Pomnik nagrobny żołnierzy bolszewickich w Ossowie

Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Miejscowość	Ossów
Miejsce	Polakowa Górka
Projektant	Marek Moderau
Fundator	Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa
Całkowita wysokość	ok. 3 m
Data budowy	lipiec 2010–sierpień 2010
Data odsłonięcia	2 listopada 2010
Ważniejsze przebudowy	październik 2010
Położenie na mapie gminy Wołomin Pomnik nagrobny żołnierzy bolszewickich w Ossowie
Położenie na mapie Polski Pomnik nagrobny żołnierzy bolszewickich w Ossowie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Pomnik nagrobny żołnierzy bolszewickich w Ossowie
Położenie na mapie powiatu wołomińskiego Pomnik nagrobny żołnierzy bolszewickich w Ossowie
52°18′27,67″N 21°13′53,00″E/52,307686 21,231389

Pomnik nagrobny żołnierzy bolszewickich w Ossowie – pomnik nagrobny w formie krzyża prawosławnego na zbiorowej mogile żołnierzy Armii Czerwonej poległych w 1920 w czasie wojny polsko-bolszewickiej, znajdujący się na Polakowej Górce (czasem błędnie nazywanej Polakówą Gorką) w Ossowie, na pograniczu gminy Wołomin i gminy Zielonka, na terenie województwa mazowieckiego, zaprojektowany przez artystę rzeźbiarza Marka Moderaua, odsłonięty 2 listopada 2010.

Pomnik i mogiła, zawierająca szczątki 22 bezimiennych żołnierzy bolszewickich poległych w 1920 czasie bitwy warszawskiej, znajdują się na tzw. Polakowej Górce w miejscowości Ossów, na pograniczu gmin Wołomin i Zielonka^[1], między rzeką Długą a stawami^[2]. Mogiła ma kształt porośniętego trawą prostokąta o wymiarach 6 na 12 metrów^[3]; pośrodku znajduje się stylizowany obelisk w kształcie krzyża prawosławnego, wykonany z nierdzewnej stali kwasoodpornej^[4], o wysokości blisko 3 m^[5]. Całość uzupełnia granitowa dwujęzyczna tablica w językach polskim i rosyjskim, umieszczona w przedniej części mogiły, opatrzona napisem: „Tu spoczywa 22 żołnierzy 235 i 236 Pułku Strzelców 79 Brygady Armii Czerwonej, którzy idąc na Warszawę, polegli w boju pod Ossowem 14 i 15 sierpnia 1920 r.”^[6][7].

Pierwotnie w skład założenia architektoniczno-rzeźbiarskiego zaprojektowanego przez Marka Moderaua wchodziły także 22 wydłużone stalowe elementy symbolizujące bagnety, nachylone względem powierzchni ziemi, umieszczone w równych odstępach za krzyżem prawosławnym, na dłuższym boku prostokąta^[4]. W trakcie prac budowlanych elementy te ustawiono w miejscach przewidzianych w projekcie autora, lecz w październiku 2010, przed odsłonięciem pomnika w dniu 2 listopada 2010, zostały one usunięte jako element budzący największe kontrowersje^[7]; zastąpiono je 22 miejscami na znicze^[8]. Zmieniono również treść napisu nagrobnego, do którego dodano wyrazy „idąc na Warszawę”, nieobecne w pierwotnej wersji napisu przygotowanej przed 15 sierpnia 2010^[7]. Początkowo na tablicy nagrobnej znajdował się błąd literowy (w rosyjskiej wersji napisu nazwę miejscowości zapisano jako „Ołssów”, ros. Олссув)^[5]; przed odsłonięciem pomnika tablica została zmieniona^[9].

Pomnik i mogiła znajdują się administracyjnie na terenie gminy Zielonka^[10], w odległości ok. 50 m od rzeki Długa, stanowiącej granicę gminy Wołomin^[11], jednak ze względu na historyczne związki z Ossowem i lokalizację na obszarze parku kulturowego „Ossów – Wrota Bitwy Warszawskiej 1920 roku”, utworzonego w kwietniu 2009^[12], są zwyczajowo określane jako położone w Ossowie^[13].

Przed 2007 Polakowa Górka, nieopodal ul. Matarewicza, tuż za rzeką Długą, była obszarem zaniedbanym i mało znanym nawet dla mieszkańców powiatu wołomińskiego^[2]. W okresie dwudziestolecia międzywojennego znajdowała się tam wyraźna piaszczysta górka; w 2000 wysunięto przypuszczenie, iż w przeszłości mógł się znajdować w tym miejscu kurhan tatarski lub mongolski, wtórnie wykorzystany jako zbiorowa mogiła żołnierzy bolszewickich poległych w bitwie warszawskiej^[14]. Poszukiwania zbiorowego grobu żołnierskiego na terenie Polakowej Górki rozpoczęto w kwietniu 2007 w ramach prac nad utworzeniem parku kulturowego „Ossów – Wrota Bitwy Warszawskiej 1920 roku”; o istnieniu mogiły świadczyły przekazy ustne i szczątki wypalonych zniczy^[15]. We wrześniu 2007 na Polakowej Górce rozpoczęto badania archeologiczne, które potwierdziły teorię, że jest to zbiorowy grób żołnierzy bolszewickich poległych w 1920 w bitwie pod Ossowem^[2]. W procesie badań archeologicznych odnaleziono metalowe elementy bolszewickich mundurów.

13 lutego 2008 burmistrzowie Wołomina, Zielonki, Kobyłki i Radzymina spotkali się z marszałkiem Sejmu Bronisławem Komorowskim^[2], patronem parku kulturowego powstającego w Ossowie^[16]. Wsparł on ideę godnego pochowania poległych żołnierzy Armii Czerwonej i planował podjęcie starań, by Polakową Górkę odwiedził w sierpniu 2008 roku Boris Gryzłow, przewodniczący rosyjskiej Dumy Państwowej^[2]. W maju 2008 przeprowadzono badania sondażowe, które doprowadziły do odnalezienia mogiły; uczestniczyli w nich archeolodzy z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków^[15]. Badania przy użyciu georadaru wykazały, że grunt na terenie Polakowej Górki był wielokrotnie przekopywany^[17]. W trakcie prac archeologicznych prowadzonych na Polakowej Górce w dniach 8–12 września 2008 odkryto dwie zbiorowe mogiły^[17], a w nich szczątki 22 żołnierzy, fragmenty angielskiego munduru mogącego pochodzić z magazynów w Murmańsku lub Archangielsku^[16], buty wzmocnione brzozową korą, naboje do karabinu Mosin i drobne przedmioty, jak znaczek czerwonej gwiazdy z umieszczonymi w środku młotem i sierpem^[4] i niewielki krzyżyk prawosławny^[11] (według niektórych źródeł kobiecy^[7]).

W ocenie historyków wojskowości znaleziska te na 99% dowiodły, że w mogile pochowano żołnierzy bolszewickich, choć nie można było do końca wykluczyć, że jeden ze zmarłych, ubrany w angielską kurtkę wojskową, to zabłąkany brytyjski obserwator^[16]. Przyjęto, że zmarli to prawdopodobnie żołnierze 235 i 236 Pułku Strzelców bolszewickiej 79 Brygady Strzelców, dowodzonej przez Grigorija Dawidowicza Chachanjana^[11] (1895–1939^[18]), wchodzącej w skład 27 Omskiej Dywizji Strzelców pod dowództwem Witowta Putny^[18]. Wykonano pełną dokumentację archeologiczną i antropologiczną, pobrano próbki DNA, a po zakończeniu badań szczątki ludzkie umieszczono w kartonowych pudłach i pochowano w mogile na Polakowej Górce; na miejsce zaproszono duchownego prawosławnego z parafii wołomińskiej^[17]. Mogiła została wpisana do ewidencji grobów i cmentarzy wojennych prowadzonej przez wojewodę mazowieckiego^[11]. W 2008 powstał projekt budowy pomnika; pierwotnie planowano, że powstanie on w 2009^[16]. Ideę budowy pomnika na Polakowej Górce poparł marszałek Sejmu Bronisław Komorowski, który interesował się wykopaliskami i rozmawiał na ten temat z ambasadorem Federacji Rosyjskiej w Polsce (w owym czasie był nim Władimir Grinin); deklarował, że na odsłonięcie pomnika chciałby zaprosić przewodniczącego rosyjskiej Dumy Państwowej^[16]. Prace archeologiczne w Ossowie trwały w latach 2008–2009; podsumowaniem badań mogiły bolszewickiej była wystawa pt. „Zabytkom na odsiecz, Ossów od legendy do wiedzy”, zorganizowana w dniach 11–20 września 2009 w Pawilonie Panoramy Bitwy Warszawskiej 1920 w Ossowie w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa^[19], pod honorowym patronatem m.in. Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i marszałka województwa mazowieckiego^[12].

W czerwcu 2010 podjęto prace nad wzniesieniem pomnika nagrobnego^[11]; inicjatorem była Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, która pokryła koszt budowy^[20]. Inicjatywę budowy pomnika poparł marszałek Sejmu, a następnie prezydent elekt Bronisław Komorowski^[21]. Wykonanie projektu architektoniczno-rzeźbiarskiego powierzono warszawskiemu artyście rzeźbiarzowi Markowi Moderauowi^[22], twórcy m.in. pomnika Polakom poległym za Francję na cmentarzu Père-Lachaise w Paryżu i pomnika ofiar katastrofy smoleńskiej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

W lipcu 2010, przed rocznicą bitwy warszawskiej, polskie władze państwowe postanowiły zaprosić na planowane uroczystości przedstawicieli strony rosyjskiej, by – jak to określono – nadać obchodom rocznicowym nową wartość^[20]. Kancelaria Prezydenta RP zwróciła się do Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa z prośbą o przygotowanie odpowiedniego obiektu, przy którym delegacje rządowe polska i rosyjska mogłyby wspólnie oddać hołd ofiarom wojny 1920 roku^[20]. 15 lipca 2010 Andrzej Krzysztof Kunert, sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, wystosował w tej sprawie pismo do burmistrza Wołomina z prośbą o przygotowanie do tego celu mogiły żołnierzy bolszewickich na Polakowej Górce; poinformował w nim, że Kancelaria Prezydenta RP rozważa możliwość udziału w uroczystości Prezydenta RP, i podtrzymał deklarację sfinansowania przez Radę budowy pomnika^[20]. Odsłonięcie pomnika nagrobnego i mogiły w Ossowie zaplanowano początkowo na 14 sierpnia 2010^[20], a następnie na 15 sierpnia 2010, w Święto Wojska Polskiego i rocznicę bitwy warszawskiej^[6]. W uroczystości miał uczestniczyć Andrzej Krzysztof Kunert, który dokonał wyboru daty odsłonięcia pomnika, a ponadto nowy ambasador Federacji Rosyjskiej w Polsce (21 czerwca 2010 powołano na to stanowisko Aleksandra Aleksiejewa), przedstawiciele miejscowych władz, wojewody mazowieckiego i Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej^[21]; obecność na uroczystości zapowiedział prezydent RP Bronisław Komorowski^[23]. Gminy Wołomin i Zielonka przygotowały dojścia i dojazdy pozwalające dotrzeć na miejsce uroczystości delegacjom rządowym Polski i Rosji^[20]. Na wniosek Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Dowództwo Wojsk Lądowych zbudowało na czas obchodów most na rzece Długiej; zadanie to wykonała w ramach ćwiczeń jednostka wojskowa 1523, czyli 2 Inowrocławski Pułk Komunikacyjny^[11] (most ten zdemontowano 18 sierpnia 2010^[24]). W uroczystości miała wziąć udział Kompania Reprezentacyjna Wojska Polskiego^[10].

13 sierpnia 2010, przed planowanym odsłonięciem mogiły, moskiewski dziennik „Wriemia Nowostiej” pisał, że będzie to „ważne wydarzenie”^[25]. Gazeta ta stwierdziła m.in.: „Choć o tej wojnie napisano dziesiątki książek, pozostaje w niej wiele «białych plam». Śmiercią w polskiej niewoli z powodu brutalnego traktowania czerwonoarmistów niektórzy do dzisiaj tłumaczą nie mniej okrutne rozstrzelanie polskich oficerów w Katyniu i innych obozach NKWD w 1940 roku”^[25]. „Wriemia Nowostiej” napisał również, że w polskiej historiografii bitwa warszawska określana jest jako „Cud nad Wisłą”, lecz dla wojsk bolszewickich była to „tragedia”, gdyż „25 tys. czerwonoarmistów poległo, ponad 130 tys. dostało się do niewoli i prawie połowa z nich zmarła w polskich obozach”^[25]. Fragmenty publikacji „Wriemia Nowostiej” były cytowane przez polskie media^[25]; w późniejszym okresie niektórzy polscy historycy wskazywali na fałszywość danych liczbowych podanych przez rosyjską gazetę na temat liczby jeńców sowieckich zmarłych w polskich obozach jenieckich i na to, że badania polskich i rosyjskich historyków wykluczają jakąkolwiek możliwość porównań zbrodni katyńskiej ze sprawą zmarłych na tyfus i inne choroby zakaźne 16–18 tysięcy internowanych czerwonoarmistów; powtarzanie tych tez uznali za upartą próbę relatywizacji zbrodni katyńskiej^[26].

Przed 15 sierpnia 2010 Andrzej Krzysztof Kunert nazywał dzieło rzeźbiarsko-architektoniczne wzniesione na Polakowej Górce „pomnikiem”^[6]. Niektóre polskie media, np. „Gazeta Wyborcza”, określały je mianem „pomnika Armii Czerwonej”^[25] lub „pomnika żołnierzy bolszewickich”^[4]; inne, jak Polskie Radio, nazywały je „pomnikiem bolszewików”^[21]. Rosyjski dziennik „Wriemia Nowostiej” posługiwał się określeniem „pomnik poległych czerwonoarmistów” (ros. памятник погибшим красноармейцам)^[25].

Projekt odsłonięcia pomnika wywołał protesty i kontrowersje. 15 sierpnia 2010 zaprotestowało kilkadziesiąt osób^[27]. Inicjatywę skrytykował Diecezjalny Instytut Akcji Katolickiej i samorządowcy z Wołomina; niektórzy mieszkańcy mieli pretensje do burmistrza Wołomina, że pomnik powstał bez konsultacji społecznych^[28]. Przewodniczący wołomińskiego Komitetu Uhonorowania ks. Ignacego Skorupki Orderem Orła Białego oświadczył, iż w jego przekonaniu „chodzi o to, by Rosjanie mieli w Polsce swój własny pseudo-Katyń”; zwrócił uwagę na okrucieństwa popełniane przez żołnierzy bolszewickich na terenie powiatu wołomińskiego i na okazałość pomnika, kontrastującą ze stanem grobów polskich żołnierzy poległych w 1920^[5]. Zdecydowany sprzeciw wobec projektu wyraziły Zarząd Regionalnego Stowarzyszenia Prawicy i Zarząd Wspólnoty Samorządowej Województwa Mazowieckiego^[29]. Rzecznik Porozumienia Organizacji Kombatanckich i Niepodległościowych w Krakowie stwierdził: „Pomysł uczczenia w ten sposób i w tym dniu żołnierzy, którzy nieśli na swych bagnetach zbrodniczą ideologię, dążąc do narzucenia jej Polsce, a następnie innym krajom Europy, nie ma nic wspólnego z tradycyjnym szacunkiem dla zmarłych”^[6]. Do protestów przyłączyli się przedstawiciele Prawicy Rzeczypospolitej, którzy oświadczyli: „Sprzeciwiamy się wzniesieniu nagrobka w formie monumentu, terminowi i oprawie jego odsłonięcia”^[6]. Dezaprobatę wobec projektu wyrazili przedstawiciele Ogólnokrajowego Związku Byłych Żołnierzy Konspiracyjnego Wojska Polskiego, Związku Młodocianych Więźniów Politycznych lat 1944–1956 „Jaworzniacy”, Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej i Stowarzyszenia „Łagierników” Żołnierzy AK^[30]. W opinii protestujących właściwą formą oznaczenia mogiły żołnierskiej byłaby stosowna tablica nagrobna, przypominająca kontekst historyczny^[22]; zwracali oni uwagę, że żołnierze bolszewiccy nie mieli nic wspólnego z wiarą prawosławną^[31].

Z wysuwanymi zarzutami polemizował sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Andrzej Krzysztof Kunert. Przyznał on, że użył wobec mogiły określenia „pomnik”, lecz nie przewidział możliwych konsekwencji stosowania tego terminu; stwierdził, że miał na myśli „bardziej ozdobny nagrobek”, czyli „pomnik nagrobny”, i zapewnił, że nie zamierzał stawiać w Ossowie pomnika jako hołdu dla pochowanych tam bolszewików^[6]. Andrzej Krzysztof Kunert wyjaśnił, że krzyż prawosławny umieszczono na mogile „choćby ze względu na to, że podczas badania archeologicznego znaleziono wśród szczątków żołnierzy mały krzyżyk”^[6]. Oświadczył, że w odsłonięciu nie miała uczestniczyć Kompania Reprezentacyjna Wojska Polskiego, tylko trzech żołnierzy^[6]. 15 sierpnia 2010 Andrzej Krzysztof Kunert przyjechał do protestujących w Ossowie; spory trwały około dwóch godzin^[32]. Dopytywany przez protestujących stwierdził, że w Ossowie był po raz pierwszy i że nie widział jeszcze mogił polskich żołnierzy, którzy zginęli w 1920^[32] (w Ossowie znajduje się również Cmentarz Poległych w Bitwie Warszawskiej, utworzony w 1920).

Protesty sprawiły, że Andrzej Krzysztof Kunert odwołał planowane odsłonięcie pomnika tuż przed rozpoczęciem uroczystości^[10]; samochód z ambasadorem Federacji Rosyjskiej w Polsce zawrócono kilkaset metrów od pomnika^[33].

15 sierpnia 2010 nieznani sprawcy namalowali na płycie nagrobnej trzy czerwone gwiazdy^[10][34]. 27 sierpnia 2010 Porozumienie Organizacji Kombatanckich i Niepodległościowych w Krakowie postulowało w liście do premiera Donalda Tuska usunięcie z mogiły bagnetów i przekazanie krzyża prawosławnego np. na Świętą Górę Grabarkę^[35]. 31 sierpnia 2010 roku Rada Powiatu Wołomińskiego przyjęła uchwałę, w której wyraziła „stanowczy sprzeciw wobec budowy w Ossowie pomnika na bolszewickiej mogile”; za szczególnie skandaliczny i prowokacyjny uznała wybór terminu odsłonięcia pomnika^[36]. Rada Powiatu Wołomińskiego uznała, że wystrój mogiły winien być zmodyfikowany przez usunięcie bagnetów, symboli agresji i walki; stwierdziła także, iż prawo każdego człowieka do godnego pochówku nakazuje, aby mogiła była zadbana i utrzymana w należytym porządku; stanowisko to przesłano m.in. do Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa^[36]. Po 17 września 2010 mogiłę zdewastowano ponownie; na tablicy nagrobnej namalowano czerwoną farbą wyrazy „Katyń 2010”; czerwoną farbą pomalowano także końcówki bagnetów^[37]. Prokuratura wszczęła śledztwo w obu sprawach^[33], które następnie umorzyła wobec niewykrycia sprawców^[38]. Po tych incydentach i wystąpieniach stalowe elementy symbolizujące bagnety zostały usunięte; zastąpiono je miejscami na znicze^[8]; zmieniono również treść napisu nagrobnego^[7]. Decyzję o usunięciu bagnetów podjęły Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i Kancelaria Prezydenta RP^[31]. Przebudowa pomnika miała miejsce w ostatnich dniach października 2010 roku^[7].

Sprawa pomnika w Ossowie wywołała zainteresowanie mediów rosyjskich, białoruskich, ukraińskich i litewskich^[39]. Po odwołaniu uroczystości odsłonięcia w dniu 15 sierpnia 2010 rosyjski dziennik „Wriemia Nowostiej” napisał, że odsłonięcie pomnika poległych czerwonoarmistów miało być symbolem polsko-rosyjskiego pojednania, lecz nie doszło ono do skutku; gazeta poinformowała, że początkowo planowano, iż na otwarcie przyjedzie prezydent RP Bronisław Komorowski^[40], który 15 sierpnia 2010 symboliczne przejął zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi RP. Sprawą odsłonięcia pomnika nagrobnego na Polakowej Górce zainteresowało się polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego; zwróciło się ono do Andrzeja Krzysztofa Kunerta z prośbą o przybliżenie okoliczności i przyczyn wydarzeń w Ossowie^[22].

W sierpniu 2010 na temat pomnika nagrobnego w Ossowie wypowiedziało się kilku znanych historyków. Antoni Dudek z Uniwersytetu Jagiellońskiego stwierdził, że nie widzi nic złego, aby upamiętnić obeliskiem nie tylko poległych w Polsce żołnierzy Armii Czerwonej, ale i Wehrmachtu^[41]. Jan Żaryn z Instytutu Pamięci Narodowej zwrócił uwagę na niebezpieczeństwo relatywizacji wydarzeń historycznych, co może doprowadzić do sytuacji, że za kilkadziesiąt lat nikt już nie będzie wiedział, kto walczył w słusznej sprawie, a kto był agresorem^[42]. Andrzej Nowak z Uniwersytetu Jagiellońskiego zauważył, że umieszczenie krzyża prawosławnego na mogile żołnierzy bolszewickich, walczących w imię komunizmu, wpisuje się w politykę historyczną Rosji Władimira Putina, dokonującej syntezy imperialnych dążeń ZSRR z okresu stalinizmu z dziedzictwem Rosji carskiej, opartej na prawosławiu; wskazywał on, że umieszczenie na mogile krzyża prawosławnego sprawiło, iż szczątki czerwonoarmistów zostały utożsamione z Rosją, choć armia bolszewicka nie była rosyjską armią narodową, a w jej szeregach – oprócz Rosjan – walczyli ludzie wychowani w kręgu różnych religii: również Żydzi, Polacy, Łotysze, Buriaci, Kałmucy, muzułmanie, buddyści^[26]. Andrzej Krzysztof Kunert stwierdził, że jest nadużyciem przyjmowanie, iż w 1920 Armia Czerwona była całkowicie sekularyzowana; poinformował, że krzyż został umieszczony na mogile, gdyż uznano go za najlepszy, najuczciwszy symbol^[43]. Decyzji o wzniesieniu pomnika bronił Tomasz Nałęcz, doradca prezydenta RP ds. historii i dziedzictwa narodowego; stwierdził on, że nie jest to upamiętnienie Armii Czerwonej, tylko wyraz szacunku dla zmarłych; zwrócił uwagę na walory estetyczne pomnika, uznając go za bardzo ładny^[44]. W listopadzie 2010 Józef Szaniawski z Wyższej Szkoły Stosunków Międzynarodowych i Amerykanistyki w Warszawie uznał sprawę pomnika w Ossowie za rodzaj testu politycznego ze strony Rosji, sprawdzającego odporność Polaków^[7].

Uroczystość odsłonięcia pomnika i mogiły odbyła się w dniu 2 listopada 2010; uczestniczyli w niej m.in. Tomasz Nałęcz z Kancelarii Prezydenta RP i Andrzej Krzysztof Kunert^[9]. Uroczystość miała skromną oprawę^[8]; rozpoczęła się od oddania hołdu, wraz z asystą wojskową, polskim żołnierzom poległym pod Ossowem^[9]. Mogiła została poświęcona przez dwóch duchownych – przedstawiciela katolickiego Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego i Prawosławnego Ordynariusza Wojska Polskiego biskupa Jerzego (Pańkowskiego)^[45]. Nie wygłaszano przemówień^[8]; nie było przedstawicieli Ambasady Federacji Rosyjskiej w Polsce ani asysty wojskowej przed pomnikiem na mogile żołnierzy bolszewickich^[9]. Uroczystość pikietowała z transparentami grupa protestujących, lecz nie doszło do żadnych incydentów^[31].

27 sierpnia 2010 Porozumienie Organizacji Kombatanckich i Niepodległościowych w Krakowie zwróciło się do premiera Donalda Tuska z apelem o udzielenie dymisji sekretarzowi Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Andrzejowi Krzysztofowi Kunertowi w związku z – jak to sformułowano w piśmie do premiera – „wykazaną przez niego ignorancją i złą wolą w sprawie pomnika czerwonoarmistów w Ossowie, a następnie za uzasadnianie tej decyzji kłamstwami”^[35]. 1 października 2010 Prokuratura Rejonowa w Wołominie wszczęła śledztwo związane z nieprawidłowościami zaistniałymi w trakcie przygotowań do odsłonięcia pomnika (m.in. naruszenie procedur prawa budowlanego i naruszenie dyscypliny finansów publicznych przez funkcjonariuszy publicznych)^[46]. W listopadzie 2010 sposób przygotowania i przeprowadzenia projektu urządzenia cmentarza wojennego żołnierzy Armii Czerwonej w Ossowie stał się jedną z podstaw wniosku Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Krakowie do ministra kultury i dziedzictwa narodowego Bogdana Zdrojewskiego o pilne odwołanie Andrzeja Krzysztofa Kunerta ze stanowiska sekretarza Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa^[47]; jako inne powody tego wniosku podano odmowę wsparcia projektu budowy mauzoleum na zbiorowej mogile powstańców listopadowych w Kopnej Górze koło Białegostoku^[48] oraz fakt nieumieszczenia na pomniku ofiar katastrofy smoleńskiej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie symboli religijnych i państwowych (krzyż, godło państwowe)^[47]; kontrowersje wokół tych miejsc pamięci zbiegły się w czasie z protestami związanymi z mogiłą żołnierzy bolszewickich w Ossowie.

Mogiłę żołnierzy bolszewickich wymieniono w lokalnym przewodniku po Ossowie, umieszczonym na nieoficjalnej stronie internetowej powyższej miejscowości, jako jedną z atrakcji turystycznych miejscowości z zaznaczeniem, że jest to obiekt mogący budzić kontrowersje^[13].

• Cmentarz Poległych w Bitwie Warszawskiej w Ossowie

• Fotografie z wystawy znalezisk archeologicznych zorganizowanej w Ossowie w 2009 roku. um.wolomin.pl. [dostęp 2010-12-19].
• Projekt pierwotnej wersji pomnika z elementami symbolizującymi bagnety. warszawa.gazeta.pl, 2010-08-02. [dostęp 2010-12-19].
• Fotografie pomnika i pierwotnej wersji tablicy nagrobnej. netkonkret.pl, 2010-08-12. [dostęp 2010-12-19].