Księstwo Smoleńskie lub Wielkie Księstwo Smoleńskie – udzielne księstwo ruskie istniejące w latach od ok. 988 do 1405, położone w górnych biegach rzek Dniepru, Wołgi i Dźwiny, w którym panowali książęta smoleńscy z dynastii Rurykowiczów.

Stolicą księstwa był Smoleńsk, a podlegały mu mniejsze księstwa: możajskie, toropieckie, wiaziemskie, dorohobuskie, sielechowskie, fomińsko-berezujskie, rżewskie i kozłowskie.

Ziemia smoleńska należała do Rusi Kijowskiej od IX wieku jako ważny odcinek szlaku od Waregów do Greków. Pierwszym księciem ruskim osiadłym w Smoleńsku był Stanisław Władimirowicz (ok. 988-po 1015), syn Włodzimierza Wielkiego. Po śmierci Jarosława Mądrego w 1054 roku nastąpił podział Rusi Kijowskiej, a dzielnica smoleńska przypadła jego synowi Wiaczesławowi. W 1127 władzę nad księstwem przejęła gałąź Rościsławiczów.

Od ok. 1230 roku Księstwo, podobnie jak większość księstw ruskich, było lennikiem Złotej Ordy. W 1303 roku Moskwa oderwała od Księstwa Smoleńskiego wschodnią część, w tym Możajsk i Wereję.

W 1313 roku książę smoleński Iwan Aleksandrowicz przestał płacić daninę Złotej Ordzie, a przed 1340 roku uznał się lennikiem wielkiego księcia litewskiego Giedymina. Wywołało to reakcję chana Ozbega, który tuż po śmierci Giedymina w 1340 wysłał na Księstwo Smoleńskie zbrojną ekspedycję karną, w której uczestniczyły oddziały księcia moskiewskiego Iwana Kality oraz innych książąt północnej Rusi podległych władzy mongolskiej^[1].

Księstwo Smoleńskie zajmowało strategiczną pozycję na tzw. Bramie Smoleńskiej, dzięki czemu mogło zachowywać niezależność i lawirować pomiędzy rywalizującymi ze sobą Wielkim Księstwem Litewskim a Wielkim Księstwem Moskiewskim. W 1348 oddziały smoleńskie brały udział w litewskiej wyprawie przeciw Krzyżakom i w przegranej bitwie nad Strawą. 1352 wielki książę litewski Olgierd ochronił Smoleńsk przed najazdem moskiewskiego Siemiona Dumnego samą groźbą interwencji. W latach 1368, 1370 i 1372 książę smoleński Światosław IV Wielki wraz księciem twerskim wziął udział w wyprawach Olgierda na Moskwę. Po niepowodzeniu Olgierda przeszedł na stronę Moskwy i uczestniczył w 1375 roku w najeździe moskiewskim na Twer (za co tym razem Olgierd karnie spustoszył Smoleńszczyznę). Po śmierci Olgierda w 1377 Księstwo Smoleńskie uzyskało czasowo niezależność od Litwy^[2].

Po zawarciu unii polsko-litewskiej kolejny książę smoleński Jerzy Światosławicz złożył w 1387 roku hołd lenny Jagielle, Jadwidze i Koronie Królestwa Polskiego wraz z przysięgą wierności z całej ziemi smoleńskiej^[3]. Jednak w 1395 roku książę litewski Witold zajął Smoleńsk pod pozorem ochrony przed najazdem tatarskim i ustanowił tam Romana Michajłowicza (księcia briańskiego i czernichowskiego) jako swojego namiestnika zmieniając księstwo w prowincję Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wykorzystując klęskę Witolda nad Worsklą miasto zdobył jednak książę riazański Oleg, teść księcia smoleńskiego Jerzego. Witold bezskutecznie próbował je odebrać w 1401 roku.

W latach 1404–1405 miała miejsce zbrojna wyprawa Witolda – przy wsparciu polskich oddziałów Jagiełły – która zakończyła się podbojem i ostateczną likwidacją Księstwa Smoleńskiego. Sam Smoleńsk został zajęty po dwumiesięcznym oblężeniu 26 czerwca 1404 roku (według innych źródeł w 1405), gdy bramy miasta otworzyli Litwinom smoleńscy bojarzy niezadowoleni z rządów Olega^[1]. Witold pozostawił mniejszych książąt, którzy podlegali namiestnikowi litewskiemu.

Odtąd ziemia smoleńska była częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kilka lat później pod Grunwaldem w ramach armii litewskiej walczyły trzy chorągwie smoleńskie pod wodzą Lingwena.

Od 1508 roku ziemia smoleńska funkcjonowała jako województwo smoleńskie w ramach państwa polsko-litewskiego.

 Zobacz też: Książęta smoleńscy.