Kielich (liturgia)

Ten artykuł dotyczy liturgii. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Kielich (Calix sacrificus) – naczynie liturgiczne używane do sprawowania sakramentu Eucharystii.

W Starym i Nowym Testamencie wielokrotnie pojawia się motyw kielicha. Prorok Jeremiasz napisał „Babilon był w ręku Pana złotym kielichem, upajającym całą ziemię” (Jr 51,7) natomiast król Dawid, w Psalmach napisał „Bo w ręku Pana jest kielich, który się pieni winem” (Ps 75, 9) czy też „Podniosę kielich zbawienia i wezwę imienia Pańskiego” (Ps 116, 13).

Święty Mateusz w Ewangelii napisał „Czy możecie pić kielich, który Ja mam pić?” (Mt 20,22) i następnie wspominając Ostatnią Wieczerzę „wziął kielich i odmówiwszy dziękczynienie, dał im” (Mt 26, 27). Podczas modlitwy w Ogrójcu wspomina „Ojcze mój, jeśli to możliwe, niech Mnie ominie ten kielich! Wszakże nie jak Ja chcę, ale jak Ty. (...) jeśli nie może ominąć Mnie ten kielich, i muszę go wypić, niech się stanie wola Twoja!” (Mt. 26, 39-42). Święty Paweł w Liście do Kolosan wspomina „Złoty kielich oznacza wszystkie skarby mądrości ukryte w Chrystusie” (Kol 2,3).

Pojęcie kielich wywodzi się z łaciny i greki. W Starożytnej Grecji kyliks był naczyniem o przysadzistych proporcjach do picia wina, zaś w Rzymie używane podczas bankietów kielichy przybierały najczęściej smuklejsze proporcje. W kontekście liturgii w okresie wczesnochrześcijańskim używano zazwyczaj prostych naczyń. Antyczną spuścizną jest wykorzystywanie różnych technik i materiałów do wykonania kielichów, znane są kielichy ceramiczne, drewniane, szklane, z metali szlachetnych i stopów, (miedź, brąz, srebro i złoto) i z minerałów (m.in. kryształ górski, onyks). Ujednolicenie materiału kielichów miało miejsce w okresie karolińskim, podczas kościelnych soborów stopniowo ustalano dekrety o naczyniach liturgicznych, w których stopniowo wyłączano używanie wszystkich materiałów prócz złota i srebra. Spowodowane to było m.in. wzrostem świadomości biblijnej oraz prestiżu liturgii Eucharystii. Mimo ujednolicenia materiału, w okresie karolińskim, a następnie przedromańskim i romańskiej kielichom przybierano rozmaite kształty, proporcje oraz dyspozycję dekoracji wykorzystując rozmaite techniki złotnictwa. Upowszechniła się na większą skalę klasyczna struktura kielicha, który składa się ze stopy, trzonu z nodusem i czary. Prócz wyszukanej ornamentyki na powierzchni kielicha często pojawiały się postacie Chrystusa, świętych lub przedstawienia figuralne, głównie chrystologiczne, o bogatych treściach ideowych. Kielich romański najczęściej charakteryzuje się przysadzistymi proporcjami (płytka czara, owalny nodus i lejkowaty trzon). Wszystkie elementy kielicha zdobiono często reliefami z przedstawieniami figuralnymi. W dobie gotyku (od połowy XII wieku) proporcje stały się smuklejsze. Zróżnicowaniu uległ zarys stopy; prócz okrągłego pojawił się zarys cztero, sześcio- i wielolistny. Spłaszczone nodusy przybrały wieloboczne zarysy, ozdabiane były często guzami. Powierzchnia czary w okresie wczesnego i dojrzałego gotyku była najczęściej pozbawiona dekoracji. W późnym gotyku zostały zachowane tradycyjne proporcje, ale zmieniła się dekoracja, przede wszystkim za sprawą wyszukanych układów nodusa (np. z motywami architektonicznymi) oraz wzbogacenia czaszy ozdobnym koszyczkiem z motywami ornamentalnymi i figuralnymi. Średnica stopy i czary miały najczęściej zbliżone wymiary.

Renesans i barok zachowały zasadniczą strukturę wypracowaną w późnym gotyku, jednak nastąpiły zmiany w proporcjach – czara i trzon są smuklejsze, zaś stopa uległa powiększeniu. Czara kielicha jest najczęściej niewielka i spoczywa w koszyku zdobionym, podobnie jak cały trzon, ornamentem, charakterystycznym dla danego przedziały czasowego. Nodus w okresie renesansu przybrał owalną formę, w baroku zaś często gruszkową. Powierzchnia stopy i koszyczka czary była często wzbogacana okrągłymi lub owalnymi plakietkami ze scenami figuralnymi. W XVIII wieku pojawiły się także kielichy bez dekoracji.

Na okres Oświecenia przypada spadek produkcji naczyń liturgicznych w tym kielichów, klasycyzm pozostawił niewielkie dziedzictwo w tym zakresie. W XIX wieku, wraz z nadejściem historyzmu do pierwszych dekad XX wieku ma miejsce powrót i trwanie tradycji średniowiecznej (gł. gotyckiej) i nowożytnej, często też dokonywano przekształceń w aranżacji dekoracji lub przekształcano ogólny zarys i proporcje kielicha. Od XX wieku jednolitość formy i tradycję w dekoracji zastąpiła prostota - zminimalizowanie, lub całkowita redukcja dekoracji i pluralizm formy.

W Kościele katolickim, kielich mszalny, to podstawowe naczynie liturgiczne używane w czasie mszy, obok pateny, służące do spożywania konsekrowanego wina (krwi Pańskiej). Powinien być wykonany z metalu szlachetnego (nie korodującego). Jeżeli wykonany jest z innego materiału powinien mieć złocone wnętrze czary. Taka zasada stosowana jest od czasów średniowiecza i ma obecnie potwierdzenie w Ogólnym wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego.

W czasie liturgii kielich mszalny zaopatrzony jest w tzw. bieliznę kielichową, którą stanowią: puryfikaterz służący do wycierania naczyń liturgicznych, palka służąca do zakrywania kielicha i korporał, na którym stawia się kielich podczas liturgii eucharystycznej^[1]. Kielich wraz z pateną i bielizną kielichową do ofiarowania i po komunii powinien być przykryty welonem^[2].

W czasie liturgii posługa przy kielichu należy do diakona. Jeżeli liturgia odbywa się bez udziału diakona, wówczas posługa ta należy do celebransa.

 Osobny artykuł: Graal.

• 
  Kielich z Lamon (V w.)
• 
  Bizantyjski kielich z VII w. w zbiorach Walters Art Museum w Baltimore
• 
  Kielich ze skarbca z Gourdon
• 
  Tzw. Kielich Liudgera w Essen-Werden - IX w.
• 
  Kielich Tassilo
• 
  Tzw. kielich św. Remigiusza - jedno z dawnych insygniów koronacyjnych królów Francji, XII wiek, Reims, Palais de Tau
• 
  Tzw. II Kielich Dąbrówki (wraz z pateną) i I Kielich Dąbrówki
• 
  Tzw. kielich (wraz z pateną) św. Serwacego, XIII wiek, Maastricht, skarbiec katedralny
• 
  Gotycki kielich z Bad Wimpfen (Niemcy)
• 
  Kielich (zaginiony) z opactwa Benedyktynów na Tyńcu k. Krakowa, 1470-1480
• 
  Kielich mszalny z zakrystii Monasteru Ipatiewskiego w Kostromie
• 
  Kielich renesansowy na rysunku Francesco Salviatiego
• 
  Renesansowy kielich ze zbiorów Czartoryskich (zaginiony)
• 
  Kielich z Soboru Archangielskiego w Moskwie. Dar carycy Ireny Godunow. 1598 r.
• 
  Barokowe kielichy w Ayerbe (Hiszpania)
• 
  Kielich z kościoła Dominikanów w Sejnach (XVIII w.)
• 
  Barokowy kielich Cosimo Merliniego, XVIII w. Prato, Muzeum katedralne
• 
  XIX-wieczny kielich luterański
• 
  XIX-wieczny kielich z Bremy
• 
  Kielich współczesny

• p
• d
• e

Liturgia rzymska Kościoła katolickiego

Obrzędy liturgiczne	chrzest bierzmowanie msza Novus Ordo Missae klasyczny ryt rzymski sakrament pokuty i pojednania namaszczenie chorych sakrament święceń sakrament małżeństwa liturgia godzin sakramentalia
Paramenty liturgiczne	kielich patena puszka (cyborium) kustodia melchizedek monstrancja konopeum naczynie na krzyżmo waskulum ampułki trybularz (kadzielnica) łódka aspersorium kropidło dzwonki mszalne tintinnabulum baldachim umbraculum sztandar procesyjny feretron relikwiarz krzyż procesyjny
Księgi liturgiczne	mszał rytuał pontyfikał brewiarz ewangeliarz lekcjonarz kolektarz graduał antyfonarz martyrologium psałterz sakramentarz agenda liturgiczna rubrycela
Bielizna kielichowa	korporał palka puryfikaterz ręczniczek welon kielichowy bursa
Szaty liturgiczne	humerał alba cingulum manipularz (sudarium) tunika (tunicella) stuła dalmatyka ornat kapa (pluwiał) pierścień pektorał pastorał mitra paliusz welon naramienny (tuwalnia)
Strój chórowy	sutanna koloratka biret komża rokieta mucet piuska habit coculla
Szaty papieskie	Pierścień Rybaka camauro subcinctorium falda fanon mantum tiara
Zobacz też	ogólne wprowadzenie do mszału rzymskiego rok liturgiczny kolory liturgiczne nabożeństwa