Puryzm (od łac. purus „czysty”^[1][2]) – postawa wobec języka charakteryzująca się koncentracją na ideałach różnie pojmowanej czystości językowej, każących unikać wprowadzania do języka pisanego i mówionego elementów obcych bądź innowacyjnych. Przeważnie jej celem jest ochrona słownictwa języka ojczystego^[3][4] .

Zdaniem Andrzeja Markowskiego puryzm wynika przede wszystkim z pobudek emocjonalnych, związanych z poczuciem, że język jest wartością wymagającą ochrony, nie zaś z przesłanek racjonalnych^[5][1]. Jest spotykany zarówno na poziomie jednostkowym, jak i instytucjonalnym. Bywa propagowany jako element oficjalnej polityki językowej^[6].

Według Markowskiego jest postawą najczęściej opisywaną przez badaczy. Samemu terminowi „puryzm” przypisuje się zwykle negatywne zabarwienie emocjonalne^[1][6].

W piśmiennictwie naukowym spotyka się różne ujęcia i definicje puryzmu językowego. Wynika to m.in. z różnych definicji samego pojęcia czystości w języku^[7]. W węższym ujęciu pod pojęciem puryzmu rozumie się negatywny stosunek użytkowników języka do elementów pochodzenia obcego^[8], w szerszym – wszelkiego rodzaju niechęć wobec przejawiającego się w języku zróżnicowania wewnętrznego^[8]. Pojęcie puryzmu jest również odnoszone do działań kodyfikacyjnych prowadzonych w odniesieniu do samego języka standardowego, skupionych na podtrzymywaniu ideałów czystości językowej i eliminacji elementów postrzeganych jako sprzeczne z tymi wzorcami^[9], np. pożyczek gwarowych^[8][6].

Według ujęcia Andrzeja Markowskiego puryści dążą do usunięcia z języka lub niedopuszczenia do niego tych elementów (zwykle leksykalnych), które są w ich mniemaniu niepożądane. Dążeniom tym towarzyszy pogląd, że interwencje jednostek mogą wpływać na kształt i rozwój języka. Puryści często wynajdują niepożądane przez siebie elementy językowe w tekstach pisanych lub wypowiedziach i zwracają na nie uwagę. W wersji umiarkowanej ich krytyka dotyczy elementów nowych (np. świeżych pożyczek), w skrajnej natomiast tych, które zdążyły się już ugruntować w języku i nie budzą sprzeciwu ze strony ogółu użytkowników języka^[10]. Do charakterystycznych sformułowań używanych przez purystów należą takie zwroty jak: „odchwaszczanie języka”, „odśmiecanie języka”, „czyszczenie języka”^[11], mówi się także o „duchu języka”^[12].

Współcześnie sądy purystyczne są obecne w środowisku internetowym, ale przed upowszechnieniem dostępu do sieci formułowali je czytelnicy prasy, zaniepokojeni rzekomym upadkiem bądź zanieczyszczeniem języka^[6]. Puryzm występował już w epoce renesansu, kiedy to w krajach romańskich (takich jak Włochy i Francja) próbowano eliminować wyrazy greckie i łacińskie. Później puryzm był skierowany przeciwko dominacji innych języków narodowych (w Niemczech zwalczano wyrazy francuskie, a w Czechach – germanizmy). W przypadku języka czeskiego interwencje purystyczne nasiliły się w XVII i XVIII w. (choć były spotykane wcześniej)^[13].

Część lingwistów stoi na stanowisku, że języki nie tworzą zamkniętych systemów, lecz podlegają stałym wpływom. Badacze ci uznają, że pojęcie czystości w dziedzinie języka może istnieć jedynie w sferze iluzji, nie zaś jako element rzeczywistości językowej^[14][15].

Językoznawcy zauważają, że polityka puryzmu może się kształtować pod wpływem szczególnych okoliczności społeczno-politycznych, np. w sytuacji niewoli narodowej^[3] lub w okresie powstawania narodowych standardów językowych^[16]. Zdaniem niektórych lingwistów puryzm odgrywa przydatną rolę w standaryzacji i rewitalizacji języków mniejszościowych, pozwalając na umocnienie ich pozycji w piśmiennictwie i mediach^[17].

Interwencje purystyczne bywają pojmowane jako przejaw nacjonalizmu^[18][19][20], a przez niektórych socjolingwistów są określane jako wyraz ideologii monoglosji^[21] czy też element tzw. ideologii języka standardowego, zespołu postaw językowych właściwych dla społeczeństw, w których funkcjonuje standaryzacja językowa^[19]. Puryzm jest często uznawany za praktykę nietolerancyjną i anachroniczną^[22][13], zwłaszcza w zachodnich kręgach lingwistycznych^[22]. Jego specyficzna odmiana zwana puryzmem elitarnym wiąże się z negatywnym stosunkiem wobec form nienormatywnych i regionalnych^[23].

Puryzm bywa pojmowany jako szczególna forma preskryptywnego podejścia do języka^[24][25][26].

Językoznawca Andrzej Markowski wyróżnia następujące rodzaje puryzmu językowego:

• puryzm nacjonalistyczny (narodowy) – przedstawiciele tej odmiany puryzmu dążą do usunięcia z języka lub niedopuszczenia do niego elementów obcego pochodzenia. Promują oni poprawność językową rozumianą jako rodzimość elementów języka, szczególnie słownictwa^[3]. Puryzm narodowy może objawiać się niechęcią wobec germanizmów i rusycyzmów (np. wyrazów i sformułowań: „knajpa”, „szlaban”, szlafrok”, „toczka w toczkę”, „wsjo rawno”). Postawa taka jest charakterystyczna dla osób ze starszego pokolenia. Współcześnie puryzm narodowy skierowany jest zwykle przeciwko anglicyzmom (np. takim wyrazom jak: „leasing”, „fitness”, „fast food”)^[27]. Puryści narodowi argumentują najczęściej, że zapożyczenia obce da się łatwo zastąpić rodzimymi odpowiednikami (nie zawsze jest to prawdą^[27]).
• puryzm tradycjonalistyczny – stanowi radykalną, emocjonalną odmianę konserwatyzmu językowego. Zakłada, że nie należy akceptować żadnych innowacji w zakresie języka, lecz wybierać tradycyjne, już ugruntowane formy językowe i słownictwo (np. zamiast „mieliłem” należy mówić „mełłem”).
• puryzm elitarny – opiera się na założeniu, że jedyną „poprawną” formą języka jest narzecze pewnej warstwy społecznej, z reguły wielopokoleniowej inteligencji (puryści elitarni najczęściej właśnie do tej warstwy należą^[28]). Puryści elitarni dążą do ochrony języka ogólnego, zwłaszcza jego warstwy starannej^[28], przed wpływami pochodzącymi z innych obszarów językowych, takich jak mowa młodzieżowa, zawodowa czy urzędowa^[28].
• puryzm egocentryczny – purystą egocentrycznym jest osoba, która żywi przekonanie, że jej mowa stanowi wzorzec języka ogólnego, tak więc za dopuszczalne i godne propagowania uznaje tylko te konstrukcje i wyrażenia, które sama akceptuje i których sama używa, natomiast te pozostające poza własnym idiolektem ocenia jako niedopuszczalne^[28]. Jest to skrajna i stosunkowo rzadka postać puryzmu elitarnego, czasami uważana też za skrajną postać puryzmu tradycjonalistycznego^[28].

Wyjątkowo intensywny charakter miała działalność purystyczna w Niemczech, która przypada głównie na wiek XIX i pierwsze dziesięciolecia wieku XX. Zwalczaniem wyrazów pochodzenia obcego zajmowały się począwszy od XVII wieku stowarzyszenia językowe, w tym największe z nich Powszechne Niemieckie Stowarzyszenie Językowe (Der Allgemeine Deutsche Sprachverein) założone w roku 1885 i działające do lat 40. XX wieku. Fenomenem odróżniającym puryzm niemiecki od puryzmu w innych krajach jest ogromna ilość słowników zapożyczeń (słowników wyrazów obcych), przy czym większość z nich miała charakter purystyczny, ich celem było zastępowanie wyrazów obcych przez wyrazy rodzime lub zasymilowane zapożyczenia. Mówi się w tym kontekście o słownikach zniemczających (Verdeutschungswörterbücher). Ogromną rolę w rozwoju purystycznej leksykografii odegrała działalność Joachima Heinricha Campego^[29].

Badacz historii niemieckiego puryzmu, mieszkający obecnie w Nowej Zelandii (wcześniej był profesorem w Niemczech), Alan Kirkness^[30] dla okresu 1571–1945 podaje liczbę ponad 300 słowników z wyrazami obcymi jako hasłami (nie wliczając w to poszczególnych wydań). Kirkness uważa, że liczba słowników zapożyczeń w Niemczech przekracza liczbę tego typu słowników we wszystkich krajach europejskich. Nie ma takich słowników (a na pewno nie w takiej ilości) we Francji, Włoszech, Hiszpanii czy Wielkiej Brytanii. Podobną opinię znaleźć można w obszernej monografii Anke Heier z roku 2012^[31]. Nieprzypadkowo niektórzy autorzy twierdzą, że Niemcy to „kraj słowników wyrazów obcych” („das Land der Fremdwörterbücher”) – tak mówi m.in. Peter von Polenz cytowany w powyższej pracy Anke Heier. W swojej pracy dla okresu do roku 2007 podaje Heier liczbę 434 słowników zapożyczeń, większość z nich ma charakter purystyczny. Prof. Lipczuk w artykule z 2016 mówi o co najmniej 460 słownikach wyrazów obcych w Niemczech^[32]. Dla porównania: w Polsce powstało – obok objaśniających słowników z obcymi hasłami – zaledwie kilka ogólnych słowników spolszczających. Wśród motywów zwalczania wyrazów obcych w języku niemieckim dominowały motywy narodowe: „oczyszczanie” języka ojczystego z obcych elementów miało służyć podtrzymaniu świadomości narodowej^[33].

Nowa fala puryzmu językowego – neopuryzm^[34] – datuje się od lat 90. XX wieku w związku z masowym napływem anglicyzmów. Zwalczaniem wpływów angielskich w języku niemieckim zajmuje się m.in. Stowarzyszenie Języka Niemieckiego^[35].

Zobacz hasło puryzm w Wikisłowniku

• anglicyzmy w języku niemieckim
• galicyzmy w języku niemieckim
• denglisch

• AndrzejA. Markowski AndrzejA., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ISBN 83-01-14526-9 .
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
• OliviaO. Walsh OliviaO., Linguistic Purism: Language Attitudes in France and Quebec, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 2016 (IMPACT: Studies in Language and Society 41), DOI: 10.1075/impact.41, ISBN 978-90-272-5833-5, OCLC 952470866  (ang.).
• MilanM. Jelínek MilanM., MarieM. Krčmová MarieM., PURISMUS, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [dostęp 2020-04-20]  (cz.).
• OldřichO. Ševčík OldřichO., Český jazykový purismus z hlediska funkční teorie spisovného jazyka, „Sborník prací Filosofické fakulty Brněnské university: Řada jazykovědná. A”, 23–24 (A22-23), Fakulta, 1975, s. 49–58  (cz.).{{Cytuj}} Linki zewnętrzne: "wolumin".
• NilsN. Langer NilsN., WinifredW. Davies WinifredW., An Introduction to Linguistic Purism, [w:] NilsN. Langer, WinifredW. Davies (red.), Linguistic Purism in the Germanic Languages, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2005 (Studia Linguistica Germanica 75), s. 1–18, DOI: 10.1515/9783110901351.1, ISBN 978-3-11-090135-1  (ang.).
• Czyżewska, Marta: Der Allgemeine Deutsche Sprachverein und das Fremdwort. Eine Untersuchung der deutschen Presse am Ende des 19. Jahrhunderts. Drezno – Wrocław: Neisse Verlag, 2008. ISSN 1899-9328.
• Dargiewicz, Anna: Der Begriff des Sprachpurismus in der Zeit der Globalisierung, [w:] Jürgen Schiewe/Ryszard Lipczuk/Krzysztof Nerlicki/Werner Westphal (red.), Kommunikation für Europa II. Sprache und Identität. Frankfurt a. M. etc.: Peter Lang, 2011, s. 249–257.
• Heier, Anke: Deutsche Fremdwortlexikografie zwischen 1800 und 2007. Zur metasprachlichen und lexikografischen Behandlung äußeren Lehnguts in Sprachkontaktwörterbüchern des Deutschen. Berlin – Boston, 2012. ISBN 978-3-11-028254-2. Rec. R. Lipczuk, [w:] Germanistik. Internationales Referatenorgan mit bibliographischen Hinweisen. Bd. 54, 1-2. Tübingen: Niemeyer, 2013, s. 42-43.
• Kirkness, Alan: Das Fremdwörterbuch, w: (red.) F. J. Hausmann, O. Reichmann, H.E. Wiegand, L. Zgusta, Wörterbücher. Dictionaries. Dictionaires. Berlin–München, 1990, s. 1168–1178.
• Lipczuk, Ryszard: Geschichte und Gegenwart des Fremdwortpurismus in Deutschland und Polen. Frankfurt/M.: Peter Lang, 2007. ISBN 978-3-631-57388-4. Rec. Studia_Germanica_Gedanensia-r2012-t27-s328-331.pdf (muzhp.pl)[1]
• Lipczuk, Ryszard: Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – historia i współczesność. Kraków: Universitas, 2014. ISBN 97883-242-2332-9.
• Lipczuk, Ryszard: Ist Deutschland ein Land der Fremdwörterbücher?, w: (red) E. Żebrowska i.in., Beiträge zur Germanistik 2016, 1.Beitrage-zur-Germanistik-2016.pdf (sgp.edu.pl)[2]
• Lipczuk, Ryszard (2019): O historii puryzmu językowego w Niemczech [3]
• Pfalzgraf, Falco: Neopurismus in Deutschland nach der Wende. Frankfurt a. M: Peter Lang, 2006. ISSN 1618-5714. Rec. R. Lipczuk, [w:] Germanistik. Internationales Referatenorgan mit bibliographischen Hinweisen. Bd. 48, 3-4. Tübingen: Niemeyer, 2007, s. 620–621.
• Sztandarska, Katarzyna: Ekwiwalenty w słownikach zniemczających i spolszczających na podstawie prac Eduarda Engela i Władysława Niedźwiedzkiego. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2020. ISBN 978-83-7972-359-1.