Języki Moluków – silnie zróżnicowane języki używane w archipelagu Moluków we wschodniej Indonezji. Szacuje się, że w tym regionie geopolitycznym występuje ok. 130 języków[1][2]. Należą do najsłabiej poznanych i najbardziej zagrożonych języków zarówno na poziomie kraju, jak i w całym regionie austronezyjskim[3][4]. Zwykle posługują się nimi niezbyt liczne społeczności[1][5]. Niektóre z nich są używane przez ludność molukańską w Holandii[6].
Większość z nich należy do rodziny austronezyjskiej, obejmującej dużą część autochtonicznych języków wysp Oceanii i Azji Południowo-Wschodniej[7][8], a konkretniej do postulowanej grupy centralno-wschodniej w obrębie podrodziny malajsko-polinezyjskiej[2]. W ramach tejże rodziny dominują języki z gałęzi centralnej[2] (które występują na centralnych i południowych Molukach, w tym na wyspach Aru i w archipelagu Sula)[9]. W północnej części Moluków funkcjonuje szereg języków z grupy języków płd.-halmahersko-zachodnionowogwinejskich (reprezentujących z kolei gałąź wschodnią)[1], a także kilkanaście języków północnohalmaherskich (nieaustronezyjskich, zakwalifikowanych do rodziny zachodniopapuaskiej)[10]. Na wyspie Halmahera dominują języki papuaskie, przy czym na południu wyspy są używane języki austronezyjskie (południowohalmaherskie)[11].
Na Molukach występują także języki austronezyjskie związane z innymi zakątkami Archipelagu Malajskiego, konwencjonalnie klasyfikowane w ramach gałęzi zachodniej języków malajsko-polinezyjskich. Należy do nich chociażby znacznie odrębny malajski wyspy Bacan (reprezentant języków malajskich), który wywodzi się z Borneo[12]. W nowszej propozycji język taliabu z wysp Sula został włączony do grupy celebeskiej języków austronezyjskich[13][a]. Z kolei językiem sangir (klasyfikowanym w ramach języków filipińskich)[14] posługują się liczni migranci z wysp Sangir (Celebes Północny), zamieszkujący m.in. Halmaherę[15][16]. Języki ludności Buton[b] i Bajau w północnej części Moluków są używane przez społeczności rozsiane wzdłuż północnych wybrzeży wysp Sula[17] oraz na wyspach Bacan, Kayoa i Obi[18]. Społeczności zwane Buton zamieszkują też Moluki centralne (w tym Ambon, Buru i Seram)[19][20]. Nieaustronezyjski język oirata, występujący na wyspie Kisar (na południowo-zachodnim krańcu regionu, administracyjnie część prowincji Moluki), jest zaliczany do języków timor-alor-pantar (został przyniesiony przez migrantów z Timoru Wschodniego)[21].
Austronezyjskie języki Moluków wykazują wpływy papuaskiego substratu językowego, co uwidacznia się w ich typologii. Przypuszcza się, że niegdyś znaczna część regionu była zamieszkiwana przez grupy pochodzenia papuaskiego, które wymieszały się z przybyłą później ludnością austronezyjską[22][23]. Jednocześnie obecność pożyczek filipińskich w dzisiejszych językach północnej Halmahery sugeruje, że Halmahera była wcześniej zasiedlona przez użytkowników któregoś z języków filipińskich – lub doszło do napływu takiej ludności przed rozpadem wspólnego przodka rodziny[24]. Dla austronezyjskich języków Moluków są charakterystyczne pewne cechy nieaustronezyjskie: szyk konstrukcji dzierżawczych possessor-possessum (określnik dzierżawczy przed elementem określanym), formy przeczenia zajmujące pozycję finalną w zdaniu składowym, podział na dzierżawczość zbywalną i niezbywalną; z kolei w okolicznych językach papuaskich spotyka się cechy typowo austronezyjskie: rozróżnienie inclusivus-exclusivus oraz podstawowy szyk zdania SVO[25].
Językami Moluków posługują się zwykle niewielkie społeczności, liczące średnio od kilkuset do tysiąca osób i zamieszkujące obszar kilku wsi; niemniej niektórych z nich używa 20–30 tys. osób[1]. Do języków miejscowych o największej liczbie użytkowników należą: galela, kei, buru, fordata, geser-gorom, ternate, tidore, tobelo, yamdena[26]. Powszechna jest wielojęzyczność; różne typy interakcji są obsługiwane przez język indonezyjski, regionalne odmiany malajskiego oraz języki lokalne[27]. Języki lokalnych społeczności współistnieją z językami wehikularnymi (lingua franca), takimi jak malajski amboński i malajski Moluków Północnych (malajski wyspy Ternate)[28][29]. Języki malajskie nie mają w tym regionie charakteru autochtonicznego (ich obecność wynika z historycznych kontaktów handlowych)[30][31]. Częściowo zostały jednak przyjęte jako języki ojczyste, m.in. w rejonie wyspy Ambon, w miastach południowych Moluków oraz w mieście Ternate[31][32]. Bliżej niespokrewnionym malajskim wyspy Bacan (językiem bacan) posługuje się niewielka społeczność Bacan, która miała przybyć z Borneo wiele stuleci temu, zachowując swój rodzimy język[33][34]. Język gorap, również pochodzenia malajskiego, to język niewielkiej grupy etnicznej zamieszkującej Halmaherę, o znaczeniu ściśle lokalnym[35]. Historycznie na wyspie Ternate funkcjonował język kreolski na bazie portugalskiego, zwany „ternateño”[36].
Znaczna część języków Moluków znajduje się na skraju wymarcia, a sam region (zwłaszcza Moluki centralne) jest najbardziej zagrożonym regionem Indonezji, jeśli chodzi o zanik bogactwa językowego[3]. Rozwój systematycznych badań lingwistycznych na Molukach przypadł na początek XX wieku[37]. Dokładnej dokumentacji lingwistycznej poddano tylko nieliczne z języków lokalnych. Do najlepiej opisanych z nich należą: alune, taba (makian wschodni), tidore, leti[5].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Według klasyfikacji zaproponowanej w 2021 roku. Wcześniej zaliczany do języków Moluków centralnych (zob. Collins 2018 ↓, s. 10).
- ↑ Nazwa odnoszona do różnych grup etnolingwistycznych z rejonu południowo-wschodniego Celebesu (Anceaux, Grimes i Berg 1995 ↓, s. 573; Travis 1989 ↓, s. 69).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Florey 2002 ↓, s. 258.
- ↑ a b c Florey 2009 ↓, s. 689.
- ↑ a b Margaret Florey, Aone van Engelenhoven, Language documentation and maintenance programs for Moluccan languages in the Netherlands, „International Journal of the Sociology of Language”, 2001 (151), 2001, s. 195–219, DOI: 10.1515/ijsl.2001.043, ISSN 1613-3668, OCLC 4959557247 [dostęp 2022-07-15] (ang.).
- ↑ Tryon 1995 ↓, s. 12.
- ↑ a b Florey 2009 ↓, s. 690.
- ↑ Adelaar 2005 ↓, s. 1.
- ↑ Genzor 2015 ↓, s. 395.
- ↑ Tryon 1995 ↓, s. 6.
- ↑ Adelaar 2005 ↓, s. 9.
- ↑ Grimes i Grimes 1984 ↓, s. 47.
- ↑ Genzor 2015 ↓, s. 414.
- ↑ Collins 2018 ↓, s. 12, 14–18.
- ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Taliaboic. Glottolog 4.7. [dostęp 2023-01-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-01-06)]. (ang.). ; Owen Edwards, Charles E. Grimes, Revising the classification of the Austronesian languages of eastern Indonesia and Timor-Leste [online], Paper presented at the 15th International Conference on Austronesian Linguistics (15-ICAL). June 28 to July 2, 2021, Palacký University Olomouc, 2021 [dostęp 2023-01-06] (ang.).
- ↑ Blust 2013 ↓, s. 747.
- ↑ Grimes i Grimes 1984 ↓, s. 42.
- ↑ Taylor 1984 ↓, przyp. 8, s. 129.
- ↑ Grimes i Grimes 1984 ↓, s. 44.
- ↑ Akamine 2005 ↓, s. 380.
- ↑ Anceaux, Grimes i Berg 1995 ↓, s. 573.
- ↑ Travis 1989 ↓, s. 69.
- ↑ Schapper 2014 ↓, s. 3.
- ↑ Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓.
- ↑ Tadeusz Milewski: Językoznawstwo. Wyd. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967, s. 160. OCLC 251146185. (pol.).
- ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 652.
- ↑ Klamer, Reesink i van Staden 2008 ↓, s. 135–136.
- ↑ Harald Haarmann: Sprachenalmanach: Zahlen und Fakten zu allen Sprachen der Welt. Frankfurt–New York: Campus Verlag, 2002, s. 288. ISBN 3-593-36572-3. OCLC 76369946. [dostęp 2023-01-02]. (niem.).
- ↑ Taber 1996 ↓, s. ix.
- ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: North Moluccan Malay. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-13)]. (ang.).
- ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Ambonese Malay. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-09-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-12)]. (ang.).
- ↑ Blust 2013 ↓, s. 92.
- ↑ a b Betty Litamahuputty. A description of Ternate Malay. „Wacana”. 14 (2), s. 333–369, 2012. DOI: 10.17510/wacana.v14i2.66. [dostęp 2022-11-23]. (ang.).
- ↑ Scott Paauw: Ambon Malay. W: Susanne Maria Michaelis, Philippe Maurer, Martin Haspelmath, Magnus Huber, Melanie Revis (red.): The survey of pidgin and creole languages. T. 3. Oxford: Oxford University Press, 2013, s. 94–104. ISBN 978-0-19-969143-2. OCLC 813856192. (ang.).
- ↑ Collins 2018 ↓, s. 14–18.
- ↑ James T. Collins: The Brunei Sultanate and the eastern archipelago: the nature of the linguistic evidence. W: Hj Mohd. Taib Osman, Hj Abdul Latif Hj Ibrahim (red.): Proceedings of the International Seminar on Brunei Malay Sultanate 13–17 November 1994. T. 1. Bandar Seri Begawan: Akademi Pengajian Brunei, Universiti Brunei Darussalam, 1996, s. 140–160. OCLC 40953974. (ang.).
- ↑ E.K.M. Masinambow: Bahasa Indonesia and Two Malay Dialects in Halmahera. W: Anthropology: Eighth International Congress on Anthropological and Ethnological Sciences, proceedings: abstracts, sectional meetings B-9, Tokyo and Kyoto. Tokyo: Science Council of Japan, 1969, s. 427–429. (ang.).
- ↑ Taber 1996 ↓, s. 126.
- ↑ Blust 2013 ↓, s. 90.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Alexander Adelaar, The Austronesian languages of Asia and Madagascar: a historical perspective, [w:] Alexander Adelaar, Nikolaus P. Himmelmann (red.), The Austronesian languages of Asia and Madagascar, Abingdon–New York: Routledge, 2005, s. 1–42, DOI: 10.4324/9780203821121, ISBN 0-7007-1286-0, OCLC 53814161 (ang.).
- Jun Akamine, Sama (Bajau), [w:] Alexander Adelaar, Nikolaus P. Himmelmann (red.), The Austronesian languages of Asia and Madagascar, Abingdon–New York: Routledge, 2005, s. 377–396, DOI: 10.4324/9780203821121, ISBN 0-7007-1286-0, OCLC 53814161 (ang.).
- Johannes Cornelis Anceaux, Charles E. Grimes, René van den Berg, Wolio, [w:] Darrell T. Tryon (red.), Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1995 (Trends in Linguistics. Documentation 10), s. 573–584, DOI: 10.1515/9783110884012.1.573, ISBN 978-3-11-088401-2, OCLC 896406022 (ang.).
- Robert Blust, The Austronesian languages, wyd. popr., Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2013 (Asia-Pacific Linguistics 008), ISBN 978-1-922185-07-5, OCLC 851066712 (ang.).
- James T. Collins, Penelitian Bahasa di Maluku, Ambon: Kantor Bahasa Provinsi Maluku, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan, 2018, ISBN 978-602-52601-2-4, OCLC 1099540304 [dostęp 2022-11-18] (indonez.).
- Margaret Florey, Community Initiatives towards Language Renewal among Moluccan Migrants in the Netherlands, [w:] David Bradley, Maya Bradley (red.), Language Endangerment and Language Maintenance, London–New York: RoutledgeCurzon, 2002, s. 257–271, DOI: 10.4324/9781315028811, ISBN 0-7007-1456-1, ISBN 978-1-315-02881-1, OCLC 50663047 (ang.).
- Margaret Florey, Malukan Languages, [w:] E.K. Brown, Sarah Ogilvie (red.), Concise Encyclopedia of Languages of the World, Amsterdam: Elsevier, 2009, s. 689–691, ISBN 978-0-08-087775-4, OCLC 318247422 (ang.).
- Jozef Genzor, Jazyky sveta: história a súčasnosť, Bratislava: Lingea, 2015, ISBN 978-80-8145-114-0, OCLC 950004358 (słow.).
- Charles E. Grimes, Barbara D. Grimes, Languages of the North Moluccas: a preliminary lexicostatistic classification, [w:] E.K.M. Masinambow (red.), Maluku dan Irian Jaya, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1984 (Buletin LEKNAS III.1), s. 35–63, OCLC 54222413 (ang.).
- Marian Klamer, Ger Reesink, Miriam van Staden, East Nusantara as a linguistic area, [w:] Pieter Muysken (red.), From Linguistic Areas to Areal Linguistics, Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing, 2008 (Studies in Language Companion Series 90), s. 95–149, DOI: 10.1075/slcs.90.03kla, ISBN 978-90-272-3100-0, OCLC 648344504 (ang.).
- Antoinette Schapper, Introduction, [w:] Antoinette Schapper (red.), The Papuan Languages of Timor, Alor and Pantar: Sketch Grammars, t. 1, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2014 (Pacific Linguistics 644), s. 1–22, DOI: 10.1515/9781614515241.1, ISBN 978-1-61451-524-1 (ang.).
- Mark Taber (red.), Atlas Bahasa Tanah Maluku, Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1996, ISBN 979-8132-90-4, OCLC 40713056 [dostęp 2024-11-10] (indonez.).
- Paul Michael Taylor, Tobelo Kin, Spouses, and In-laws, [w:] E.K.M. Masinambow (red.), Maluku dan Irian Jaya, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1984 (Buletin LEKNAS III.1), s. 119–146, OCLC 54222413 (ang.).
- Edgar W. Travis, A lexicostatistic survey of the languages indigenous to Ambon Island, [w:] Wyn D. Laidig (red.), Workpapers in Indonesian Languages and Cultures, t. 6: Maluku, Ambon: Summer Institute of Linguistics, 1989, s. 65–101 [dostęp 2024-09-12] (ang.).
- Darrell T. Tryon, The Austronesian languages, [w:] Darrell T. Tryon (red.), Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1995 (Trends in Linguistics. Documentation 10), s. 5–44, DOI: 10.1515/9783110884012.1.5, ISBN 978-3-11-088401-2, OCLC 868970232 (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve, Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia, [w:] Tom Dutton, Darrell T. Tryon (red.), Language Contact and Change in the Austronesian World, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1994 (Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77), s. 649–674, DOI: 10.1515/9783110883091.649, ISBN 978-3-11-088309-1, OCLC 853258768 (ang.).
