Kasztanowiec

Kasztanowiec
	; Kwiatostan kasztanowca pospolitego
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	mydleńcowce
Rodzina	mydleńcowate
Rodzaj	kasztanowiec
	Nazwa systematyczna
	Aesculus L.; Sp. Pl. 344. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Aesculus hippocastanum L.
Synonimy
	Calothyrsus Spach; Hippocastanum Mill.; Macrothyrsus Spach; Nebropsis Raf.; Oesculus Neck.; Ozotis Raf.; Pavia Mill.; Paviana Raf.; Pawia Kuntze;
	Calothyrsus Spach; Hippocastanum Mill.; Macrothyrsus Spach; Nebropsis Raf.; Oesculus Neck.; Ozotis Raf.; Pavia Mill.; Paviana Raf.; Pawia Kuntze;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Kasztanowiec (Aesculus L.) – rodzaj drzew, rzadziej krzewów należących do rodziny mydleńcowatych (Sapindaceae). Obejmuje w zależności od ujęcia systematycznego od 12 do ok. 19–20 gatunków. Rośliny te występują w naturze w południowo-wschodniej Europie (jeden gatunek – kasztanowiec pospolity A. hippocastanum), w Azji na obszarze od Himalajów po Japonię (4 gatunki) oraz w Ameryce Północnej (7 gatunków)^[5]. W Polsce wszystkie gatunki są introdukowane przez człowieka – powszechnie uprawiany i dziczejący jest kasztanowiec pospolity. Rzadziej w uprawie spotykany jest kasztanowiec czerwony A. × carnea i żółty A. flava, a bardzo rzadko, głównie w kolekcjach botanicznych pozostałe gatunki^[6].

Niektóre gatunki zawierają toksyczne saponiny (np. kasztanowiec pospolity, żółty i indyjski), nasiona wykorzystywane jako jadalne (zwłaszcza w przypadku kasztanowca kalifornijskiego). Niektóre dostarczają cenionego drewna (zwłaszcza kasztanowiec żółty i gładki). Różne gatunki w różnym zakresie używane były jako lecznicze (także w weterynarii), często są także sadzone jako drzewa i krzewy ozdobne, a ich duże kuliste nasiona wykorzystywane są do zabaw przez dzieci^[7].

Morfologia

Pokrój: Krzewy (kasztanowiec drobnokwiatowy) i drzewa, wśród których największe to kasztanowiec pospolity i japoński osiągające do 30, rzadko do 40 m wysokości^[6]. Pąki zimowe duże, kleiste (gatunki azjatyckie oraz kasztanowiec pospolity i kalifornijski) lub suche (pozostałe gatunki amerykańskie)^[6].
Liście: Sezonowe, ustawione naprzeciwlegle, na długich ogonkach osadzona jest dłoniastodzielna blaszka, złożona z 5–9 (rzadko 11) listków. Listki osadzone są na ogonkach, tylko u kasztanowca pospolitego i japońskiego są siedzące. Listki są najszersze w połowie lub w górnej połowie, piłkowane i zaostrzone^[6]^[8]. Za młodu liście są owłosione, z wiekiem stają się nagie. U niektórych gatunków od spodu są sinawe. Jesienią przebarwiają się na żółto i brązowo, rzadko (kasztanowiec gładki) na pomarańczowo i czerwono^[6].
Kwiaty: Obupłciowe lub rozdzielnopłciowe w tym samym kwiatostanie, zazwyczaj zebrane w okazałe, wyprostowane wiechy o wysokości do 30 cm, stożkowate lub walcowate^[6]^[8]. Działki dzwonkowatego lub rurkowatego kielicha występują w liczbie 4 lub 5, są u dołu zrośnięte^[5]. Płatki korony w liczbie 4 lub 5 są rozpostarte, szerokie w górnej części, zwężone u dołu w paznokieć albo wąskie i stulone. Płatki są często nierównej długości, białe (zwykle z żółtymi i czerwonymi wzorami) żółte, czerwonawe i czerwone^[6]^[8]. Pręcików jest 5–8, zwykle dłuższe, czasme krótsze od płatków. Zalążnia górna, trójkomorowa, w każdej komorze z dwoma zalążkami, szyjka słupka pojedyncza, długa, zakończona kulistawym, wgłębionym znamieniem, czasem nieznacznie rozdzielającym się na krótkie łatki^[8]^[5].
Owoce: Kulistawe, gruszkowate lub jajowate torebki^[6], o owocni skórzastej^[5], barwy zielonej lub brązowej, u części gatunków kolczastej, rozpadającej się po dojrzeniu na trzy części. Nasiona okazałe (o średnicy 2–7 cm^[8]), w liczbie od jednego do trzech, brązowe z jasnym znacznikiem (hilum)^[6].

Systematyka

Pozycja systematyczna rodzaju

Rodzaj kasztanowiec Aesculus, wraz z rodzajem Billia, wyodrębniany był w rodzinę kasztanowcowatych Hippocastanaceae (m.in. w systemie Cronquista z 1981^[9])^[5]. Nowsze systemy klasyfikacyjne roślin okrytonasiennych nie wyróżniają tej rodziny (APG I, APG II i kolejne, APweb, system Reveala z 2007^[10]). Rodzaj kasztanowiec zaliczany jest do plemienia Hippocastaneae (DC.) Dumort. (1827) z podrodziny Hippocastanoideae Burnett (1835) wchodzącej w skład rodziny mydleńcowatych Sapindaceae^[2]^[11]^[12]. Wyodrębnienie rodziny kasztanowcowatych zmienia mydleńcowate w takson parafiletyczny^[13].

Podział rodzaju

Rodzaj obejmuje w zależności od ujęcia systematycznego od 12^[4]^[8] do ok. 19^[14]–20^[6] gatunków. Różnicę powoduje różne ujmowanie 7 taksonów ze wschodniej Azji w obrębie sekcji Calothyrsus^[14]. Na podstawie kryteriów morfologicznych w obrębie rodzaju wyróżnianych jest tradycyjnie 5 sekcji: Aesculus – pąki zimowe ciemnobrązowe, lepkie, listki bezogonkowe (A. hippocastanum i A. turbinata), Calothyrsus – pąki zimowe ciemnobrązowe, lepkie, listki na ogonkach (gatunki azjatyckie i A. californica), pozostałe sekcje obejmują gatunki amerykańskie o pąkach jasnobrązowych i suchych: Macrothyrsus (tylko A. parviflora), Pavia i Parryana^[6]^[14]. Analizy molekularne wykazały podział rodzaju na cztery główne klady. Jeden odpowiada sekcji Aesculus, drugi sekcji Calothyrsus z wyłączeniem A. californicum, trzeci obejmuje Macrothyrsus wraz z A. californicum i czwarty z pozostałymi gatunkami amerykańskimi (sekcje Pavia i Parryana)^[14].

Wykaz gatunków^[4]^[6]

Aesculus assamica Griff.
Aesculus × bushii C.K.Schneid. – kasztanowiec Busha
Aesculus californica (Spach) Nutt. – kasztanowiec kalifornijski
Aesculus × carnea Zeyh. – kasztanowiec czerwony
Aesculus chinensis Bunge
Aesculus flava Sol. – kasztanowiec żółty
Aesculus glabra Willd. – kasztanowiec gładki
Aesculus hippocastanum L. – kasztanowiec pospolity
Aesculus × hybrida DC. – kasztanowiec mieszańcowy
Aesculus indica (Wall. ex Cambess.) Hook. – kasztanowiec indyjski
Aesculus × marylandica Booth ex Dippel – kasztanowiec marylandzki
Aesculus × mutabilis (Spach) Scheele – kasztanowiec zmienny
Aesculus × neglecta Lindl. – kasztanowiec plamisty
Aesculus parryi A.Gray
Aesculus parviflora Walter – kasztanowiec drobnokwiatowy
Aesculus pavia L. – kasztanowiec krwisty
Aesculus sylvatica W.Bartram – kasztanowiec leśny
Aesculus turbinata Blume – kasztanowiec japoński
Aesculus × woerlitzensis Koehne – kasztanowiec werlicki

Zobacz też

kasztan

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-02] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-19].
↑ ^a ^b ^c Aesculus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-02-03].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 353. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Włodziemirz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. A-B. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991, s. 163–165. ISBN 83-01-10135-0.
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 18, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Nianhe Xia, Nicholas J. Turland: Aesculus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-02-03].
↑ Cronquist A. 1981. An Integrated System of Classification of Flowering Plants. Columbia University Press, New York, s. 799-800.
↑ Reveal J. L: Classification of extant Vascular Plant Families – An expanded family scheme. 2007. [dostęp 2010-02-02]. (ang.).
↑ Family: Sapindaceae Juss., nom. cons.. Germplasm Resources Information Network (GRIN), United States Department of Agriculture, Agricultural Research Service. [dostęp 2010-02-02]. (ang.).
↑ K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. X. Flowering Plants. Eudicots. Heidelberg, Dordrecht, London, New York: Springer, 2011, s. 374. ISBN 978-3-642-14396-0.
↑ Harrington, Mark G.; Karen J. Edwards, Sheila A. Johnson, Mark W. Chase & Paul A. Gadek. Phylogenetic inference in Sapindaceae sensu lato using plastid matK and rbcL DNA sequences. „Systematic Botany”. 30 (2), s. 366–382, 2005. DOI: 10.1600/0363644054223549.
↑ ^a ^b ^c ^d Anna Krahulcová, Pavel Trávníček, František Krahulec, Marcel Rejmánek. Small genomes and large seeds: chromosome numbers, genome size and seed mass in diploid Aesculus species (Sapindaceae). „Ann Bot.”. 119, 6, s. 957–964, 2017. DOI: 10.1093/aob/mcw261.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-02] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-19].

[powo-4] Aesculus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-02-03].

[philips-5] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 353. ISBN 0-333-73003-8.

[seneta-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Włodziemirz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. A-B. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991, s. 163–165. ISBN 83-01-10135-0.

[mabb-7] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 18, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[china-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Nianhe Xia, Nicholas J. Turland: Aesculus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-02-03].

[cronquist-9] Cronquist A. 1981. An Integrated System of Classification of Flowering Plants. Columbia University Press, New York, s. 799-800.

[10] Reveal J. L: Classification of extant Vascular Plant Families – An expanded family scheme. 2007. [dostęp 2010-02-02]. (ang.).

[grin-11] Family: Sapindaceae Juss., nom. cons.. Germplasm Resources Information Network (GRIN), United States Department of Agriculture, Agricultural Research Service. [dostęp 2010-02-02]. (ang.).

[kubitzki-12] K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. X. Flowering Plants. Eudicots. Heidelberg, Dordrecht, London, New York: Springer, 2011, s. 374. ISBN 978-3-642-14396-0.

[13] Harrington, Mark G.; Karen J. Edwards, Sheila A. Johnson, Mark W. Chase & Paul A. Gadek. Phylogenetic inference in Sapindaceae sensu lato using plastid matK and rbcL DNA sequences. „Systematic Botany”. 30 (2), s. 366–382, 2005. DOI: 10.1600/0363644054223549.

[krahulcova-14] Anna Krahulcová, Pavel Trávníček, František Krahulec, Marcel Rejmánek. Small genomes and large seeds: chromosome numbers, genome size and seed mass in diploid Aesculus species (Sapindaceae). „Ann Bot.”. 119, 6, s. 957–964, 2017. DOI: 10.1093/aob/mcw261.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]