Architektura Trzebiatowa. W kompozycji układu przestrzennego i architektonicznego miasta dominują formy historyczne, stanowiące świadectwo historii i rozwoju urbanistycznego miasta od średniowiecza po początek XX wieku. Miasto Trzebiatów, w obrębie murów obronnych zachowało ponad 50% historycznej zabudowy. Znaleźć tu można elementy architektury z okresu gotyku, renesansu, baroku, klasycyzmu i modernizmu^[1].

Mieszczańska zabudowa Trzebiatowa sięga okresu nadań lokacyjnych miasta, które nastąpiły w 1277 z rąk Barnima I. W wyniku lokacji opartej na prawie lubeckim powstał regularny układ średniowiecznego miasta, z rynkiem i szachownicowym układem ulic^[2]. Wytyczony obszar miasta był podzielony na kwartały i działki. Obszar ten, w granicach średniowiecznych fortyfikacji, wynosił 35 ha. W obręb owego planu, o zarysie nieregularnego prostokąta, o zaokrąglonych narożnikach od strony wschodniej, włączono teren z siedzibą książęcą i najstarszym kościołem św. Mikołaja. Ok. 1285 budowle na grodzisku zostały przebudowane na klasztor żeński, w którym zamieszkały norbertanki z klasztoru w Wyszkowie.

W centrum miasta wytyczono rynek o wymiarach 94x104 m (drugi miejski plac, być może targowy, powstał przed terenem zamkowym – dzisiejszy Plac Zjednoczenia), natomiast budowę fary miejskiej przewidziano w kwartale położonym na północny wschód. Kolejny niewielki kwartał koło Bramy Gryfickiej, przeznaczono na kaplicę i szpital Świętego Ducha. Kwartały, w kształcie kwadratów i prostokątów, uzyskano dzięki regularnej sieci 14 ulic, które przecinają się pod kątem prostym, z niewielkimi zniekształceniami w części wschodniej. Działki budowlane rozparcelowano na powstałych 23 kwartałach^[3][4][1].

W 1299 Trzebiatów uzyskał od Bogusława IV zezwolenie na budowę murów obronnych oraz fos (powstały one do 1337). Miasto miało cztery bramy: Kołobrzeską, usytuowaną na trakcie do Kołobrzegu, przed mostem na Kanale Młyńskim, Gryficką – na trakcie do Gryfic, Żeglarską – w kierunku północno-zachodnim i Łaziebną – na trakcie do Białoboków. W trakcie budowy murów obronnych, rozpoczęto kopanie mokrej fosy, która na odcinku południowym i wschodnim oraz południowo-zachodnim (pod Bramą Gryficką)^[a] – wzmacniała system obronny miasta. Budowę fortyfikacji miasta ukończono w 1432^[b][2].

Według planu katastralnego Trzebiatowa z 1730 parcele miały wielkość wynoszącą – 9.50 × 36 m., natomiast leżące w sąsiedztwie murów obronnych były o połowę mniejsze^[c]. Do tych pierwszych mieli dostęp zamożniejsi mieszkańcy, drugie zajmowała biedota. Ogółem w okresie średniowiecza w Trzebiatowie wytyczono ok. 200 parceli. Nie wszystkie jednak były zabudowane. W początkach XIV w. miasto zamieszkiwało ok. 1500 osób^[3][5].

Pierwsze domy były budowane, podobnie jak za czasów słowiańskich, z drewnianych bali lub w konstrukcji plecionkowej. Zabudowa działek sięgała okresu ok. 20–25 lat. Domy murowane prawdopodobnie powstawały dopiero pod koniec XIV w., spowodowanym bogaceniem się mieszczaństwa (szczególnie kupiectwa)^[1]. Częste pożary nawiedzające miasto świadczą o drewnianej zabudowie Trzebiatowa. Pierwszy wybuchł w 1344, niszcząc młyny, klasztor i północną część miasta, drugi w 1377. Brak jest jednak danych o skutkach tego pożaru. Trzeci strawił część miasta w 1496^[6]. Pierwsze murowane domy powstawały wokół rynku (nie wszystkie domy jednak były murowane w całości). Budulcem była cegła pochodząca z miejscowej cegielni, którą w 1307 norbertanki sprzedały radzie miejskiej^[3].

Domy w Trzebiatowie względem ulic stały szczytowo^[1]. Szczyty, z dwoma rzędami okienek strychowych, były trójkątne lub schodkowe. Parcele były zabudowane do połowy długości. Przednią część zajmowały domy mieszkalne z warsztatami i kantorami. Za domami znajdowały się oficyny, zazwyczaj sytuowane po lewej stronie podwórza. Ściany podwórzowe i oficyny były wznoszone przeważnie w konstrukcji szkieletowej. Średniowieczne domy były częściowo podpiwniczone od strony frontu, przykrywane drewnianymi stropami^[1].

Powierzchnie parcel miały wymiary (dla działek rejonu nadbałtyckiego), wynoszące 8 do 9 × 25 do 27 m. Przeważnie 2/3 działki było zabudowane^[1]. Dom osiągał długość 15 m. Budynki mieszkalne były trzyosiowe, z wejściem głównym pośrodku i dwoma oknami po bokach. Przestrzeń całego domu wypełniała tzw. wysoka sień o wysokości 3–4 m zabudowana tylko niewielką izbą (w prawym narożniku). Za izbą pełniącą rolę kantoru mieściła się kuchnia, przy ścianie podwórzowej znajdowały się schody prowadzące na antresolę. W ścianie podwórzowej znajdowało się wejście na dziedziniec oraz do oficyny, gdzie miała miejsce część mieszkalna. Na kondygnacjach poddasza, w domach z wczesnego okresu rozwoju zabudowy mieściły się magazyny z towarami transportowymi^[1].

Późnogotycką i wczesnorenesansową kompozycją, z wystrojem fasady jest dom Rynek 27, podzielony w przyziemiu portalem i dwoma szerokimi oknami. Zaakcentowane zostały tu na poziomych gzymsach, formy szczytu o wolutywnych krawędziach. Z przekazów ikonograficznych wiadomo, że bardzo ciekawy renesansowy wystrój miał dom przy ul. Rynek 7, przebudowany w 1900 i przekształcony w ostatnich latach. Gotycko-renesansowe formy odnajdujemy również w murach oficyn przy ul. Głębokiej i Kopernika. Na ceglanych murach widać podziały form płytkich blend, zakończonych łukami odcinkowymi oraz płaskich lizen dzielących gładkie powierzchnie murów^[1].

Ważniejszymi ówcześnie budowlami w mieście były: zamek (obecny pałac), ratusz, kościół NMP, kaplica i szpital Świętego Ducha, kaplica i szpital św. Jerzego, kaplica i szpital św. Gertrudy, młyny, mennica i cegielnia^[7].

Najstarszy widok miasta na winiecie mapy Księstwa Pomorskiego według E. Lubinusa z 1618 – przedstawia panoramę Trzebiatowa od strony południowo-wschodniej. Widoczna jest zwarta zabudowa miasta otoczonego murami obronnymi z Basztą Kaszaną i Bramą Gryficką, Kołobrzeską wraz z jej przedbramiem. Widoczna jest fosa miejska, kanał środkowy oraz rzeka Rega. Zaznaczone zostały również trzy mosty^[2][8].

Zasadnicze zmiany w sposobie budowania domostw nastąpiły w końcu XVII w., kiedy w mieście zintensyfikowano prace budowlane. Przyczyną były zniszczenia zabudowy, powstałe na skutek oblężenia miasta i pożarów, spowodowanych wojną trzydziestoletnią (1618–1648). Miasta pomorskie, w tym Trzebiatów, musiały przeżywać prawdziwą plagę pożarów. Do takiego stanu rzeczy sprowadza fakt wydania przez Bogusława XIV nakazu wznoszenia ścian ogniowych między budynkami (1634). W 1679 ponownie spłonęła duża część zabudowy wraz z ratuszem, klasztorem i wschodnią pierzeją rynku (pierwszy ratusz w Trzebiatowie został wzniesiony w XV w.). Zniszczeniu uległ także zamek oraz szereg domów, wcześniej odbudowanych. O podejmowaniu prac remontowych w latach 60. XVII w. wiemy ze wzmianki o otwarciu w 1668 apteki „Pod Orłem”. Z kolei około 1680 podjęto odbudowę ratusza. Założony został na planie czworoboku z dziedzińcem pośrodku. Nad budynkiem góruje usytuowana na dachu wieżyczka z barokowym hełmem i zegarem. W 1691 podjęto odbudowę kamienicy Rynek 5, w której mieściła się apteka (wzmiankowana w źródłach od 1596)^[1].

W ostatnich latach XVII w. nastąpiły prawdopodobnie znaczące korekty planu zagospodarowania miasta. Zmieniono rozmieszczenie parceli w tych miejscach, gdzie następowało największe zniszczenie zabudowy Trzebiatowa. W kwartale po wschodniej stronie kościoła i wzdłuż północnego odcinka murów obronnych zagęszczenie parceli było największe. Niezmienione natomiast pozostały parcele przy Rynku. Dowodzą tego zachowane w oryginalnej formie mury ścian piwnicznych (frontowych i działowych)^[1].

Według planu katastralnego z 1730 wynika, że ogółem w Trzebiatowie, w I ćwierćwieczu XVIII w. było około 480 parcel – numerowanych w sposób ciągły od 1–480. Nieliczne domy były usytuowane na działkach szerszych niż 10 m²^[9]. Z tych samych źródeł pochodzą informacje o mostach Trzebiatowa. Łącznie (ówcześnie) było ich cztery: przez Regę u wylotu ulicy Głębokiej, przez Młynówkę i Regę w stronę Przedmieścia Kołobrzeskiego i przez bagna (St.Georgen-Teich) na tym Przedmieściu w rejonie kaplicy św. Jerzego^[2][10]. Według danych z 1740 w Trzebiatowie mieszkało 2738 osób, w około 300 domach. Do odbudowy miasta wykorzystano ocalałe fragmenty murów piwnicznych, wprowadzając na wszelki sposób oszczędności. Pozostawiono ściany działowe, oficyny, fragmenty fasad, zmieniając kształt otworów, a przede wszystkim kształt szczytów, z trójkątnych lub schodkowych na szczyty wolutowe^[1].

Zmieniono również formy okien, tynki i kolorystykę elewacji. Według Z. Radackiego, w czasach renesansu i baroku zasadą było jednolite kolorystyczne stosowanie detali architektonicznych i odrębne tła fasad. Elementy detali mogły być ciemniejsze lub jaśniejsze od tła. Kamienice renesansowe były malowane żywymi (intensywnymi) kolorami. Barokowe natomiast miały spokojniejszą tonację barw^[1][11].

Powierzchnie użytkowe powiększano poprzez budowę nowych piwnic, wybieranych pod ziemią, nowych dziedzińców i dostawianych do ścian piwnic już istniejących (np. dom Rynek 5). Prawie wszystkie piwnice przykrywano sklepieniami kolebkowymi i beczułkowymi murowanymi z cegły i otynkowanymi. Poprzez rozbudowę zmienił się układ wnętrz. W wielu domach zlikwidowano sień. Podzielono ją stropowo na dwa poziomy. Na parterach pozostawiono wąskie, biegnące na przestrzał ciągi komunikacyjne ze schodami umieszczonymi w centralnych częściach budynków^[1]. Tuż obok schodów mieściły się tzw. „czarne kuchnie”, małe i nieoświetlone wnętrza, z dużymi paleniskami. Pozostałe partie wnętrz dzielono z reguły na dwa trakty, umieszczając w każdym z nich po jednej izbie lub większą ich liczbę.

Podobnie jak w minionej epoce, fasady domów przy Rynku murowane były z cegły. Natomiast elewacje podwórzowe i ściany działowe oraz ściany oficyn wznoszono przeważnie w konstrukcji szkieletowej, wypełnione gliną. Według źródeł z 1720 – większość zabudowy Trzebiatowa wzniesiona była w konstrukcji szkieletowej, lecz wszystkie domy do 1743 miały być pokryte dachówką ceramiczną. Dachy słomiane, jeszcze przez długi czas, spotykane były na przedmieściu^[1].

W 1747 kolejny pożar zniszczył część zabudowy wewnątrz murów. W 1761 kilkanaście domostw zostało uszkodzonych przez wojska rosyjskie, na skutek ostrzału miasta (wojna siedmioletnia). Straty te wyrównano stosunkowo szybko, bowiem kondycja ekonomiczna miasta w 2. połowy XVIII w., była już o wiele lepsza, niż w latach wcześniejszych. W tym okresie rozpoczęto również likwidację fos i obwarowań miejskich, przekształcając je w ogrody. Miasto rozbudowywało nadal przedmieścia, przeznaczając pod parcele coraz to nowe tereny. Na Starym Mieście zabudowa znacznie zagęszczała się w obrębie parcel, stworzono podwórka-studnie. Od tej pory notowano wzrost liczby ludności, a tym samym domostw^[1]. W tym czasie został przebudowany także zamek w stylu klasycystycznym (W latach 1750–1791 był własnością Fryderyka Eugeniusza Wirtemberskiego)^[d].

Domy wznoszone od podstaw – w XVIII w. miały już z reguły 4–5 osi na fasadzie. Zbudowane były symetrycznie, z wejściem na osi środkowej i dwoma oknami po obu stronach wejścia. Przeważnie ustawiano je kalenicowo względem ulic. Przykrywano je dachami mansardowymi i naczółkowymi. Wystrój elewacji sprowadzono do pasów, płytko profilowanych gzymsów, opasek okiennych i drzwiowych z kluczami. Wejścia i okna uzyskiwały nierzadko wykroje łuków koszowych. Przykłady zachowanych elementów wystroju można odnaleźć w domach przy Rynku 18, 25, 28, 30 oraz w domu nr 1-2 przy ul. Krótkiej. Większość z nich przebudowano w XIX w., w części parteru przez wybicie otworów w ścianie i utworzenie witryn sklepowych, co pociągnęło za sobą zmiany wyglądu wnętrz, przesunięcia sieni i ścian^[1].

Pod koniec XVIII w. powstał w Trzebiatowie kościół św. Jana (dawniej znany pod nazwą kościoła Przemienienia Pańskiego – przebudowany w stylu neogotyckim w 1910).

Na przełomie XVIII i XIX w. w Trzebiatowie zamieszkiwało 3500 osób w 550 domach, w tym 40 – na przedmieściach. Według danych z 1822 liczba mieszkańców sięgnęła stan 4323 osób zamieszkujących w 676 domach, w tym część na terenach przedmiejskich. Sposób zabudowy, w tym zasad kształtowania form, w pierwszej poł. XIX w. nie uległ zmianie. Nie odnotowano tu znaczących zmian, poza drobnymi elementami estetycznymi.

W 1844 rynek ozdabiała brukowana nawierzchnia. Posadzono drzewa. Ulice oświetlono gazowymi latarniami, następnie elektrycznymi. Nazwy ulic umieszczono na tabliczkach narożnych. Klasycystyczną architekturą tamtego okresu jest budynek szkoły przy ul. Lipowej, wzniesiony w 1832. Na fotografiach pokazujących zabudowę pierzei przyrynkowych z końca XIX w. widać wyraźnie tradycyjne formy fasad. Względem ulic ustawione szczytowo, z trójkątnymi szczytami występującymi na przemian ze szczytami wolutowymi i znacznie rzadziej ze szczytami o rodowodzie gotyckim. Domy były częściowo podpiwniczone, jednopiętrowe, z mieszkalnym poddaszem. Przebudowywano je często – adaptując wnętrza na sklepy i usługi, co wiązało się z wybiciem otworów elewacji i utworzeniem witryn oraz nowych wejść, niezależnych od wejść mieszkalnych^[1].

W latach 40. XIX w. zbudowano nowy most przez Regę (tzw. most „Bussego”) w stronę Przedmieścia Kołobrzeskiego. Postawiono go na czterech filarach z dębowych belek, spiętych żelaznymi klamrami (zastąpił on starszy most łukowy – Jachwerk, który służył przez 50 lat). W czasie budowy brukowej drogi krajowej do Kołobrzegu, w latach 50. XIX w., powstała kolejna nowa przeprawa mostowa (tzw. St. Georgen – Brücke. Obecnie most zastąpiono nasypem, po którym wiedzie droga przez Przedmieście Kołobrzeskie)^[2][12].

W latach 1865–1867 dokonano przebudowy i regotyzacji kościoła mariackiego w Trzebiatowie (obecna świątynia została wzniesiona na przełomie XIV/XV w.).

W większości kwartałów znalazły się nowe realizacje wznoszone na powiększonych parcelach, powstałych przez złączenie dwóch dawnych działek. Były to domy czynszowe z mieszkaniami przeznaczonymi na wynajem. Miały odrębną komunikację, rozplanowanie natomiast pozostało jednakowe (domy Rynek 2 i 3 (pierzeja wschodnia). Na podanym przykładzie można prześledzić różnice pomiędzy budynkami z epok wcześniejszych i z XIX w. Obie kamienice ustawione są względem rynku kalenicowo. Są czteroosiowe, podpiwniczone i dwupiętrowe. Wystrój fasad powoduje wrażenie powiększonej kubatury. Odwoływano się tu do wzorów architektury klasycystycznej, z silnymi podziałami poziomymi w formie gzymsów, licznymi detalami w formie opasek i gzymsów okiennych oraz boniowania. Większe też były witryny w tych domach. (dom przy Rynku 8 z 1899, przy Rynku 7, z około 1900 i przy Wojska Polskiego 28, z datą 1900 na szczycie)^[1].

W początkach XX w. w budownictwie Trzebiatowa stosowano różny typ zabudowy. Około 1907, tuż przy murach obronnych, przy dawnej Bramie Gryfickiej, nieznany z nazwiska mieszczanin wzniósł kamienicę czynszową w stylu secesyjnym. Elewacje domu ozdobiono motywami łabędzi, delikatnymi gałązkami malw i innymi detalami typowymi dla tego stylu. Około 1911 na rogu obecnej ul. Witosa stanęła jedna z największych kamienic w obrębie murów, mieszcząca w przyziemiu sklep nowoczesnego typu. Gmach przykryty dachem mansardowym i ozdobiony kartuszami, przywołuje jednak formy architektury barokowej, a nie secesyjnej^[1].

W latach 30. XX w. przebudowano kilka domów przy Rynku 9, 10 i 26. Stary dom przy Rynku 9 zburzono w 1925. Nowy postawiono na miejscu dwóch działek. Podobnie jak sąsiedni dom nr 10 budynki trzymały wystrój ahistoryczny, o skromnym detalu sprowadzonym do wąskich gzymsów. Fasada domu Rynek 26 przybrała formy charakterystyczne dla lat 30. XX w., z wielkimi półkolistymi oknami na I piętrze. Fasada budynku w 1639 została ozdobiona sgraffito. Przedstawia ona słonicę Hansken wraz ze stojących u jego boku poganiaczem. Malowidło prawdopodobnie powstało na skutek wydarzenia związanego z pokazem zwierzęcia w Trzebiatowie (pierwszy na Pomorzu)^[13]. Pojawiły się także przykłady zabudowy modernistycznej z lat 40. XX w. (dom przy ul. Szkolnej 2 wzniesiony z cegły ceramicznej, z prostą kubiczną bryłą i ceglanym licem elewacji)^[1].

Przebudowy domostw w XIX i XX w. spowodowały zatarcie oryginalnych gotyckich, renesansowych i barokowych elementów wystroju fasad, wprowadzając w to miejsce wiele elementów klasycystycznych i neoklasycystycznych. W okresie międzywojennym, dominowały rzędy prostokątnych okien i wejść, mocno zaakcentowane były poziome pasy gzymsów i trójkątne szczyty wieńczące fasady. Pod tynkami większości domów znajdowały się jednak relikty starszych okresów.

W 1945 zniszczeniu uległa zabudowa zachodniej pierzei Rynku (6 domów z oficynami od nr 18 do 23) i część zabudowy po północno-wschodniej stronie fary miejskiej. W latach 70. XX w. pierzeję zachodnią odbudowano, wznosząc na miejscu dawnych domów kilka niemal jednakowych budynków ustawionych względem rynku szczytowo. W ten sposób, jak również pod względem gabarytów, nawiązano do pierwotnego charakteru domów, jednak wystrój fasad zaprojektowano i zrealizowano w formach nienawiązujących do żadnych ze znanych stylów. W tym samym okresie w dwóch kwartałach po północnej stronie fary wzniesiono kilka wielorodzinnych i wielopiętrowych budynków mieszkalnych, wprowadzając tym samym element całkowicie obcy dla historycznej zabudowy miasta. W latach 90. XX w. odbudowano dom Rynek 6 w formie nawiązującej do stanu sprzed 1945.

W okresie powojennym miasta – użytkowanie, remonty i odbudowy poszczególnych domów odbywały się w sposób daleki od poszanowania historycznych walorów. Z zabudowy zniknęło kilkanaście oficyn w konstrukcji ryglowej, rozebrano kilka starych domów, a większość wyremontowano bez badań historycznych i architektonicznych^[14]. Mimo błędów w zagospodarowaniu przestrzennym zabudowa Starego Miasta Trzebiatowa stanowi nadal unikatowy, najbogatszy zespół historycznych domów mieszczańskich na Pomorzu Zachodnim^[1]. W 1996 Trzebiatów został włączony do programu Ministerstwa Kultury i Sztuki „Ratowanie miasteczek historycznych”^[7].

W listopadzie 2009 na terenie starego rynku w Trzebiatowie rozpoczęły się prace archeologiczne, prowadzone przez Pracownię Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie pod kierunkiem T. Balcerzak i S. Słowińskiego. Badania potwierdziły istnienie sześciu kamienic z XV/XV w. Prace archeologiczne ustaliły wstępnie średniowieczny podział katastralny i układ zabudowy z późniejszego okresu^[15].

• Brügemann L.W., Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigesZustandes Königl. Preussischen Herzogthumsn Vor und Hinter Pommern, T. II, cz. I, Stettin 1784.
• Kalita-Skwirzyńska K., Domy i kamienice Trzebiatowa, [w:] J. Kochanowska (pod red.), Trzebiatów – spotkania pomorskie – 2005, Wołczkowo k. Szczecina 2005, ISBN 83-89402-46-7.
• Kulesza-Szerniewicz E., Mosty Trzebiatowa, [w:] J. Kochanowska (pod red.), Trzebiatów – spotkania pomorskie – 2005, Wołczkowo k. Szczecina 2005, ISBN 83-89402-46-7.
• Lemcke H., Die Bau und Kustdenkmäler des Regierungsbezirk Stettin, Kreis Greifenberg, cz. IV, Stettin 1914.
• Radacki Z., Kamienice w rynku Trzebiatowie. Dokumentacja WUOZ, mpis 6, Szczecin 1959.
• Radacki Z., Studium historyczne Trzebiatowa, Szczecin 1964.
• Simonis A., Die Gründung der Stadt Treptow an der Rega, Treptow/Rega 1909.
• Stowarzyszenie Pracowni Autorskich „Afix” s-ka z o.o., Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Trzebiatów, Uchwała RM w Trzebiatowie nr L/504/02 z dnia 26 września 2002, Trzebiatów 2002.
• Żak P., Złoty wiek Trzebiatowa. Pozycja społeczna, gospodarcza i polityczna miasta w dawnym Księstwie Pomorskim podczas rozdrobnienia feudalnego, [w:] W. Łysiak (pod red.), Trzebiatów. Historia i kultura. Materiały z konferencji Trzebiatów 17-18 maja 2001, Poznań 2001, ISBN 83-87437-08-5.

• e-przewodniki.pl, Kamień Pomorski i okolice. Trzebiatów (pol.), [dostęp 2010-05-24].
• rega24.pl, Odkrycie w Trzebiatowie!, [dostęp 2009-11-30].

• Atrakcje Polski. Trzebiatów. Podróże TV (film o historii i architekturze Trzebiatowa), [dostęp 2010-05-24].