Ośrodek Zapasowy Pomorskiej Brygady Kawalerii (OZ Pomorskiej BK) – oddział kawalerii Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

OZ Pomorskiej BK nie istniał w organizacji pokojowej Wojska Polskiego. Był jednostką mobilizowaną w I rzucie mobilizacji powszechnej.

Ośrodek Zapasowy Pomorskiej Brygady Kawalerii był Jednostką mobilizowaną zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, w I rzucie mobilizacji powszechnej^[1]. Jednostką mobilizującą był 18 pułk ułanów^[1][2]. W wypadku wojny z Niemcami (Z) ośrodek miał być mobilizowany w Garwolinie, natomiast w wypadku wojny z ZSRR (W) w Grudziądzu^[1][2]. W niektórych publikacjach używano też nazwy, Ośrodek Zapasowy Kawalerii „Garwolin” lub „Grudziądz”^[1][2]

Ośrodek zapasowy kawalerii miał być formowany według organizacji wojennej L.3027/mob.org., ukompletowany zgodnie z zestawieniem specjalności L.3027/mob.AR oraz uzbrojony i wyposażony zgodnie z wojennymi należnościami materiałowymi L.3027/mob./mat.^[3] W skład ośrodka zapasowego wchodziło: dowództwo, szwadron gospodarczy, cztery szwadrony liniowe, szwadron karabinów maszynowych, pluton pionierów, pluton łączności i pluton kolarzy^[4][2]. Skład organizacyjny ośrodka należało traktować jako ramowy dla obliczenia zapotrzebowań mob. Szczegółową organizację miał ustalić dowódca ośrodka zapasowego zależnie od wysokości otrzymanych nadwyżek i warunków lokalnych^[5]. Ponadto w skład ośrodka wchodziła Komisja Doświadczalna Kawalerii wydzielona z personelu Centrum Wyszkolenia Kawalerii i przeformowana wg organizacji wojennej L.3028/mob.org.^[6]

Pod względem ewidencyjnym do Ośrodka Zapasowego Pomorskiej Brygady Kawalerii przynależała zmobilizowana Kwatera Główna Pomorskiej Brygady Kawalerii^[7], szwadrony kawalerii dywizyjnej nr 4, 15 i 16^[8] oraz rejonowi inspektorzy koni w Toruniu, Bydgoszczy, Grudziądzu, Inowrocławiu i Starogardzie^[9]. Mobilizacja ośrodka miała być zakończona 7 dnia mobilizacji powszechnej w wypadku „Z” bądź dwa dni wcześniej w wypadku „W”^[1].

Zadaniem ośrodka było szkolenie uzupełnień dla oddziałów kawalerii wchodzących w skład Pomorskiej Brygady Kawalerii, które kierowały do niego swoje nadwyżki mobilizacyjne (osobowe i materiałowe).

Zgodnie z planem „Z” Ośrodek Zapasowy Pomorskiej Brygady Kawalerii w Garwolinie podlegał pod każdym względem dowódcy Okręgu Korpusu Nr I w Warszawie^[10].

Pierwotnie na stanowisko dowódcy ośrodka przewidziany był ppłk. kaw. Tadeusz Łękawski, który po ogłoszeniu mobilizacji alarmowej udał się do Warszawy i uzyskał zgodę szefa Departamentu Kawalerii MSWojsk. gen. bryg. Piotra Skuratowicza na pozostawienie go na stanowisku zastępcy dowódcy 2 pułku szwoleżerów^[11].

Nadwyżki mob. 18 pułku ułanów zostały przewiezione z Grudziądza i Torunia do Garwolina transportem kolejowym 27-28 sierpnia 1939. Do 3 września dowódcą nadwyżek był rtm. rez. Zieliński, następnie rtm. Henryk Bolesław Odyniec-Dobrowolski. Podobnie nadwyżki 2 pszwol. „złożone z szeregu starszych oficerów, podoficerów i szwoleżerów, sprzętu, umundurowania i broni, zostały zestawione w transport i odesłane do Ośrodka Zapasowego Pomorskiej Brygady Kawalerii w Garwolinie”^[12]. Dowódcą Oddziału Zbierania Nadwyżek 2 pszwol. był rtm. Konstanty Smolikowski^[13] (†1940 Charków)^[14].

6 września szwadron zapasowy 2 pszwol. w Toruniu pod dowództwem mjr. Władysława Wichtowskiego wymaszerował wraz z nadwyżkami i remontami do ośrodka w Garwolinie, „lecz nie dobrnął z powodu przeszkody na Bzurze”^[15]. Szwadron maszerował razem ze szwadronem zapasowym 8 psk^[16].

Ośrodek został podporządkowany płk. Tadeuszowi Komorowskiemu, który otrzymał zadanie zorganizowania obrony mostów i przejść na Wiśle od Góry Kalwarii po Dęblin (wyłącznie)^[17].

Nadwyżki oddziałów Pomorskiej BK zostały rozmieszczone w miejscowościach: Sulbiny (2 pszwol.), Puznów (16 puł.), Wola Rębkowska (18 puł.) i Rębków (8 psk)^[18].

Z nadwyżek 18 puł. zorganizowano:

• do 3 września – szwadron kolarzy rtm. rez. Władysława Jaczyńskiego (uzbrojenie kbk wz. 1891/98/25, rkm wz. 28) z plutonem ckm ppor. rez. Jarzębowskiego (4 ckm wz. 1908 na dwóch wozach taborowych) i armatką 37 mm wz. 36 wachm. pchor. rez. Andrzeja Gąsiorowskiego^[a],
• do 6 września – szwadron pieszy por. rez. Feliksa Daranowskiego z plutonem ckm 16 puł. ppor. rez. Jerzego Glińskiego^[20]. Zastępcą dowódcy szwadronu był ppor. Alojzy Jabłoński, a funkcje dowódców plutonów pełnili: pchor. rez. Świerczewski, pchor. rez. Joachim Ossowski^[b], pchor. Andrzej Szczepiński i plut. rez. Szczepan Rój^[22].

Oddział Wydzielony „Brzumin”

Od 4 września kolarze rtm Jaczyńskiego, a od 7 września spieszony szwadron por. Daranowskiego weszły w skład Oddziału Wydzielonego „Brzumin” mjr. kaw. Jerzego Jasiewicza^[20]. Zadaniem oddziału było dozorowanie mostu na Wiśle w Brzuminie, na południe od Góry Kalwarii^[20]. Obsada przyczółków była ostrzeliwana i bombardowana przez lotnictwo niemieckie^[23]. Od 5 września szwadron kolarzy prowadził rozbudowę inżynieryjną terenu kopiąc okopy, rowy ppanc i ustawiając zasieki z drutu kolczastego przed swoimi pozycjami. 7 września w rejon mostu przybył szwadron spieszony por. Daranowskiego zajął stanowiska w Piwoninie, wysłano jeden z plutonów 8 września na patrol po zachodniej stronie Wisły. Szwadron spieszony tego dnia w wyniku nalotów utracił 5 poległych ok. 30 rannych i kilku zaginionych. W tym dniu przybyły inne pododdziały do składu OW „Brzumin”. 8 września szwadrony 18 puł. stoczyły walkę z pododdziałami pancerno-motorowymi niemieckiej 1 DPanc. na przyczółku, ponadto uniemożliwił przeprawę na łodziach pontonowych niemieckiego plutonu motocyklistów. 9 września pluton ckm ppor. Jarzębowskiego i szwadron por. Daranowskiego wraz z 1 szwadronem 1 psk (spieszonego) powstrzymały próby forsowania Wisły w rejonie Piwonina. Wieś i stanowiska obronne ułanów były ostrzeliwane przez niemiecki 73 pułku artylerii, z niskiej wysokości atakowały pozycje ułanów i saperów, samoloty niemieckie. W ich wyniku poległo i zostało rannych kilkunastu obrońców. Jeden z niemieckich bombowców został zestrzelony ogniem rkm przez podoficera ze szwadronu kolarzy 18 puł. 9 września o godz.16.30 poza odcinkiem OW „Brzumin” w rejonie Wólki Dworskiej sforsował Wisłę niemiecki I batalion 66 pp (zmot.) ze składu 13 DP (zmot.) Batalion ten z plutonem czołgów 1 DPanc. uderzył na pododdziały OW „Brzumin” mjr. Jasiewicza, od strony północnej i wschodniej. Przed południem 10 września oddział majora Jasiewicza został otoczy i po zaciętych walkach rozbity^[24]. Część kawalerzystów poległa, a około 200 dostała się do niewoli^[24]. Do niewoli dostał się również trzykrotnie ranny mjr Jerzy Jasiewicz^[20]. Bohatersko zachował się dowódca szwadronu kolarzy 18 puł. rtm rez. Władysław Jaczyński, który po rannym mjr. Jasiewiczu przejął dowództwo nad oddziałem i bronił się aż do utraty przytomności od otrzymanych ran (przestrzał obu nóg i rąk oraz rana szczęki); umarł na polu walki^[24]. Jego zastępca – dowódca I plutonu, ppor. rez. Norbert Szpyter poległ^[24]. Tylko po kilkunastu ułanów ze szwadronów udało się wydostać z okrążenia i następnie dotarło do Woli Rębkowskiej^[25].

Szwadron rotmistrza Odyńca-Dobrowolskiego

Od 6 do 10 września z pozostałych w Woli Rębkowskiej żołnierzy rtm. Henryk Bolesław Odyniec-Dobrowolski zorganizował szwadron liczący ponad 100 ułanów i 30 koni bez siodeł oraz uzbrojony w jeden ckm. Zastępcą dowódcy szwadronu został rtm. Leon Jurkowski z 2 psk, a stanowiska dowódców plutonów objęli:

• I – ppor. kaw. Jan Powierża,
• II – ppor. kaw. rez. Walenty Zenon Szumny^[c],
• III – ppor. kaw. rez. Zbigniew Zygmunt Tadeusz Piskozub^[d],
• IV – pchor. rez. Maksymilian Andrych^[e],
• V – plut. pchor. rez. Alfons Lassman^[f][22].

Po 10 września dołączyli do szwadronu ułani, którzy wyrwali się z okrążenia w rejonie wsi Piwonin. Wieczorem 11 września na rozkaz ppłk. Edwarda Wani szwadron wymaszerował w kierunku Lublina, Zamościa i Tomaszowa Lubelskiego. Maszerował bez styczności z jednostkami niemieckimi, był kilkakrotnie ostrzeliwany ogniem nękającym niemieckiej artylerii. 21 września dotarł do Jarosławca na wschód od Zamościa. 22 września w składzie Grupy Kawalerii ppłk. Wani wziął udział w natarciu na Łabunie i Tarnawatkę. Tego dnia ok. godz.16 prowadził natarcie w kierunku szosy Zamość-Tomaszów przez las w którym stoczył potyczkę z patrolem niemieckim z karabinem maszynowym, po dotarciu do skraju lasu prowadził walkę ogniowa z niemiecką artylerią na stanowiskach ogniowych. Od ostrzału artylerii i moździerzy poniósł ciężkie straty, było wielu poległych wśród nich rtm. Jurkowski i kilkunastu rannych ułanów. Reszta szwadronu 23 września pomaszerowała na Krasnobród. Po przekroczeniu rzeki Wieprz stoczył liczne potyczki i dotarł do wsi Huciska, tu 27 września rtm. H. Odyniec-Dobrowolski rozwiązał resztę szwadronu, broń zakopując lub rozdając okolicznej ludności^[33].

• Włodzimierz Błaszczyk: 18 Pułk Ułanów. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 52. ISBN 83-85621-91-1.
• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
• Zbigniew Gnat-Wieteska: Brzumin-Maciejowice. Obrona przepraw przez Wisłę we wrześniu 1939 roku. Seria Boje Polskie nr 18. Pruszków: Oficyna wydawnicza Ajaks, 2000. ISBN 83-87103-95-0.
• Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
• Stanisław Krasucki: Pomorska Brygada Kawalerii. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1994. ISBN 83-85621-59-8.
• Tadeusz Łękawski: Udział 2-go Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich w kampanii wrześniowej 1939 r.. 1958.
• Stanisław Radomyski: Zarys historii Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu 1926-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1992. ISBN 83-85621-06-7.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
• Piotr Zarzycki: Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1995. ISBN 83-85621-87-3.
• Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2022-01-12].