Język makian zachodni

Zobacz też: inne języki zwane „moi”.

Język makian zachodni (makian barat, makian luar), także moi – język używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji, m.in. na wyspie Makian (zachodni fragment) i w grupie wysp Kayoa. Według danych z 1977 roku posługuje się nim 12 tys. osób^[1], w tym 7 tys. na Makian oraz 5 tys. na wyspach Kayoa^[2]. Dodatkowe skupiska jego użytkowników są obecne na wyspie Halmahera (południowo-zachodnie wybrzeże^[1][3] oraz region Malifut^[4] [5]).

Jest przedstawicielem rodziny języków północnohalmaherskich, jednej z grup zakwalifikowanych do postulowanej rodziny zachodniopapuaskiej^[6]. Jego bliższe związki z innymi językami rodziny są jednak trudne do ustalenia. Ponadto jest zupełnie odrębny od pobliskiego języka makian wschodniego (taba, makian dalam), który należy do rodziny austronezyjskiej^[7].

Jest określany różnymi nazwami: zachodniomakiański^[8] (makian barat^[1], makean barat^[4] ), makian luar^[1], moi^[9], jitinee^[10], titinee^[8], destine^[8], likil^[11][12]. Sami użytkownicy posługują się nazwą „moi”, która jednocześnie określa wyspę Makian^[13][14]. Taką samą nazwę nosi język moi z północno-zachodniej Nowej Gwinei, również włączony do propozycji rodziny zachodniopapuaskiej^[15]. Zbieżność nazw, jeśli nie przypadkowa, może być śladem historycznych kontaktów handlowych^[16]. Określenie „Moi Tesité” (oficjalnie w j. indonez. Makian Luar) odnosi się do zachodniej części wyspy^[14].

W użyciu jest także malajski Moluków Północnych wraz z językiem indonezyjskim^[17]. Odnotowano, że znaczna grupa osób z zachodniej części wyspy zna również język makian wschodni^[18]. Tym niemniej w nowszych czasach wzmocniła się pozycja malajskiego w roli środka komunikacji międzyetnicznej^[19].

Został słabo udokumentowany w literaturze. Opublikowano pobieżne listy słownictwa^[20]. Skrótowy opis jego gramatyki opracował C.L. Voorhoeve^[21] .

Jest silnie odrębny od pozostałych języków regionu, toteż jego przynależność przez dłuższy czas pozostawała nieustalona^[22]. Pierwotnie został zaliczony do języków austronezyjskich, podobnie jak język taba ze wschodniej części wyspy. W 1890 r. F.S.A. de Clercq zwrócił uwagę na brak wzajemnej zrozumiałości między oboma językami wyspy Makian. Wcześniej, w 1872 r., Robidé van der Aa(inne języki) powiązał makian zachodni z językami północnej Halmahery, lecz propozycja ta nie przyjęła się w literaturze^[20]. W toku późniejszych badań potwierdzono słuszność tej opinii, ujawniając, że języki wschodni i zachodni w ogóle nie są ze sobą spokrewnione. W 1976 r. indonezyjski językoznawca F.S. Watuseke wykazał, że makian zachodni to jeden z języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH), na podstawie analizy zbieżności słownikowych^[2][23]. Dodatkowo C.L. Voorhoeve (1982) stwierdził istnienie regularnych zależności dźwiękowych między nim a językiem tidore^[24].

Z perspektywy leksykostatystyki makian zachodni został sklasyfikowany jako język izolowany na poziomie rodziny NH (sensu largo, NH stock)^[3][25]. Taki jego status odzwierciedlają różne publikacje, w tym Ethnologue (wyd. 21, 2018) i Atlas bahasa tanah Maluku (1996)^[1][22]. W ujęciu, które zaproponował C.L. Voorhoeve (1983), makian zachodni to odosobniony przedstawiciel gałęzi południowej języków NH (w opozycji do pozostałych języków rodziny, stanowiących gałąź północną)^[26]. Bliższa analiza cech leksykalnych i fonologicznych daje jednak podstawy, by sądzić, że makian zachodni jest bliżej spokrewniony z językami ternate i tidore, z którymi tworzyłby gałąź południową (z możliwym włączeniem języka sahu)^[27].

Jego struktura gramatyczna została prawdopodobnie przekształcona pod wpływem bliżej nieokreślonego austronezyjskiego otoczenia językowego. Pierwotnie musiał być typologicznie bliski innym papuaskim językom Halmahery i okolic (szyk zdania SOV, obecność poimków, złożona morfologia czasownika). Jego cechy charakterystyczne to: szyk zdania SVO, występowanie przyimków, mało rozbudowana odmiana czasownika (formy czasowników nie wyrażają dopełnienia, ale nadal zawierają informację o podmiocie)^[28]. Nie występuje rozróżnienie między rodzajem męskim a żeńskim w trzeciej osobie liczby pojedynczej^[29]. Obecna jest harmonia samogłosek^[30]. Zachował pewne cechy charakterystyczne dla rodziny NH: szyk wyrazów w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy występuje przed rzeczownikiem określanym) oraz system klas rzeczowników^[29]. Analiza zapożyczeń w tym języku pozwala dojść do wniosku, że przeszedł on niezależną historię kontaktu z przedstawicielami rodziny austronezyjskiej; możliwe, że prajęzyk zachodniomakiański dotarł do regionu Halmahery w innym czasie niż przodek pozostałych języków NH – co tłumaczyłoby jego silnie zaznaczoną odrębność^[31].

Każda ze wsi w zachodniej części wyspy Makian używa własnego wariantu języka, ale różnice są niewielkie (dotyczą pewnej części leksyki)^[32]. Z uwagi na wpływy obce jest najbardziej odrębnym spośród języków NH^[25]. Na płaszczyźnie gramatyki i słownictwa wykazuje wpływy języków austronezyjskich – makian wschodniego i malajskiego – a także języka ternate^[33]. Wskutek kontaktów handlowych zaczerpnął też pewną grupę słów niderlandzkich i portugalskich. Wyspa Makian słynęła bowiem z dobrej jakości pożywienia i doskonałych goździków^[34]. Od XVII w. do początku XX w. wyspa znajdowała się pod kontrolą Sułtanatu Ternate, a w niepodległej Indonezji za pośrednictwem systemu edukacji zaczęto promować język indonezyjski^[35]. Pożyczki z języka ternate to często wyrazy należące do bahasa halus, czyli uprzejmego wariantu języka^[36]. W nowszych czasach najważniejszym źródłem zapożyczeń stał się język narodowy^[37]. D.M. Perangin Angin (2023) odnotował, że młodsze grupy wiekowe posługują się wręcz odmianami języka, które wykazują bardzo silne wpływy słownictwa malajskiego/indonezyjskiego; ponadto odmiana bahasa halus praktycznie wyszła z użycia^[38].

W latach 70. XX w., z uwagi na zagrożenie wulkaniczne, podjęto decyzję o przesiedleniu ludności Makian do regionu Malifut na Halmaherze^[39]. Wśród tamtejszej społeczności makian zachodni przestał być przyswajany przez młodsze grupy wiekowe. Przyczynia się do tego zawieranie małżeństw mieszanych wraz ze słabszym przywiązaniem do tożsamości etnicznej Makian^[40]. Region Malifut jest silnie zróżnicowany etnicznie i językowo (inne używane języki to m.in. makian wschodni i pagu; dodatkowo zamieszkują tu też migranci z Jawy i Celebesu Południowego)^[41]. Migranci Makian zamieszkujący południowo-zachodnie wybrzeże Halmahery (w tym region Gita) również mają styczność z różnymi grupami etnicznymi^[42].

Samogłoski

W języku moi występują cztery samogłoski: a, ə, i, u^[43].

Spółgłoski

/ɲ/ występuje prawie wyłącznie w zapożyczeniach z języka indonezyjskiego. Jedyne rodzime słowo z głoską /ɲ/ to /miɲe/ „jeden”.

• język makian wschodni

• JohnJ. Bowden JohnJ., The Impact of Malay on Taba: a type of incipient language death or incipient death of a language type?, [w:] DavidD. Bradley, MayaM. Bradley (red.), Language Endangerment and Language Maintenance: An Active Approach, London–New York: RoutledgeCurzon, 2002, s. 114–143, DOI: 10.4324/9781315028811, ISBN 978-0-700-71456-8, ISBN 978-1-315-02881-1, ISBN 978-1-136-85271-8, OCLC 50663047  (ang.).
• G.R.E.G.R.E. Lucardie G.R.E.G.R.E., The Geographical Mobility of the Makianese: Migratory Traditions and Resettlement Problems, [w:] E.K.M.E.K.M. Masinambow (red.), Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983 (Buletin LEKNAS II.2), s. 333–346, OCLC 23557257  (ang.).
• GaryG. Holton GaryG., MarianM. Klamer MarianM., The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head, [w:] BillB. Palmer (red.), The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018 (The World of Linguistics 4), s. 569–640, DOI: 10.1515/9783110295252-005, ISBN 978-3-11-029525-2, OCLC 1041880153  (ang.).
• Dalan MehuliD.M. Perangin Angin Dalan MehuliD.M., Ekologi dan Ketahanan Bahasa Makean Barat di Pulau Makean dan kecamatan Malifut, Provinsi Maluku Utara, Indonesia, [w:] F.X.F.X. Sinungharjo (red.), Ekolinguistik, Yogyakarta: Sanata Dharma University Press, 2023, s. 25–43, ISBN 978-623-143-005-2  (indonez.).
• Ger P.G.P. Reesink Ger P.G.P., The eastern Bird’s Head languages compared, [w:] Ger P.G.P. Reesink (red.), Languages of the eastern Bird’s Head, Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2002 (Pacific Linguistics 524), s. 1–44, DOI: 10.15144/PL-524.1, ISBN 0-85883-494-4, OCLC 50699329  (ang.).
• Clemens L.C.L. Voorhoeve Clemens L.C.L., The West Makian language, North Moluccas, Indonesia: a fieldwork report, [w:] Clemens L.C.L. Voorhoeve (red.), The Makian languages and their neighbours, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1982 (Pacific Linguistics D-46; Materials in languages of Indonesia 12), s. 1–74, DOI: 10.15144/PL-D46.1, ISBN 0-85883-277-1, OCLC 12421689 [dostęp 2022-08-23]  (ang.).
• Clemens L.C.L. Voorhoeve Clemens L.C.L., The Non-Austronesian Languages in the North Moluccas, [w:] E.K.M.E.K.M. Masinambow (red.), Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983 (Buletin LEKNAS II.2), s. 13–40, OCLC 23557257  (ang.).
• Clemens L.C.L. Voorhoeve Clemens L.C.L., The languages of the North Halmaheran stock, [w:] Papers in New Guinea linguistics. No. 26, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988 (Pacific Linguistics A-76), s. 181–209, DOI: 10.15144/PL-A76.181, ISBN 0-85883-370-0, OCLC 220535054 [dostęp 2022-08-08]  (ang.).
• Clemens L.C.L. Voorhoeve Clemens L.C.L., Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia, [w:] TomT. Dutton (red.), Language Contact and Change in the Austronesian World, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 1994 (Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77), s. 649–674, DOI: 10.1515/9783110883091.649, ISBN 978-3-11-088309-1, OCLC 853258768  (ang.).

• West Makian. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2023-12-05]. (ang.).
• Wordlist – West Makian. The ASJP Database. [dostęp 2024-07-18]. (ang.).