Dziwogon rajski

Dziwogon rajski

Dicrurus paradiseus[1]
(Linnaeus, 1766)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	dziwogony
Rodzaj	Dicrurus
Gatunek	dziwogon rajski
Synonimy
Cuculus paradiseus Linnaeus, 1766 Dissemurus paradiseus (Linnaeus, 1766) Dissemuroides paradiseus (Linnaeus, 1766) Edolius grandis (Gould, 1836)
Podgatunki
zobacz opis w tekście
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
najmniejszej troski
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Dziwogon rajski^[3] (Dicrurus paradiseus) – gatunek średniej wielkości ptaka z monotypowej rodziny dziwogonów (Dicruridae). Zamieszkuje Azję Południową i Południowo-Wschodnią. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Gatunek ten zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał Karol Linneusz w 1766 roku w 12. edycji Systema Naturae, nadając mu nazwę Cuculus paradiseus^[4][5][6]. Jako miejsce typowe Linneusz wskazał Syjam (obecnie Tajlandia)^[4][5][6]. Czasem gatunek ten umieszczano w rodzaju Dissemurus^[5].

Poniższy kladogram opisuje położenie D. paradiseus na kladogramie będącym uproszczeniem drzewa filogenetycznego uzyskanego przez Pasquet et al. (2007)^[7]

Wyniki kilku różnych badań filogenetycznych (zarówno szeroko zakrojonych, jak i skupionych na wybranej grupie ptaków) są zgodne co do wzajemnej relacji dziwogona rajskiego i grubodziobego (D. annectens), które stanowią parę gatunków siostrzanych^{[7][8][9][10][11]}. Należą do kladu złożonego z 7 gatunków, w którym klad bazalny tworzy dziwogon flagosterny (D. remifer), natomiast w kladzie skupiającym pozostałe 6 gatunków to para D. paradiseus+D. annectens jest grupą bazalną^{[7][8][10][11]}.

Momenty wyodrębnienia się wspólnej linii rozwojowej D. paradiseus+D. annectens oraz moment rozejścia się linii tych dwóch gatunków wynosi odpowiednio:

• Pasquet et al. (2007): brak szczegółowych danych, te są dostępne jedynie dla kladu skupiającego 7 gatunków, w tym D. paradiseus i D. annectens^[7]
• Jetz et al. (2012): 11,7 mln i 2,38 mln lat temu^[8]
• Price et al. (2014): 8,2 mln i 5,6 mln lat temu^[9]
• Marki et al. (2015): 11,1 mln i 3,76 mln lat temu^[10]
• Jønsson et al. (2016): 8,8 mln i 1,96 mln lat temu^[11]

IOC wyróżnia około 14 podgatunków dziwogona rajskiego^[12]. Te same podgatunki wymienione są w Howard and Moore Complete Checklist of the Birds of the World (2014)^[13].

• D. p. grandis (Gould, 1836)
• D. p. rangoonensis (Gould, 1836)
• D. p. paradiseus (Linnaeus, 1766) – dziwogon rajski^[3] – podgatunek nominatywny
• D. p. johni E. Hartert, 1902
• D. p. ceylonicus Vaurie, 1949
• D. p. lophorinus Vieillot, 1817 – dziwogon wstęgopióry^[3] – przez IOC traktowany jako odrębny gatunek (Dicrurus lophorinus; 2021), podobnie jak w Clements Checklist of Birds of the World (2021)^[14]
• D. p. otiosus (Richmond, 1902)
• D. p. nicobariensis (Baker, 1918)
• D. p. hypoballus (Oberholser, 1926)
• D. p. platurus Vieillot, 1817
• D. p. microlophus (Oberholser, 1917)
• D. p. brachyphorus (Bonaparte, 1850)
• D. p. banguey (Chasen & Kloss, 1929)
• D. p. formosus (Cabanis, 1851)

Gatunek ten występuje od Nepalu, Indii i Sri Lanki, przez Azję Południowo-Wschodnią, po południowo-wschodnie Chiny, Półwysep Malajski, Wielkie Wyspy Sundajskie, także Bali^[15][16]. Poszczególne podgatunki zamieszkują^[12][6][5]:

• D. p. grandis – podnóża Himalajów na wschód od stanu Uttarakhand^[13]: północne Indie, północna Mjanma, południowe Chiny (Junnan^[13]) i Indochiny
• D. p. rangoonensis – środkowe Indie, Bangladesz, środkowa Mjanma, północna Tajlandia, Indochiny
• D. p. paradiseus – południowe Indie, południowa Tajlandia, północny Półwysep Malajski, południowe Indochiny
• D. p. johni – wyspa Hajnan (leżąca na Morzu Południowochińskim)
• D. p. ceylonicus – Sri Lanka (oprócz południowo-zachodniej części wyspy^[13])
• D. p. lophorinus – południowo-zachodnia Sri Lanka^[13]
• D. p. otiosus – Andamany
• D. p. nicobariensis – Nikobary
• D. p. hypoballus – środkowy (lub północny^[14]) Półwysep Malajski (od tajskiej prowincji Trang po malezyjski stan Perak^[13]); zasięg występowania tego podgatunku na dość dużym obszarze nachodzi na zasięg występowania D. p. platurus^[14]
• D. p. platurus – Półwysep Malajski, Sumatra oraz pobliskie wyspy
• D. p. microlophus – wysepki na Morzu Południowochińskim: należące do Indonezji Anamba i Wyspy Natuna^[13]
• D. p. brachyphorus – Borneo
• D. p. banguey – wyspy u północnego wybrzeża Borneo: Balambangan i pobliska Banggi^[13]
• D. p. formosus – Jawa

Jest to ptak średniej wielkości, osiąga długość ciała 36 cm (bez „łopatek”) i waży od 70 do 125 g^[15][16]. U 34 dorosłych osobników (różnej płci) z Półwyspu Malajskiego odnotowano masę ciała 54,3–82,0 g. Wymiary szczegółowe dla 132 samców i 62 samic (zarówno żywych osobników, jak i okazów muzealnych) to odpowiednio: długość skrzydła – 142–160 mm i 134–151 mm, długość ogona (mierzona do sterówki T4) – 131,1–150,6 mm i 127,8–144,6 mm, długość dzioba: 27,6–33,0 mm i 27,1–33,6 mm, długość skoku – 21,6–25,5 mm i 23,0–25,3 mm^[17].

Upierzenie niebiesko-czarne, z krótkim czubem na głowie^[16]. Cechą charakterystyczną tego dziwogona są często skręcone „łopatki” na długich stosinach ogona, których może brakować podczas pierzenia lub w zależności od wieku^[16]. Dzięki tej cesze łatwo można go odróżnić od mniejszego dziwogona flagosternego (D. remifer), który ma zwykle prosto zakończone ozdoby, a dziwogon rajski ma klinowato rozwidlone^[16].

Ptaki te wydają donośne, nieprzyjemne dźwięki, ale także są utalentowanymi naśladowcami^[15][16][6]. Często imitują głosy małych ptaków szponiastych (Accipitriformes), ptaków z rodzaju Eudynamys, kukułki krótkoskrzydłej (Cuculus micropterus), dzięciołowatych (Picidae), dzioborożcowatych (Bucerotidae), kurtaczków (Pittidae), drozdowatych (Turdidae), tymaliowatych (Timaliidae), wilgowatych (Oriolidae) oraz ptaków z rodzajów Copsychus i Garrulax^[6]. Co ciekawe, podczas lotu dźwięki wydają także ozdobne pióra dziwogona^[6]. Niektórzy twierdzą, iż dziwogony naśladują głosy innych ptaków w sposób znacznie bardziej melodyjny niż oryginały^[16].

Zamieszkuje różne typy siedlisk: od lasów umiarkowanych (zarówno tych, gdzie liście opadają na zimę lub w tych wieczniezielonych), przez lasy bambusowe, tzw. lasy torfowe (występujące na Borneo formacje roślinne), namorzyny, po plantacje kauczuku, teczyny, sady, ogrody i otwarte tereny^[16][6]. Spotykany na wysokości do 1500 m n.p.m.^[6]

Gatunek ten jest wszystkożerny, odżywia się głównie bezkręgowcami np. szarańczkami i konikami polnymi (Acrididae), motylami i ćmami (Lepidoptera), chrząszczami (Coeloptera), termitami (Isoptera), pszczołowatymi (Apidae) i ich larwami^[16][6][15]. Wśród ich diety można znaleźć także rzekotkowate (Hylidae) i jaszczurki (Lacertilia) oraz owoce figowca^[6]. Nie gardzą też nektarem kwiatów drzew np. wełniaka azjatyckiego (Bompax ceiba), Bombax insigne, koralodrzewa (Erythrina)^[6].

W północnej części subkontynentu indyjskiego okres lęgowy trwa od kwietnia do czerwca, czasami do lipca. W stanie Kerala (południowo-zachodnie Indie) dziwogony rajskie gniazdują od marca do kwietnia, na Andamanach – od kwietnia do maja, a na Sri Lance – od marca do maja. W kontynentalnej części Malezji (na Półwyspie Malajskim) jest to okres od lutego do lipca, w Tajlandii – głównie maj, a w Mjanmie – od marca do połowy czerwca (niekiedy dłużej, nawet do sierpnia)^[6]. W Chinach obserwowano dziwogony rajskie budujące gniazda w Chinach. Na Sumatrze znajdowano ich jaja od grudnia do maja, a niesprecyzowaną aktywność lęgową na Jawie zaobserwowano we wrześniu^[6].

Dziwogony rajskie prawdopodobnie dobierają się w pary na całe życie. Zdają się utrzymywać terytoria przez cały rok; przynajmniej w Kerali terytoria zajmują blisko 250 ha. Dziwogony rajskie szczególnie agresywnie bronią swojego terytorium ich w okresie lęgowym. Nękają lub atakują zarówno drapieżniki, jak i inne ptaki – na przykład dzioborożce wielkie (Buceros bicornis) i gębale uszate (Batrachostomus auritus) – oraz ludzi^[6].

W budowie gniazda uczestniczą obydwa ptaki z pary. Jest ono stosunkowo niewielkie. Budulec stanowią cienkie gałązki, drobne korzenie, łodygi traw i inne włókna roślinne – na przykład fragmenty liści, mchów i porostów. To wszystko splatają pajęczyny. Nierzadko materiały tworzące gniazdo są splecione tak luźno, że można zobaczyć jego zawartość, a niekiedy cała struktura przypomina siatkę (jak to opisano w przypadku podgatunku D. p. grandis). Gniazdo umieszczone jest od około 1,5 m do ponad 20 m nad podłożem, na poziomej gałęzi i daleko od pnia drzewa. Do drzew, na których dziwogony rajskie zakładają gniazda należą między innymi należące do mimozowych Xylia xylocarpa, prócz tego mango indyjskie (Mangifera indica) rosnące w ogrodach lub na obrzeżach wiosek, kauczukowce brazylijskie (Hevea brasiliensis; obserwacje pochodzą z Malezji). Czasem gniazda znajdują się u nasady liści winodani (Borassus), rodzaju palm^[6].

Przeważnie zniesienia dziwogonów rajskich składają się z 3 jaj, niekiedy 4, lecz w południowej Mjanmie przedstawiciele podgatunku nominatywnego składają 2 lub 3 jaja. Skorupa ma barwę tła od białej (rzadko) przez jasną łososiową lub kremową po różowawą, podobną nieco do barwy gliny (ta stosunkowo często pojawia się u przedstawicieli północnych podgatunków). Pokrywają ją duże plamy koloru od ciemnoczerwonego po czerwonobrązowe i fioletowe, gęściej pokrywające szerszy koniec jaja. Na jajach przedstawicieli wszystkich podgatunków obecne są też mniej wyraźne jasnoszare lub różowawoszare plamki. Przeciętne wymiary jaj dla różnych podgatunków (nie podano liczby zmierzonych jaj) to: podgatunek nominatywny – 27,8 × 20,2 mm, D. p. rangoonensis – 27,6 × 20,3 mm, D. p. grandis – 30,4 × 21,6 mm, D. p. ceylonicus – 26,6 × 20,7 mm^[6].

Jeszcze co najmniej do 2010^[17] czas wysiadywania jaj pozostawał nieznany. Wiadomo, że w wysiadywaniu uczestniczą obydwa ptaki z pary, młodymi opiekują się oboje rodzice^[6].

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje dziwogona rajskiego za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern)^[2][18]. Liczebność populacji nie jest znana, ale ptak ten opisywany jest jako od lokalnie pospolitego po rzadki. Trend liczebności populacji uznaje się za spadkowy ze względu na utratę siedlisk^[2][18].

Dziwogon wstęgopióry w klasyfikacji przyjętej przez IUCN od 2016 roku jest odrębnym gatunkiem, stąd też oceniony został osobno. Również uznany został za gatunek najmniejszej troski (LC), ale trend liczebności jego populacji jest nieznany^[19].

• Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy – dziwogon wstęgopióry. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).