Koczkodan

Cercopithecus[1]
Linneaus, 1758[2]
Przedstawiciel rodzaju – koczkodan czarnosiwy (C. mitis)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	koczkodanowce
Rodzina	koczkodanowate
Podrodzina	koczkodany
Plemię	Cercopithecini
Rodzaj	koczkodan
Typ nomenklatoryczny
Simia diana Linnaeus, 1758
Synonimy Cercopithecus[a] Brisson, 1762[4] Cercopithecus[b] Brünnich, 1771[5] Lasiopyga Illiger, 1811[6] Monichus Oken, 1816[7] Cercocephalus[c]: Temminck, 1853[8] Mona Reichenbach, 1862[9] Diademia Reichenbach, 1862[10] Petaurista[d] Reichenbach, 1862[11] Diadema[e]: Trouessart, 1878[12] Diana[f] Trouessart, 1878[13] Rhinostictus[g] Trouessart, 1897[14] Otopithecus Trouessart, 1897[15] Pogonocebus[h] Trouessart, 1904[16] Neopithecus D.G. Elliot, 1913[17] Insignicebus D.G. Elliot, 1913[18] Melanocebus[i] D.G. Elliot, 1913[19] Neocebus D.G. Elliot, 1913[20] Rhinostigma D.G. Elliot, 1913[21]
Gatunki
19 gatunków – zobacz opis w tekście
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Koczkodan^[22] (Cercopithecus) – rodzaj ssaków naczelnych z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae).

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Afryce^[23][24][25].

Długość ciała (bez ogona) 20–71 cm, długość ogona 26–100 cm; masa ciała samic 1,3–6 kg, samców 2,5–11,1 kg^[25][26].

Rodzaj zdefiniował w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w dziesiątym wydaniu Systema Naturae, publikacji swojego autorstwa opoświęconej systematyce zwierząt^[2]. Linneusz wymienił kilkanaście gatunków – Simia silenus, S. faunus (nomen dubium), S. paniscus, S. diana, S. cephus, S. aygula (= Simia fascicularis Raffles, 1821), S. hamadryas, S. Jacchus, S. oedipus, S. aethiops, S. midas, S. cynamolgos (= S. hamadryas), S. pella, S. morta (= S. sciurea), S. capucina, S. sciurea i S. syrichta – z których gatunkiem typowym jest S. diana.

• Cercopithecus (Cercocephalus – gr. κερκος kerkos ‘ogon’^[27]); -κεφαλος -kephalos ‘-głowy’, od κεφαλη kephalē ‘głowa’^[28] ): gr. κερκοπίθηκος kerkopithēkos ‘małpa z długim ogonem’, od gr. κερκος kerkos ‘ogon’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[29].
• Lasiopyga: gr. λασιος lasios ‘włochaty, kudłaty’; πυγη pugē ‘zad’^[30]. Gatunek typowy: Illiger wymienił dwa gatunki – Simia nictitans Linnaeus, 1766 i Simia nemaeus Linnaeus, 1771 – z których gatunkiem typowym jest Simia nictitans Linnaeus, 1766.
• Monichus: epitet gatunkowy Simia mona Schreber, 1774; port., hiszp., wł. mona ‘samica małpy’^[31]. Gatunek typowy: Oken wymienił trzy gatunki – Simia mona von Schreber, 1774, Simia diana Linnaeus, 1758 i Simia roloway von Schreber, 1774 – nie wyznaczając gatunku typowego.
• Mona: port., hiszp., wł. mona ‘samica małpy’^[31]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Simia mona von Schreber, 1774.
• Diademia (Diadema): gr. διαδημα diadēma ‘diadem’^[32]. Gatunek typowy: Reichenbach wymienił cztery gatunki – Simia diana Linnaeus, 1758, Simia roloway von Schreber, 1774, Simia leucampyx G. Fischer, 1829 (= Cercopithecus mitis Wolf, 1822) i Cercopithecus Pluto J.E. Gray, 1848 (= Cercopithecus mitis Wolf, 1822) – z których gatunkiem typowym jest Simia leucampyx G. Fischer, 1829 (= Cercopithecus mitis Wolf, 1822).
• Petaurista: gr. πεταυριστής petauristēs ‘balansista, linoskoczek’^[33]. Gatunek typowy (absolutna tautonimia): Simia petaurista Schreber, 1774.
• Diana: w mitologii greckiej Diana (łac. Diana, gr. Ἄρτεμις Artemis) była boginią łowów, przyrody, płodności, księżyca^[32]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia diana Linnaeus, 1758.
• Rhinostictus: gr. ῥις rhis, ῥινος rhinos ‘nos’; στικτος stiktos ‘cętkowany, plamiasty’, od στιζω stizō ‘tatuować’^[34].
• Otopithecus: gr. ους ous, ωτος ōtos ‘ucho’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[35]. Gatunek typowy: Trouessart wymienił cztery gatunki – Cercopithecus pogonias Bennett, 1833, Cercopithecus Grayi^[j] Fraser, 1850, Cercopithecus nigripes^[j] Du Chaillu, 1861 i Cercopithecus wolfi Meyer, 1891 – z których gatunkiem typowym jest Cercopithecus pogonias Bennett, 1833.
• Pogonocebus: gr. πωγων pōgōn, πωγωνος pōgōnos ‘broda’^[36]; κηβος kēbos ‘długoogoniasta małpa’^[37].
• Neopithecus: gr. νεος neos ‘nowy’^[38]; πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[39]. Gatunek typowy: Elliot wymienił pięć gatunków – Simia cephus Linnaeus, 1758, Cercopithecus cephus cephodes^[k] Pocock, 1907, Cercopithecus inobservatus D.G. Elliot, 1910 (= Simia cephus Linnaeus, 1758), Cercopithecus erythrotis Waterhouse, 1838 i Cercopithecus sclateri Pocock, 1904 – z których gatunkiem typowym jest Simia cephus Linnaeus, 1758.
• Insignicebus: łac. insignis ‘godny uwagi’; κηβος kēbos ‘długoogoniasta małpa’^[40]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Cercopithecus albogularis Sykes, 1831.
• Melanocebus: gr. μελας melas, μελανος melanos ‘czarny’^[41] ; κηβος kēbos ‘długoogoniasta małpa’^[37].
• Neocebus: gr. νεος neos ‘nowy’; κηβος kēbos „długoogoniasta małpa”^[40]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Simia cephus Linnaeus, 1758.
• Rhinostigma: gr. ῥις rhis, ῥινος rhinos ‘nos, pysk’; στιγμα stigma, στιγματος stigmatos ‘plama, skaza’, od στιζω stizō ‘tatuować’^[21]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Cercopithecus hamlyni Pocock, 1907.

Do rodzaju należą następujące gatunki^[42][26][23]:

Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[22]	Podgatunki[25][23][26]	Rozmieszczenie geograficzne[25][23][26]	Podstawowe wymiary[25][26][l]	Status IUCN[43]
	Cercopithecus diana	(Linnaeus, 1758)	koczkodan Diany	gatunek monotypowy	południowa Gwinea (prefektura Forécariah), Sierra Leone, Liberia i południowo-zachodnie Wybrzeże Kości Słoniowej (na zachód od rzeki Sassandra)	DC: 42–60 cm DO: 70–85 cm MC: 3,9–5,2 kg	EN
	Cercopithecus roloway	(von Schreber, 1774)	koczkodan mnisi	gatunek monotypowy	północno-wschodnie Wybrzeże Kości Słoniowek i południowo-zachodnia Ghana; być może Togo	DC: 42–60 cm DO: 70–85 cm MC: 3,9–5,2 kg	CR
	Cercopithecus neglectus	Schlegel, 1876	koczkodan nadobny	gatunek monotypowy	południowy Kamerun, środkowa Republika Środkowoafrykańska, Gwinea Równikowa, Gabon (na południe do rzeki Mpassa i jej dopływów), Kongo (na południe od rzeki Nambouli), Demokratyczna Republika Konga, Uganda, Kenia, południowo-zachodnia Etiopia i północno-wschodnia Angola	DC: 44–54 cm DO: 59–70 cm MC: 3,2–5,5 kg	LC
	Cercopithecus mona	(von Schreber, 1775)	koczkodan rzeczny	gatunek monotypowy	południowo-wschodnia Ghana (na wschód od rzeki Wolta), Togo, Benin, Nigeria, zachodni Kamerun (nieco na południe od rzeki Sanaga); wprowadzony na Wyspy Świętego Tomasza i Książęcej oraz Karaiby	DC: 38–63 cm DO: 53–88 cm MC: 2,5–7,5 kg	NT
	Cercopithecus campbelli	Waterhouse, 1838	koczkodan liberyjski	gatunek monotypowy	Senegal (od miejsca tuż na północ od rzeki Casamance), Gambia, Gwinea Bissau (z wyspą Caravela w archipelagu Bijagós), Gwinea, Sierra Leone i Liberia (do miejsca tuż do rzeki Cavalla)	DC: 36–54 cm DO: 49–85 cm MC: 2,2–4,6 kg	NT
	Cercopithecus lowei	O. Thomas, 1923	koczkodan ghański	gatunek monotypowy	nieregularnie od rzeki Cavalla (zachodnie Wybrzeże Kości Słoniowej) na wschód do rzeki Wolta (Ghana)	DC: 40–52 cm DO: 54–75 cm MC: 2–5,8 kg	VU
	Cercopithecus pogonias	E.T. Bennett, 1833	koczkodan czubaty	3 podgatunki	południowo-wschodnia Nigeria, Kamerun, Gwinea Równikowa (włącznie z wyspą Bioko), Gabon, Kongo, południowa Republika Środkowoafrykańska, północno-zachodnia Demokratyczna Republika Konga (na północ od rzeki Kongo) oraz być może Angola (Kabinda)	DC: 44–57 cm DO: 60–87 cm MC: 3,1–4,7 kg	NT
	Cercopithecus wolfi	A.B. Meyer, 1891	koczkodan barwny	[3 podgatunki	Demokratyczna Republika Konga (środkowa Kotlina Konga od lewego brzegu rzeki Kongo i rzeki Lualaba na południe do około 7° szerokości geograficznej południowej)	DC: 28–46 cm DO: 60–72 cm MC: 2,8–6,5 kg	NT
	Cercopithecus denti	O. Thomas, 1907	koczkodan białobrzuchy	gatunek monotypowy	północno-wschodnia Demokratyczna Republika Konga (na wschód i północ od systemu rzecznego Kongo-Lualaba, na północ do rzeki Itimbiri, na południe do sawanny w obszarze Kasongo), zachodnia Uganda i północno-zachodnia Rwanda	DC: 40–50 cm DO: 68–90 cm MC: 2,8–5,7 kg	LC
	Cercopithecus hamlyni	Pocock, 1907	koczkodan sowiogłowy	gatunek monotypowy	wschodnia Demokratyczna Republika Konga (rzeka Lualaba na wschód do Ituri i Wielkiego Rowu Zachodniego, na północ do systemu rzecznemu Lindi–Nepoko, na południe do granicy lasu deszczowego), zachodnia Rwanda (Park Narodowy Lasu Nyungwe); być może południowa Uganda i północne Burundi	DC: około 55 cm DO: około 57 cm MC: 3,1–5,5 kg	VU
	Cercopithecus lomamiensis	J.A. Hart, Detwiler, Gilbert, Burrell, Fuller, Emetshu, T.B. Hart, Vosper, Sargis & Tosi, 2012	koczkodan sowiolicy	gatunek monotypowy	Demokratyczna Republika Konga (wschodnio-środkowa część Kotliny Konga, od górnego biegu rzeki Tshuapa (24° szerokości geograficznej wschodniej), południowa granica lasu (około 3°30′ szerokości geograficznej południowej), północna granica niejasna (najwyraźniej nie występuje na północ od 1° szerokości geograficznej południowej)	DC: 47–65 cm DO: 65–78 cm MC: 4–7,1 kg	VU
	Cercopithecus petaurista	(von Schreber, 1774)	koczkodan oliwkowy	2 podgatunki	południowo-wschodni Senegal, południowa Gwinea Bissau, południowa Gwinea, Sierra Leone, Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana i zachodnie Togo; być może Benin	DC: 40–53 cm DO: 52–79 cm MC: 2–4,5 kg	NT
	Cercopithecus erythrogaster	J.E. Gray, 1866	koczkodan rudobrzuchy	2 podgatunki	południowo-wschodnie Togo (las Togodo), południowy Benin (las klasyfikowany Lama i granica z Nigerią, na północ od Porto-Novo), południowo-zachodnia i południowo-środkowa Nigeria	DC: 40–50 cm DO: 55–70 cm MC: 2–4,5 kg	EN
	Cercopithecus sclateri	Pocock, 1904	koczkodan nigeryjski	gatunek monotypowy	Nigeria (rozproszony w lesie i na sawannie pomiędzy dolnym biegiem rzeki Niger i rzeką Cross, także w Delcie Nigru, na północ do wschodniej części rzeki Ebonyi)	DC: 40–55 cm DO: 45–75 cm MC: 2,5–4,5 kg	EN
	Cercopithecus erythrotis	Waterhouse, 1838	koczkodan czerwonouchy	2 podgatunki	południowo-wschodnia Nigeria (na wschód od rzeki Cross), zachodni Kamerun (na północ od dolnego biegu rzeki Sanaga; niewielki obszar na południe od rzeki Sanaga, w pobliżu jej ujścia), góry na wyspie Bioko (Gwinea Równikowa)	DC: 40–55 cm DO: 46–77 cm MC: 2,3–4,5 kg	VU
	Cercopithecus cephus	(Linnaeus, 1758)	koczkodan białowargi	3 podgatunki	środkowy Kamerun (na południe od rzeki Sanaga), południowo-zachodnia Republika Środkowoafrykańska, Gwinea Równikowa, Gabon, Kongo, północno-zachodnia Angola i północno-zachodnia Demokratyczna Republika Konga	DC: 44–58 cm DO: 60–90 cm MC: 2–5 kg	LC
	Cercopithecus ascanius	(Audebert, 1799)	koczkodan rudoogonowy	5 podgatunków	Demokratyczna Republika Konga, Uganda, południowo-zachodnia Kenia, Rwanda, wschodnie Burundi, wschodnia Tanzania, północno-zachodnia Zambia i północna Angola; na północ i zachód od rzeki Ubangi w Republice Środkowoafrykańskiej i półudniowym Sudanie Południowym	DC: 34–51 cm DO: 54–92 cm MC: 1,8–6 kg	LC
	Cercopithecus nictitans	(Linnaeus, 1766)	koczkodan białonosy	5 podgatunków	północna Liberia, zachodnie Wybrzeże Kości Słoniowej, południowa Nigeria, Kamerun (rozciągający się na północ od rzeki Sanaga do częśći wyżynnej), południowo-zachodnia Republika Środkowoafrykańska, Gwinea Równikowa (w tym wyspa Bioko), Gabon, Kongo, północno-zachodnia Demokratyczna Republika Konga oraz być może północno-zachodnia Angola	DC: 43–70 cm DO: 56–100 cm MC: 2,7–8 kg	NT
	Cercopithecus mitis	Wolf, 1822	koczkodan czarnosiwy	16 podgatunków	zachodnia i wschodnia Angola, Afryka Wschodnia od południowo-zachodniej Etiopii, południowego Sudanu Południowego i południowej Somalii przez wschodnią Demokratyczną Republikę Konga, Ugandę, Kenię, Tanzanię, Rwandę, Burundi, Zambię, Malawi, Mozambik, Zimbabwe do wschodniej Południowej Afryki)	DC: 20–71 cm DO: 26–95 cm MC: 1,3–11,1 kg	LC

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  NT  – gatunek bliski zagrożenia,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony,  CR  – gatunek krytycznie zagrożony.

• H.G.L. Reichenbach: Die vollständigste Naturgeschichte der Affen. Dresden und Leipzig: Expedition der vollstèandigsten Naturgeschichte, 1862, s. 1-204. (niem.).
• É.L. Trouessart. Synopsis systematicus et geographigus Mammalium tam viventium quam fossilium. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 6, s. 115–140, 1878. 3^e Série. (fr.). 
• É.L. Trouessart: Catalogus mammalium tam viventium quam fossilium. Wyd. Nova Editio (prima completa). Berlin: R. Friedländer & sohn, 1897, s. 1-664. (łac.).
• T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.). 
• D.G. Elliot: A review of the primates. Cz. 2: Anthropoidea: Aotus to Lasiopyga. New York: American Museum of Natural History, 1913, s. 1-382, seria: Monograph series (American Museum of Natural History), cz. 1. (ang.).
• E.C. Jaeger: Source-book of biological names and terms. Wyd. 3 (Revised second printing). Springfield: Charles C. Thomas, 1959, s. 1–316. (ang.).