dziś i jutro. gamestar.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-02-13)].
• Amiga 500 emu, przykłady wykorzystania programu WinUAE
• Tomasz „Alt” Marcinkowski, Historia komputerów Amiga @ Sztuka komputerem grana (NN#021) [online], Nerdy Nocą, 18 maja 2016 [dostęp 2019-01-01] .

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Cytaty w Wikicytatach