Liechtenstein jest niewielkim krajem alpejskim o powierzchni 160,477 km² w Europie[1]. Graniczy ze Szwajcarią na zachodzie i południu oraz z Austrią na wschodzie. Jest jednym z dwóch współczesnych państw podwójnie śródlądowych obok Uzbekistanu, co oznacza, że wszystkie kraje sąsiadujące nie mają dostępu do morza.
Położenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Księstwo Liechtensteinu położone jest w Europie Zachodniej w dolinie górnego Renu na wschodnim brzegu rzeki, w górskim paśmie Rätikon w Alpach Wschodnich.
Administracyjnie od południa graniczy z gminami Fläsch i Maienfeld w szwajcarskim kantonie Gryzonia, od zachodu z gminami Altstätten, Sennwald, Buchs, Sevelen, Wartau i Sargans w szwajcarskim kantonie St. Gallen. Natomiast od wschodu Księstwo graniczy z gminami Feldkirch, Frastanz i Nenzing w kraju związkowym Vorarlberg.
Punkty skrajne terytorium Księstwa stanowią kolejno[1]:
- punkt północny – trójstyk austriacko-liechtensteińsko-szwajcarski (gmina Ruggell) – 47°16'14"N
- punkt południowy – szczyt Falknishorn (gmina Triesen) – 47°02'58"N
- punkt wschodni – punkt graniczny nr 29, łąka górska Sareis (gmina Triesenberg) – 9°38′34″E
- punkt zachodni – punkt graniczny nr 2, zakole Renu w Mäls (gmina Balzers) – 9°28′16″E
Rozciągłość równoleżnikowa Księstwa wynosi około 12,35 km (10'18''), natomiast rozciągłość południkowa – 24,77 km (14'10'').
Geometryczny środek Liechtensteinu został wyliczony w 2000 roku przez lokalnego matematyka i znajduje w okolicy szczytu Bargälla w Gaflei w gminie Triesenberg.
Granice
[edytuj | edytuj kod]Łączna długość granic Liechtensteinu wynosi 77,9 km, z czego 41,2 km stanowi granica szwajcarska, a 36,7 km granica austriacka[1]. Zachodnią granicą naturalną Księstwa jest koryto Renu, natomiast granicę południową i większość granicy z Austrią wyznaczają granie alpejskich szczytów.
Podział administracyjny
[edytuj | edytuj kod]Geologia i ukształtowanie powierzchni
[edytuj | edytuj kod]Budowa geologiczna Liechtensteinu jest skomplikowana, co wiążę się z silnym wpływem fałdowań alpejskich i stale wypiętrzającymi się Alpami. Stąd też znajduje się tu wiele złożonych form (np. płaszczowiny). Podłoże geologiczne zdecydowanej większości Księstwa stanowią osady morskie (głównie dolomity, ale także wapienie, margle, piaskowce i mułowce), które powstały w mezozoiku i trzeciorzędzie w Oceanie Tetydy, a następnie zostały wypiętrzone i sfałdowane w wyniku kolizji płyty afrykańskiej z eurazjatycką[2][3].
W geomorfologii Liechtensteinu można wyróżnić dwie zróżnicowane części: nizinną oraz górską[2]. Część nizinną stanowi Unterland, gdzie znajduje się najniżej położony punkt w kraju – bagno Ruggeller Riet (430 m n.p.m.) oraz dno doliny Renu w Oberlandzie. Na północy teren jest bardziej pagórkowaty i występują wzgórza wyspowe o stosunkowo dużej wybitności, na których osiedlali się pierwsi ludzie w neolicie takie jak Eschnerberg (697 m n.p.m.). Jest to obszar zamieszkiwany przez większość populacji, a co za tym idzie gęściej zaludniona.
Zdecydowanie wyżej położona część górska obejmuje wschodni i południowo-wschodni Oberland, gdzie dominuje alpejski krajobraz wysokogórski, w którym widoczne są wpływy zlodowaceń[2]. Występują takie formy geomorfologiczne jak żleby, piargi, doliny polodowcowe, mutony i moreny[2]. Znajdują się tam najwyższe szczyty w kraju takie jak: Naafkopf, Falknis, Augstenberg czy Grauspitz – najwyżej położony punkt Księstwa (2599 m n.p.m.). Wszystkie te szczyty, jak i całe terytorium Liechtensteinu należą do pasma Rätikon – najdalej wysuniętego na wschód pasma centralnych Alp Wschodnich, którego granicę stanowi Ren (po drugiej stronie doliny rozpoczynają się Alpy Zachodnie)[4].
Szczyty górskie
[edytuj | edytuj kod]Najwyższym szczytem Liechtensteinu jest Grauspitz o wysokości 2599 m n.p.m. Ponadto na terenie Księstwa znajduje się jeszcze 29 innych szczytów, których wysokość przekracza 2000 m n.p.m. Dziesięć najwyższych szczytów przedstawia poniższa tabela[1]:
Lp. | Nazwa szczytu | Wysokość | Współrzędne | Gmina |
---|---|---|---|---|
1. | Grauspitz (Vorder Grauspitz) | 2599 m n.p.m. | 47°03′09,8″N 9°34′52,6″E/47,052722 9,581278 | Triesen |
2. | Schwarzhorn (Hinter Grauspitz) | 2573 m n.p.m. | 47°03′17,4″N 9°35′14,8″E/47,054833 9,587444 | Triesen |
3. | Naafkopf | 2570 m n.p.m. | 47°03′38,8″N 9°36′25,4″E/47,060778 9,607056 | Schaan |
4. | Falknis | 2560 m n.p.m. | 47°03′01,6″N 9°33′50,5″E/47,050444 9,564028 | Triesen |
5. | Falknishorn (Mazorakopf) | 2451 m n.p.m. | 47°02′53,5″N 9°33′23,9″E/47,048194 9,556639 | Triesen |
6. | Augstenberg | 2359 m n.p.m. | 47°04′56,6″N 9°36′36,4″E/47,082389 9,610111 | Schaan/Triesenberg |
7. | Plasteikopf | 2356 m n.p.m. | 47°03′57,5″N 9°34′39,6″E/47,065972 9,577667 | Triesen |
8. | Gorfion | 2308 m n.p.m. | 47°04′41,3″N 9°37′07,3″E/47,078139 9,618694 | Triesenberg |
9. | Ochsenkopf | 2286 m n.p.m. | 47°06′52,9″N 9°37′28,8″E/47,114694 9,624667 | Schaan |
10. | Rappastein | 2221 m n.p.m. | 47°04′36,6″N 9°33′57,5″E/47,076833 9,565972 | Balzers/Triesen |
Klimat
[edytuj | edytuj kod]Według klasyfikacji klimatów Wincentego Okołowicza Liechtenstein znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego[5].
Duże znaczenie w kształtowaniu klimatu Liechtensteinu ma ukształtowanie terenu, a konkretnie występowanie wysokogórskiej, alpejskiej rzeźby terenu. Zjawiskami charakterystycznymi dla takiego rodzaju rzeźby są inwersja opadowa i inwersja termiczna, czyli zwiększanie liczby opadów i spadek temperatury z wysokością. Ponadto znaczący wpływ na klimat Księstwa ma powstający na zboczach gór regionalny wiatr fenowy, odpowiadający tatrzańskiemu halnemu. Jest to wiatr porywisty i suchy, który może przyczyniać się do powstawania pożarów lasów. W Liechtensteinie pożary lasów związane z wysuszającym wpływem fenu miały miejsce m.in. w 1960 i 1985 roku[6]. W dolinach górskich występują wiatry dolinne, a zjawiskiem charakterystycznym jest zaleganie w nich gęstych mgieł.
Zgodnie z danymi klimatycznymi z lat 2008-2018 ze stacji meteorologicznej w Vaduz położonej na wysokości 456 m n.p.m., średnia roczna dobowa temperatura w Liechtensteinie wynosi 10,9 °C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec (19,8 °C), a najchłodniejszym styczeń (2,1 °C). Roczna suma opadów wynosi 914,6 mm, gdzie największe opady występują sierpniu (137,2 mm) a najmniejsze w lutym (24 mm)[1].
Miesiąc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Cze | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru | Roczna
|
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Średnie dobowe temperatury [°C] | 2,1 | 2,7 | 6,9 | 11,7 | 15,1 | 18,2 | 19,8 | 19,4 | 15,2 | 11,2 | 6,4 | 2,4 | 10,9
|
Opady [mm] | 48,5 | 24,0 | 47,1 | 46,0 | 99,1 | 122,4 | 133,5 | 137,2 | 96,2 | 63,6 | 49,1 | 47,9 | 914,6 |
Średnie usłonecznienie [h] | 66 | 87 | 136 | 172 | 166 | 178 | 198 | 191 | 149 | 119 | 75 | 61 | 1597 |
Źródło: Amt für Umwelt des Fürstentum Liechtenstein[1] 2021-08-08 |
Latem temperatura może przekraczać 25 °C, a zimą spada do niskich wartości poniżej zera. W wyższych partiach występują silne mrozy i obfite opady śniegu. Zalegający na zboczach gór śnieg tworzy ryzyko wystąpienia lawin. Szczególnie duże zagrożenie lawinowe jest we wschodniej części Oberlandu, w osadach położonych w dolinach górskich takich jak Malbun, gdzie w 1999 roku lawina uszkodziła lub całkowicie zniszczyła 11 domów (szkody wyceniono na sześć milionów franków szwajcarskich)[7]. Duże ilości śniegu zimą oznaczają duże ilości wody w czasie roztopów, która spływa do dolin okresowymi ciekami. Przyczyniało się to do podnoszenia się poziomu wody i w czasach historycznych powodowało groźne powodzie, jednak regulacja Renu i budowa Liechtensteiner Binnenkanal zneutralizowała to zagrożenie[8].
Wody
[edytuj | edytuj kod]Cała powierzchnia Księstwa Liechtensteinu znajduje się w zlewisku Morza Północnego, w dorzeczu Renu.
Największą rzeką przepływającą przez terytorium Liechtensteinu jest Ren, którego źródła znajdują się w Szwajcarii. Na niespełna trzydziestokilometrowym odcinku stanowi granicę liechtensteińsko-szwajcarską. Na całym odcinku granicznym rzeka jest uregulowana i szerokość koryta jest stała i wynosi 100 metrów[9]. Dawniej Ren systematycznie wylewał i powodował powodzie, jednak po uregulowaniu koryta i wybudowaniu Liechtensteiner Binnenkanal zagrożenie to zostało zniwelowane[10].
Jedyną rzeką, która ma swoje źródła w Księstwie jest Samina[11]. Ciek bierze swój początek jako Valünerbarch u podnóży Naafkopf, a następnie płynie przez wieś Steg, gdzie powstały zbiorniki wodne Gänglesee i Stausee Steg. Zapory na Saminie powstały w latach 40. XX wieku na potrzeby elektrowni wodnej Samina. Dalej rzeka płynie na północny wschód, przekracza granicę z Austrią i po dziewięciu kilometrach uchodzi do Ill w mieście Frastanz.
Do Saminy oraz pośrednio przez Liechtensteiner Binnenkanal do Renu uchodzą liczne cieki okresowe lub mniejsze stałe potoki (np. Malbunbach), które są zasilane wodą z roztopów.
Na terenie Liechtensteinu znajduje się tylko jedno naturalne jezioro – Gampriner Seele, które powstało w 1927 roku w wyniku powodzi Renu[12]. Największymi sztucznymi zbiornikami są wspomniane wcześniej stawy na Saminie oraz zbiornik retencyjny na potoku Esche – Egelsee.
Roślinność
[edytuj | edytuj kod]Dominujący w Liechtensteinie krajobraz alpejski charakteryzuje piętrowy układ roślinności. Na terenach położonych najniżej w dolinie Renu przeważa krajobraz antropogeniczny: pola uprawne, zabudowa mieszkaniowa, tereny przemysłowe. Położone nieco wyżej piętro regla porastają w znacznej części lasy iglaste – świerczyny i lasy mieszane z domieszką buka. Lasem porośnięte są także zbocza Eschnerbergu. Ogółem lasy zajmują 43% powierzchni Księstwa[13].
Dawniej dolinę aluwialną zajmowały różnorodne siedliska łąkowe, bagienne, torfowiskowe, leśne oraz wodne. W wyniku osuszania bagien, budowy systemów melioracyjnych, regulowania rzek (w tym Renu), wystąpiło znaczne zmniejszenie bioróżnorodności. Współcześnie ślady dawnego bogactwa naturalnego doliny pozostają nienaruszone tylko w kilku miejscach, gdzie są objęte ochroną, m.in. na bagnach Ruggeller Riet w północnej części Księstwa, które stanowią ważne siedlisko ptactwa[14].
Na zboczach gór licznie występują śródgórskie polany, które dawniej służyły do wypasania bydła określane jako Alpen[15]. Współcześnie stanowią ważne źródło paszy dla zwierząt.
Fauna
[edytuj | edytuj kod]Na terenie Liechtensteinu odnotowano występowanie 55 gatunków ssaków. W górnych partiach gór występują takie zwierzęta jak: kozice, jelenie, koziorożce orły przednie, pardwy, świstaki i zające. W lasach regla można spotkać sarny, lisy i borsuki a także rzadsze gatunki ptaków: dzięcioł białogrzbiety czy puchacz[16]. Dużą różnorodnością fauny charakteryzuje się także Ruggeller Riet, gdzie gniazdują m.in. bociany białe.
Ochrona przyrody
[edytuj | edytuj kod]W Liechtensteinie funkcjonuje dziesięć rezerwatów przyrody[17][18]:
- Äulehäg, gmina Balzers – relikt dawnego lasu łęgowego nad Renem.
- Birka, gmina Mauren – torfowisko.
- Gampriner Seelein, gmina Gamprin – jezioro Gampriner Seele.
- Matilaberg, gmina Triesen – zróżnicowane łąki z 15 gatunkami storczyków.
- Ruggeller Riet, gminy Schellenberg i Ruggell – kompleks podmokłych łąk, bagien i torfowisk.
- Schneckenäule und Teilfläche in der Au, gmina Ruggell – rzadki las sosnowy z domieszka dębu.
- Schwabbrünnen/Äscher, gminy Eschen, Planken i Schaan – kompleks leśno-torfowiskowy.
- Triesner Heilos, gmina Triesen – renaturyzowane zbiorniki retencyjne.
- Wisanels, gmina Mauren – torfowisko.
- Mareewiesen, gmina Vaduz – niewielka sucha łąka.
Ponadto obszar alpejski Liechtensteinu stanowi obszar ochrony roślin, na którym zakazane jest niszczenie i zbieranie roślin[19].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f Karin Knöller , Mario Schädler (red.), Statistisches Jahrbuch Liechtensteins 2020, Schaan: Amt für Statistik, 2021, s. 35-37, 43, ISBN 978-3-9525033-1-7 [dostęp 2021-08-04] (niem.).
- ↑ a b c d Geologie – Historisches Lexikon [online], historisches-lexikon.li [dostęp 2021-08-08] (niem.).
- ↑ Wayback Machine [online], web.archive.org, 21 maja 2012 [dostęp 2021-08-08] [zarchiwizowane z adresu 2012-05-21] .
- ↑ Ostalpen [online], www.bergalbum.de [dostęp 2021-08-08] .
- ↑ Map Viewer [online], www.arcgis.com [dostęp 2021-08-08] .
- ↑ Föhn – Historisches Lexikon [online], historisches-lexikon.li [dostęp 2021-08-08] (niem.).
- ↑ Lawinen – Historisches Lexikon [online], historisches-lexikon.li [dostęp 2021-08-08] (niem.).
- ↑ Überschwemmungen – Historisches Lexikon [online], historisches-lexikon.li [dostęp 2021-08-08] (niem.).
- ↑ Rhein – Historisches Lexikon [online], historisches-lexikon.li [dostęp 2021-08-11] (niem.).
- ↑ Binnenkanal – Historisches Lexikon [online], historisches-lexikon.li [dostęp 2021-08-11] (niem.).
- ↑ Samina (Bergbach) – Historisches Lexikon [online], historisches-lexikon.li [dostęp 2021-08-11] (niem.).
- ↑ Gampriner Seelein (Gampriner Seele) – Historisches Lexikon [online], historisches-lexikon.li [dostęp 2021-08-11] (niem.).
- ↑ Wald und Holz. Amt für Umwelt [online], www.llv.li [dostęp 2021-08-11] .
- ↑ Ruggeller Riet – Historisches Lexikon [online], historisches-lexikon.li [dostęp 2020-01-25] (niem.).
- ↑ Alpen. Amt für Umwelt [online], www.llv.li [dostęp 2021-08-11] .
- ↑ Fauna in Liechtenstein [online], tourismus.li [dostęp 2021-08-11] .
- ↑ Naturschutzgebiete in Liechtenstein Amt für Umwelt.
- ↑ Geodatenportal - Natur und Landeschaft [online], geodaten.llv.li [dostęp 2021-08-11] .
- ↑ Pflanzenschutzgebiete in Liechtenstein. Amt für Umwelt.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Encyklopedia Geograficzna Świata: Europa. Wydawnictwo OPRES, Kraków 1998, ISBN 83-85909-36-2.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Liechtenstein, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-03-03] .