Język galela – język zachodniopapuaski rozprzestrzeniony w prowincji Moluki Północne w Indonezji, zwłaszcza na wyspach Halmahera i Morotai. Według części źródeł posługuje się nim 79 tys. osób^[1][3], według niektórych szacunków z lat 80. XX w. ma 30–31 tys. użytkowników^[2][4].

Najbardziej wysunięty na północ spośród języków Moluków^[5]. Należy do grupy języków północnohalmaherskich (peryferyjna rodzina języków papuaskich) i jest jednym z najczęściej używanych języków tej rodziny. Jest to etniczny język ludu Galela^[6], który zamieszkuje przede wszystkim północno-wschodnią część Halmahery^[7]. Podobnie jak pozostałe papuaskie języki wyspy został opisany w pracach niderlandzkich misjonarzy^[8].

Jest blisko spokrewniony (i częściowo wzajemnie zrozumiały) z językiem tobelo^[9]. Lokalnie słynie jako język utworów miłosnych^[10]. W piśmiennictwie stosuje się alfabet łaciński^[1].

Jest dość szeroko rozprzestrzeniony geograficznie, ponadto według publikacji The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head ma największą liczbę użytkowników spośród języków północnohalmaherskich^[3]. Skupiska ludności Galela odnotowano na różnych wyspach Moluków (m.in. Bacan, Obi, Ternate, Tidore^[4], a także Buru^[11]). Prawie wszystkie osoby z ludu Galela są wielojęzyczne^[6][12]. Ludność ta posługuje się również malajskim Moluków Północnych, który niekiedy służy jako język ojczysty^[13]. W niektórych wsiach (mieszanych etnicznie) używane są inne języki (loloda, tobaru, tobelo)^[2]. Galela bywa przyswajany przez inne grupy etniczne (w środowiskach wielojęzycznych)^[14] lub wykorzystywany jako język utworów literackich (w niektórych wsiach Tobelo)^[15]. We wsi Tabobo galela w dużej mierze wyparł tradycyjny język pagu^[16].

Jako pierwszy spośród etnolektów północno-wschodnich (North-east Halmaheran) został poddany szczegółowej dokumentacji lingwistycznej. W wyniku działalności holenderskich misjonarzy (od II poł. XIX w.) powstały materiały poświęcone temu językowi: dwa opracowania gramatyczne, słownik, przekłady literatury religijnej i zbiór baśni ludowych^[8]. Stał się zarazem jednym z pierwszych dość dokładnie opisanych języków papuaskich^[17]. Kolejne badania prowadzono w II poł. XX w., zwłaszcza pod auspicjami Summer Institute of Linguistics^[8].

W języku indonezyjskim stworzono opracowanie gramatyczne Morfologi dan sintaksis bahasa Galela (1992)^[18] . Dostępne są też pewne materiały tekstowe (O Galelaka yomatekebobicara, 1989), z tekstem indonezyjskim i angielskim^[19]. Bliżej opisano lokalny system orientacji przestrzennej, z uwzględnieniem innych języków regionu (Folk Orientation in Halmahera..., 1980)^[20].

Wśród Galela w użyciu jest też język indonezyjski^[1]. Wpływ systemu edukacji przyczynia się do osłabienia pozycji języka galela^[21]. O ile w wielu wsiach język galela pozostaje w użyciu jako język ojczysty i jest przekazywany międzypokoleniowo, to odnotowano, że w miejscowości Duma lokalny malajski zaczął być przyswajany jako język prymarny, przed językiem etnicznym^[13]. Dane z lat 80. XX w. sugerują, że rodzimy język zachował się wśród społeczności migranckich^[4]. Nietypowa sytuacja panuje we wsi Lemo-Lemo, zamieszkanej przez migrantów Galela, gdzie preferowanym środkiem komunikacji jest język ternate^[22][23]. Według doniesień z 2021 r. w Lemo-Lemo język ternate jest wyżej wartościowany i dominuje w większości sfer komunikacji, podczas gdy galela to język o niższym statusie, nieznany młodszym grupom wiekowym^[22].

Należy do rodziny papuaskich języków Halmahery (North Halmahera, NH). Jest blisko spokrewniony z takimi językami jak tobelo, tabaru i loloda, a w dalszej kolejności z sahu i ternate-tidore. C.L. Voorhoeve sklasyfikował galela, tobelo oraz pozostałe języki galela-loloda (Ethnologue) jako dialekty jednego języka „północno-wschodniohalmaherskiego” (North-east Halmaheran), na podstawie analizy zbieżności słownikowych^[24] . Nie jest to zgodne z lokalną identyfikacją etniczną, przy czym między tobelo i galela istotnie występuje pewien poziom wzajemnej zrozumiałości^[9]. Języki galela i loloda również są w dużej mierze wzajemnie zrozumiałe^[25].

C.L. Voorhoeve (1988) nie podał bliższych informacji nt. różnic dialektalnych^[2]. Według danych Summer Institute of Linguistics da się wyróżnić cztery dialekty: kadai, kadina, morotai, sopi^[5][25]. Laba (loloda południowy) jest bardzo zbliżony do galela^[26] i może być kolejnym jego dialektem^[1] (tak też sklasyfikował go C.L. Voorhoeve^[8]). Lokalnie dialekt ten uchodzi za wariant języka loloda^[8]. Język południowej części Morotai jest zdecydowanie pokrewny językowi galela z Halmahery (i jest określany mianem bahasa Galela), choć sami jego użytkownicy identyfikują się jako orang Morotai^[27]. Odnotowano też istnienie języka tiana (we wsiach Sarau i Tobelos), który jest uważany za formę mieszaną łączącą języki galela i tobelo^[28].

Pośród etnolektów północno-wschodniej Halmahery wyróżnia się utratą finalnych spółgłosek w wyrazach dwusylabowych (cecha ta zbliża go do ternate-tidore). Przykładowo odo – „jeść” (por. tobelo: odomo, z dodatkową finalną samogłoską; pierwotnie wyraz dwusylabowy)^[2]. Na poziomie słownictwa występuje warstwa zapożyczeń z języka ternate^[29].

Podano za Shelden 1988^[30].

W języku galela, podobnie jak w części pozostałych języków północnohalmaherskich, istnieją dwa zestawy zaimków wolnych i dwa zestawy prefiksów pronominalnych (zaimkowych)^[30][31][32]. Prefiksy pronominalne zostały częściowo utracone przez niektóre języki z tej rodziny (w tym ternate i tidore)^[32][33].

Porównanie przykładowego słownictwa w językach północnohalmaherskich (Wada 1980 ↓, s. 510–524):

• Agus SalimA.S. Bujang Agus SalimA.S., Primordialisme sebagai strategi, [w:] M. RahmiM.R. Husen, HermanH. Oesman (red.), Potret gelisah negeri pinggiran: perspektif kritis atas Maluku Utara, Ternate: Pustaka Foshal, 2005, s. 69–83, ISBN 979-99237-0-0, OCLC 62118574  (indonez.).
• Charles E.Ch.E. Grimes Charles E.Ch.E., Defining speech communities on Buru Island: a look at both linguistic and non-linguistic factors, [w:] Charles E.Ch.E. Grimes (red.), Spices from the East: Papers in Languages of Eastern Indonesia, Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2000 (Pacific Linguistics 503), s. 73–103, DOI: 10.15144/PL-503.73, ISBN 978-0-85883-460-6, OCLC 46827844  (ang.).
• GaryG. Holton GaryG., MarianM. Klamer MarianM., The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head, [w:] BillB. Palmer (red.), The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018 (The World of Linguistics 4), s. 569–640, DOI: 10.1515/9783110295252-005, ISBN 978-3-11-029525-2, OCLC 1041880153 [dostęp 2023-04-17]  (ang.).
• Marwia Hi.M.H. Ibrahim Marwia Hi.M.H., Fonologi Isolek Non-Austronesia di Pulau Morotai, „Gramatika: Jurnal Ilmiah Kebahasaan dan Kesastraan”, 5 (1), 2017, s. 75–89, DOI: 10.31813/gramatika/5.1.2017.96.75--89, ISSN 2599-3283  (indonez.).
• DeidreD. Shelden DeidreD., Topical and non-topical participants in Galela narrative discourse, [w:] Papers in Papuan Linguistics No. 25, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1986 (Pacific Linguistics A-74), s. 233–248, DOI: 10.15144/PL-A74.233, ISBN 978-0-85883-338-8, OCLC 468324135  (ang.).
• HowardH. Shelden HowardH., Galela pronominal verb prefixes, [w:] TomT. Dutton (red.), Papers in Papuan Linguistics No. 1, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1991 (Pacific Linguistics A-73), s. 161–175, DOI: 10.15144/PL-A73.161, ISBN 978-0-85883-393-7, OCLC 767987540 [dostęp 2022-09-20]  (ang.).
• MarkM. Taber MarkM. (red.), Atlas bahasa tanah Maluku, Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1996, ISBN 979-8132-90-4, OCLC 40713056 [dostęp 2023-09-12]  (indonez.).
• Clemens L.C.L. Voorhoeve Clemens L.C.L., The languages of the North Halmaheran stock, [w:] Papers in New Guinea linguistics. No. 26, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988 (Pacific Linguistics A-76), s. 181–209, DOI: 10.15144/PL-A76.181, ISBN 0-85883-370-0, OCLC 220535054 [dostęp 2022-08-08]  (ang.).
• YuitiY. Wada YuitiY., Correspondence of consonants in North Halmahera languages and the conservation of archaic sounds in Galela, [w:] IshigeI. Naomichi (red.), The Galela of Halmahera: A Preliminary Survey, Osaka: Museum of Ethnology, 1980 (Senri Ethnological Studies 7), s. 497–529, DOI: 10.15021/00003425, ISSN 1340-6787, OCLC 10019582  (ang.).
• E.E. Wattimury E.E., J.J. Tetelepta J.J., O.O. Kakerissa O.O., Morfologi dan sintaksis bahasa Galela, Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1992, ISBN 979-459-280-3, OCLC 29410202 [dostęp 2023-01-03] [zarchiwizowane z adresu 2023-01-03]  (indonez.).
• David M.D.M. Eberhard David M.D.M., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Galela-Loloda, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-09-27] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-27]  (ang.).

• Wordlist – Galela. The ASJP Database. [dostęp 2024-07-06]. (ang.).