Spis treści
Ogród Saski w Warszawie
nr rej. 512/1 z 1 lipca 1965 | |
Ogród Saski, główna aleja z fontanną (2008) | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Miejscowość | |
Dzielnica | |
Powierzchnia |
15,5 ha |
Data założenia |
1724–1748 |
Projektant |
Matthäus Daniel Pöppelmann |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego | |
Położenie na mapie Warszawy | |
52°14′25″N 21°00′30″E/52,240278 21,008333 | |
Strona internetowa |
Ogród Saski – park miejski w śródmieściu Warszawy, położony między placem marsz. Józefa Piłsudskiego, placem Żelaznej Bramy, ul. Marszałkowską i ul. Królewską, na Osi Saskiej.
Pierwotnie geometryczny ogród francuski założony w latach 1724–1748 dla króla Augusta II Mocnego według projektu Matthäusa Daniela Pöppelmanna i Zachariasa Longuelune’a przy współpracy (od 1733) Carla Friedricha Pöppelmanna i Johanna Christopha von Naumanna jako ogród pałacu Saskiego. Został zdewastowany w czasie insurekcji kościuszkowskiej (1794), przekomponowany na krajobrazowy ogród angielski w latach 1816–1827 według projektu Jamesa Savage’a. Częściowo zniszczony w czasie powstania warszawskiego, został odtworzony po wojnie.
Jest pierwszym publicznym parkiem miejskim w Warszawie[1] i w Polsce[2].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Ogród Saski został założony na przełomie XVII i XVIII wieku przez króla Augusta II Mocnego, na tzw. Osi Saskiej, jako ogród przypałacowy przy pałacu Saskim w stylu francuskim.
27 maja 1727 został udostępniony przez króla mieszkańcom Warszawy[3]. Był to pierwszy park publiczny w mieście[1]. Dla użytku dworu królewskiego pozostawiono dwa niewielkie ogródki w części przylegającej do pałacu Saskiego[2].
Ogród szybko zyskał dużą popularność stając się ulubionym miejscem wypoczynku i rozrywki mieszkańców miasta[4]. Mógł korzystać z niego każdy, kto był porządnie ubrany[4].
W 1748 August III Sas wzniósł tam Opernhaus (operalnię), pierwszy na terenie Polski zbudowany specjalnie w tym celu wolno stojący budynek teatralny[5]. W ogrodzie od XVIII wieku odbywały się występy orkiestry janczarskiej istniejącej na dworze króla Augusta II, która dawała tzw. Koncerty Promenadowe[6].
W 1797 Ogród Saski został odkupiony od dworu drezdeńskiego przez rząd pruski i przekazany miastu[7].
W 1847 w ogrodzie wybudowano zaprojektowany przez Henryka Marconiego Instytut Wód Mineralnych[8]. Pijalnia wód utrwaliła rolę Ogrodu Saskiego jako salonu Warszawy[9].
16 czerwca 1855 uruchomiono pierwszy warszawski wodociąg miejski, prowadzący wodę z Wisły przez stację pomp przy ul. Karowej, zbudowany według projektu Henryka Marconiego. Wzniesiony w Ogrodzie Saskim wodozbiór, o kształcie wzorowanym na rzymskiej świątyni Westy w Tivoli pod Rzymem, pełnił funkcję wieży ciśnień. Wodę ze zbiornika rozprowadzano do 16 zdrojów oraz 4 fontann w różnych częściach miasta, z najbardziej efektowną w samym Ogrodzie Saskim, zachowaną do dziś[10].
W czerwcu 1862 oficer armii rosyjskiej Andrij Potebnia dokonał w Ogrodzie Saskim nieudanego zamachu na namiestnika Królestwa Polskiego Aleksandra Lüdersa[11].
W XIX wieku zamieniony został w park w stylu angielskim. Do ogrodzonego obiektu nie były wpuszczane osoby niechlujnie ubrane lub nietrzeźwe[12], Żydzi w tradycyjnych strojach, a także dzieci do lat 14 bez opieki[13]. Przy każdej bramie ogrodu stał policjant[13]. W 1870 roku zbudowano tam drewniany budynek Teatru Letniego[14]. W 1899 Warszawskie Towarzystwo Higieniczne otworzyło w Ogrodzie Saskim jeden z pierwszych w mieście placów zabaw dla dzieci, ufundowany przez Wilhelma Raua[1]. Pomiędzy 31 marca a 2 kwietnia 1902 roku pierwsza polska wytwórnia filmowa Towarzystwo Udziałowe Pleograf założona przez wynalazcę Kazimierza Prószyńskiego[15] organizowała w budynku teatru pionierskie pokazy polskich filmów dokumentujących życie codzienne w Warszawie[15].
W 1935 przez zachodnią część parku przebito do placu Żelaznej Bramy i ul. Żabiej ulicę Marszałkowską[16]. Projekt przebicia tej ulicy do placu Bankowego dokończyli Niemcy podczas okupacji, wykorzystując zniszczenia w czasie obrony Warszawy w 1939, w tym zwłaszcza zniszczenie i rozbiórkę oficyn pałacu Błękitnego[16][17].
Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 spłonął trafiony bombą budynek Teatru Letniego[18]. W wyniku pożarów ucierpiał także park[19]. W okresie okupacji niemieckiej Ogrodowi Saskiemu nadano niemiecką nazwę Sächsischengarten[20]. 4 maja 1942 został on zamknięty dla ludności polskiej[21].
W kwietniu 1945 oczyszczony z min park przekazano do użytku mieszkańców[22].
Drzewostan częściowo przetrwał wojnę, jednak wiele cennych starych drzew zostało uszkodzonych[23]. Największą ich grupę stanowią kasztanowce[24]. Rosną tam także m.in. topole czarne, wiązy, lipy drobnolistne, glediczje trójcierniowe, miłorzęby japońskie i klony pospolite[24].
W 1947 w parku wzniesiono murowany barak z przeznaczeniem na szkołę, który został rozebrany w latach 50[25]. Przed 1950 usunięto otaczające park ogrodzenie[26]. Został on także powiększony dzięki przyłączeniu do niego ogrodu Zamoyskich (od strony ul. Senatorskiej) oraz ogrodu Ministerstwa Spraw Zagranicznych (od strony ul. Wierzbowej)[27].
W 2023 spółka Pałac Saski poinformowała, że z planową inwestycją w zakresie odbudowy pałacu Saskiego, pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej w Warszawie koliduje ok. 150 drzew rosnących we wschodniej części Ogrodu Saskiego, głównie lip i dębów[28]. Do wycięcia przeznaczono 60 drzew, a 90 do przesadzenia w inne miejsca[28].
Najważniejsze obiekty
[edytuj | edytuj kod]- 21 barokowych rzeźb muz i cnót (Jan Jerzy Plersch)
- Empirowa fontanna autorstwa Henryka Marconiego z 1855
- Wodozbiór w kształcie rotundy, wzorowany na świątyni Westy w Tivoli (Henryk Marconi)
- Staw w Ogrodzie Saskim
- Zegar słoneczny (Jakub Pik, A. Sikorski, 1863)
- Grób Nieznanego Żołnierza
- Pałac Błękitny
- Płyta upamiętniająca powitanie wojsk polskich przez Józefa Piłsudskiego w 1921 (1938, kopia płyty odsłonięta w 1995)[29]
- Pomnik Marii Konopnickiej
- Kamień pamiątkowy ustawiony w 1927 w dwusetną rocznicę oddania Ogrodu do użytku publicznego[30]
- Płyta upamiętniająca 6 mln Polaków, w tym 800 tys. mieszkańców Warszawy, poległych w II wojnie światowej (odsłonięta 7 maja 1965)[31]
- Tablica pamiątkowa Tchorka (przy pałacu Błękitnym)
Obiekty nieistniejące lub przeniesione w inne miejsce
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Ewa Klekot (red.): Dane warszawskie. Warszawa: Muzeum Warszawy, s. Tab. Pierwsze razy. ISBN 978-83-65777-55-3.
- ↑ a b Elżbieta Charazińska: Ogród Saski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 44. ISBN 83-01-00061-9.
- ↑ Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta (wydanie I na podstawie wydania z 1893 roku). Warszawa: Wydawnictwo Ciekawe Miejsca.net, 2012, s. 55. ISBN 978-83-928349-8-4.
- ↑ a b Anna Berdecka, Irena Turnau: Życie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969, s. 52.
- ↑ Elżbieta Charazińska: Ogród Saski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 38. ISBN 83-01-00061-9.
- ↑ „Tradycyjne Koncerty Promenadowe w Ogrodzie Saskim” Onet.pl.
- ↑ Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta (wydanie I na podstawie wydania z 1893 roku). Warszawa: Wydawnictwo Ciekawe Miejsca.net, 2012, s. 56. ISBN 978-83-928349-8-4.
- ↑ Wojciech Fijałkowski: Szlakiem warszawskich rezydencji i siedzib królewskich. Warszawa: Wydawnictwa PTTK „Kraj”, 1990, s. 72−73. ISBN 83-7005-191-X.
- ↑ Aleksander Gieysztor, Janusz Durko: Warszawa. Jej dzieje i kultura. Warszawa: Arkady, 1980, s. 295. ISBN 83-213-2958-6.
- ↑ Pierwszy warszawski wodociąg. E-kartka z Warszawy. [dostęp 2018-06-28].
- ↑ Elżbieta Charazińska: Ogród Saski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 100. ISBN 83-01-00061-9.
- ↑ Stefania Podhorska-Okołów: Warszawa mego dzieciństwa. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1955, s. 143.
- ↑ a b Józef Galewski, Ludwik B. Grzeniewski: Warszawa zapamiętana. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961, s. 26.
- ↑ Barbara Król-Kaczorowska: Teatry Warszawy. Budynki i sale w latach 1748–1975. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 118. ISBN 83-06-01183-X.
- ↑ a b Władysław Jewsiewicki: Kazimierz Prószyński. Warszawa: Interpress, 1974, s. 33–38.
- ↑ a b Stanisław Łoza: Szkice warszawskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1958, s. 58.
- ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 10. Mackiewicza-Mazowiecka. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2004, s. 171. ISBN 83-88372-28-9.
- ↑ Barbara Król-Kaczorowska: Teatry Warszawy. Budynki i sale w latach 1748–1975. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986, s. 126. ISBN 83-06-01183-X.
- ↑ Marian Marek Drozdowski: Alarm dla Warszawy. Ludność cywilna w obronie stolicy we wrześniu 1939 r. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969, s. 214.
- ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 49. ISBN 978-83-07-03239-9.
- ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 38. ISBN 978-83-07-03239-9.
- ↑ Kronika wydarzeń w Warszawie 1945−1958. „Warszawskie kalendarz ilustrowany 1959”, s. 25, 1958. Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”.
- ↑ Czesław Łaszek: Przyroda Warszawy. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, s. 13–14.
- ↑ a b Czesław Łaszek: Przyroda Warszawy. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, s. 14.
- ↑ Jakub Jastrzębski. Tymczasowe oblicze ogrodu Saskiego. „Skarpa Warszawska”, s. 24−25, maj 2023.
- ↑ Elżbieta Charazińska: Ogród Saski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 163. ISBN 83-01-00061-9.
- ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 346. ISBN 83-06-00089-7.
- ↑ a b Tomasz Urzykowski. Ropucha zatrzyma odbudowę Pałacu Saskiego?. „Gazeta Stołeczna”, s. 4, 12 grudnia 2023.
- ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w. Warszawa: Argraf, 2004, s. 211. ISBN 83-912463-4-5.
- ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w. Warszawa: Argraf, 2004, s. 210. ISBN 83-912463-4-5.
- ↑ Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 164. ISBN 83-01-06109-X.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Ogród Saski na stronach Urzędu m.st. Warszawy
- Ogród Saski na portalu sztuka.net
- Ogród Saski na portalu polska-org.pl
- Archiwalne widoki Ogrodu Saskiego w bibliotece Polona