Kościół św. Andrzeja Apostoła w Barczewie

Kościół św. Andrzeja Apostoła

nr rej. 266 (B/124) z dnia 20.03.1957[1]
kościół klasztorny franciszkanów konwentualnych
Fasada kościoła
Państwo	Polska
Miejscowość	Barczewo
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	św. Andrzeja Apostoła w Barczewie
Wezwanie	św. Andrzeja Apostoła
Historia Data zakończenia budowy koniec XIV w., przebudowany 1589–1596
Położenie na mapie Barczewa Kościół św. Andrzeja Apostoła
Położenie na mapie Polski Kościół św. Andrzeja Apostoła
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Kościół św. Andrzeja Apostoła
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego Kościół św. Andrzeja Apostoła
Położenie na mapie gminy Barczewo Kościół św. Andrzeja Apostoła
53°49′36,58″N 20°41′29,59″E/53,826828 20,691553
Multimedia w Wikimedia Commons

Kościół św. Andrzeja Apostoła w Barczewie – gotycki kościół wzniesiony pod koniec XIV w. wraz z klasztorem franciszkanów konwentualnych (prowincji saskiej), odbudowany na przełomie XVI i XVII w. w stylu postgotyku i przekazany bernardynom z prowincji polskiej.

W przywileju lokacyjnym Barczewa z 6 lipca 1364 r. biskup warmiński Jan Stryporck przekazywał franciszkanom parcelę położoną przy wschodnim odcinku murów obronnych miastach. Kościół i klasztor powstały w kilku etapach^[2]. Jeszcze końcu XIV w. powstało prezbiterium, którego ściana wschodnia została nadbudowana na mur obronny^[3]. W 1414 r. podczas wojny głodowej Barczewo zostało złupione, a klasztor i kościół franciszkanów spalony. W 1 poł. XV w. kościół został odbudowany i rozbudowany o korpus nawowy. W tym czasie gotycki klasztor składał się z co najmniej dwóch skrzydeł^[4]: wschodniego i południowego (z krużgankiem). W okresie reformacji konwent zakonny opustoszał, a klasztor ostatecznie opustoszał w 1554 r.^[5] W 1565 r. w dawnym klasztorze mieszkali świeccy, w tym kobiety z dziećmi.

W 1589 r. bratanek króla Stefana Batorego, kardynał Andrzej Batory, został biskupem warmińskim (już od 1584 r. był biskupem koadiutorem). Jak władca dominium biskupiego zdecydował się wskrzesić klasztor. Do odbudowy świątyni i klasztoru Batory przystąpił w 1594 r., przekazując go ostatecznie w 1597 r. polskiej prowincji bernardynów. Zakonnicy przybyli do Barczewa latem 1598 r. Przy kościele kardynał Andrzej Batory zaczął wznosić kaplicę kopułową, dla zamówionego u Willem van den Blocke z Gdańska podwójnego nagrobka jego i jego brata Baltazara. Odsłonięty 1 września 1598 r. kilkanaście tygodni przed wyjazdem Andrzeja do Siedmiogrodu^[6].

Dzieło odbudowy kościoła ukończył biskup Szymon Rudnicki - 3 listopada 1610 r. konsekrował świątynię^[7]. Rozkwitający klasztor bernardynów został splądrowany przez wojska szwedzkie w 1629 r. - zakonnicy starając się ukryć kosztowności ukryli garniec z 1084 drobnymi monetami pod posadzką prezbiterium^[8].

W połowie XVII w. zaczął rozwijać się w Barczewie kult św. Antoniego, z czym wiązało się poświęcenie mu rozbudowanej dawnej kaplicy Batorych. W 2 poł. XVII w. doszło do fundacji nowych ołtarzy - mariackiego i św. Antoniego.

W czasach saskich doszło do przekształcenia wnętrza w stylu rokoka. W latach 1732-36 Jan Chrystian Schmidt wykonał ołtarz główny fundowany z pieniędzy rajcy Jana Zilta (Citta). Ten sam rzeźbiarz w latach 1736-1748 wykonał jeszcze pięć ołtarzy boczne. Natomiast jego syn - Christian Bernard Schmidt, niedługo po przejęciu warsztatu ojca, w 1766 r. wykonał dla kościoła ambonę (była to czwarta ambona w kościele: po dwóch gotyckich i manierystycznej)^[9]. W latach 80. XVIII w. przebudowa elewację zachodnią w stylu późnobarokowym (architekt: Ernst Mahsur)^[10]; dodano też kruchtę.

Mimo, że dekret o sekularyzacji klasztorów w Królestwie Prus wydano w 1810 r., do kasaty klasztory w Barczewie przystąpiono dopiero dwadzieścia lat później. Ostatecznie w 1833 r. klasztor został zlikwidowany, a w jego zabudowaniach urządzono więzienie. Dzięki wysiłkom biskupa warmińskiego Józefa von Hohenzollerna oraz lokalnej społeczności, świątyni pozostała przy katolikach. Nietrafione próby przebudowy klasztoru na więzienie i pożar z 1846 r. spowodował, że zakład karny zaczęto rozbudowywać na terenie dawnego folwarku bernardyńskiego na wschód od klasztoru. Zabudowania klauzury rozebrano pozostawiając jedynie fragment skrzydła wschodniego i południowe ramie krużganka przylegające do kościoła^[11]. Kościół poddano pracom restauratorskim w latach 90. XIX w^[12].

W 1945 r. relikty klasztoru zostały zniszczone, a kościół nieznacznie uszkodzony (m.in. ubytki w szczycie zachodnim)^[13]. W związku z wpisaniem świątyni do rejestru zabytku w 1957 r., pośpiesznie rozebrano ruiny skrzydła południowego klasztoru, na restaurację których zabrakło środków. W 1982 r. franciszkanie odzyskali świątynie, wznosząc przy niej dom zakonny. Po utworzeniu w 1991 Prowincji św. Franciszka z Asyżu konwent w Barczewie wszedł w skład tejże prowincji; zakonnicy podejmowali próby zabezpieczenia i polepszenia stanu zabytku^[14]. Dopiero ostatnie prace konserwatorskie prowadzono w latach 2018-2023 przyczyniły się do jego znaczącej poprawy (objęły elewacje, dach, wnętrze prezbiterium i kaplicy św. Antoniego - do dokończenia pozostaje wnętrze nawy)^[15].

• Barczewo