Słowniki spolszczające

Słowniki spolszczające – polskie słowniki o charakterze purystycznym. Hasłami są wyrazy pochodzenia obcego, dla których proponowane są odpowiedniki (ekwiwalenty) rodzime^[1].

Termin i pojęcie „słowniki spolszczające/słowniki spolszczeń” są używane głównie przez polskich germanistów – analogicznie do terminu „słowniki zniemczające“ („Verdeutschungswörterbücher”)^[2]. Większość słowników wyrazów obcych (słowników zapożyczeń) dla języka polskiego nie ma charakteru purystycznego, nie jest ich celem zwalczanie wyrazów obcych. Przy hasłach podawane są więc informacje gramatyczne, etymologiczne, objaśnienie znaczenia. Tymczasem słowniki spolszczeń zwykle ograniczają się jedynie do podawania rodzimych wyrazów/wyrażeń (spolszczeń), które mają zastąpić i wyeliminować z użycia dany wyraz obcy^[3]. W Polsce aktywność purystyczna nie była tak intensywna jak w Niemczech, stąd też ukazało się zaledwie kilka prac leksykograficznych tego typu^[4]. W literaturze polonistycznej w odniesieniu do tego typu prac leksykograficznych mówi się zwykle o słownikach wyrazów obcych, nie rozróżniając niepurystycznych słowników objaśniających od słowników o charakterze purystycznym^[5].

• Łukaszewski, Franciszek A. E. [Xawery] (1847): Słownik podręczny wyrazów obcych i rzadkich w języku polskim używanych. Królewiec: Borntreger.
• Kortowicz, E. S. (1891): Oczyszciciel mowy polskiej, czyli słownik obcosłów składający się blisko z 10 000 wyrazów i wyrażeń z obcych mów utworzonych, a w piśmie i w mowie polskiej niepotrzebnie używanych, oraz wyrazów gminnych, przestarzałych i ziemszczyzn w różnych okolicach Polski używanych z wysłowieniem i objaśnieniem polskiem. Poznań: nakładem autora.
• Niedźwiedzki, Władysław (1917): Wyrazy cudzoziemskie zbyteczne w polszczyźnie. Warszawa: Wydawnictwo M. Arcta.

O ile słowniki Łukaszewskiego (1847) i Niedźwiedzkiego (1917) są dobrze znane, o tyle słownik Kortowicza dopiero od niedawna jest przedmiotem badań językoznawców (np. prace autorów: Lipczuk, Sztandarska, Czesak, Leszczyński).

Przykłady spolszczeń (tłustą czcionką oznaczono hasło, zwykłą czcionką – spolszczenia):

• udane spolszczenia: felować – brakować, kundman – odbiorca, szalter – okno, okienko (Kortowicz); gient – ród, liwerant – dostawca, spektator – widz (Niedźwiedzki).
• nieudane spolszczenia: fryzjer – włosostrojnik; poeta – wierszopis, wierszotwórca; szternwarta – gwiazdopatrznia (Kortowicz); gieografja – ziemioznawstwo, ziemiopisarstwo; rower – koło, kołowiec, kołopęd; skryptomanja – pisomanja (Niedźwiedzki).

Oprócz ogólnych słowników powstało w okresie po zakończeniu I wojny światowej kilka słowników specjalistycznych^[1], m.in.:

• Stadtmüller, Karol (1924): O zasady polskiej terminologji żeglarskiej, [w:] Język Polski 2, s. 33–41.
• Ślaski, Bolesław (1922): Słownik morsko-rybołówczy. Poznań: Nakładem Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych. Skład Główny: Księgarnia św. Wojciecha w Poznaniu.
• Ślaski, Bolesław (1931): Materjały do polskiego słownika prawniczego. Kępno: Czcionkami Drukarni Spółkowej.

Cele purystyczne stawiały sobie również prace o charakterze mieszanym: składały się one z części teoretycznej poświęconej tematowi zapożyczeń w języku polskim i ze spisu wyrazów obcych z propozycjami spolszczeń^[6][7][8]. Mówi się w tym kontekście o poradnikach językowych^[9], np.:

• Skobel, Fryderyk Kazimierz (1872/1874/1877): O skażeniu języka polskiego w dziennikach w Galicyi. Spostrzeżenia i uwagi Prof. Dra F.K. Skobla w Drukarni Akademickiej pod zarządem K. Mańkowskiego. Kraków^[10].
• Passendorfer, Artur (1904): Błędy językowe, wyd. 2. Lwów.
• Brückner, Aleksander: Walka o język. Lwów 1917
• Kryński, Adam Antoni: Jak nie należy mówić i pisać po polsku. Warszawa 1921.

Aleksander Brückner za używanie zapożyczeń krytykował pisarzy. Jego zdaniem Żeromski, Sieroszewski, a również Kraszewski nadużywają rusycyzmów, Przybyszewski germanizmów, a u Kochanowskiego jest nadmiar czechizmów^[11]. Jednak generalnie autorzy prac propagujących poprawne używanie języka polskiego nie byli radykalnymi purystami^[12].

Słowniki spolszczeń przyczyniły się w pewnym stopniu do usunięcia z polszczyzny niektórych wyrazów obcych, w tym wielu germanizmów^[13][14][15]. Inna sprawa, że sam termin „spolszczenie” jest kontrowersyjny, gdyż wyrazy obce należą do języka polskiego, są integralnym elementem polskiego słownictwa^[16]. Nie ma natomiast charakteru purystycznego Słownik spolszczeń i zapożyczeń z roku 2007 (autorzy: Mirosław Bańko, Lidia Drabik i Lidia Wiśniakowska, PWN). Jest to specyficzny słownik synonimów: do wyrazów (haseł) pochodzenia obcego podane są rodzime wyrazy o podobnym znaczeniu^[17].

• Czesak, Artur (2008): Oczyszciciel mowy polskiej E. S. Kortowicza, Poznań 1891 – idee i zawartość, [w:] (red.) J. Kamper-Warejko, I. Kaproń-Charzyńska, Z zagadnień leksykologii i leksykografii języków słowiańskich. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 79–85.
• Leszczyński, Zenon (2000): Krótka relacja o puryście sprzed wieku, [w:] Prace Filologiczne, t. XLV, s. 405–415.
• Lipczuk, Ryszard (1994): Zwei Wörterbücher: Campe und Kortowicz, [w:] Kwartalnik Neofilologiczny 1, s. 43–50.
• Lipczuk, Ryszard (2006): Verdeutschungs- und Verpolnischungswörterbücher, [w:] (red.) J. Schiewe, R. Lipczuk, W. Westphal, Kommunikation für Europa. Interkulturelle Kommunikation als Schlüsselqualifikation. Frankfurt a. M. etc.: Peter Lang, s. 29–39.
• Lipczuk, Ryszard (2007a): Wyrazy złożone w słownikach zniemczających i spolszczających, [w:] Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, t. LXIII, s. 181–188.
• Lipczuk, Ryszard (2007b): Geschichte und Gegenwart des Fremdwortpurismus in Deutschland und Polen. Frankfurt a. M.: Peter Lang, s. 163–176.
• Lipczuk, Ryszard (2009): Erfolg und Misserfolg der Verdeutschungs- und Verpolnischungsversuche, [w:] (red.) I. Bartoszewicz, M. Dalmas, J. Szczęk, A. Tworek, Germanistische Linguistik extra muros – Aufgaben. Linguistische Treffen in Wrocław, t. 4. Wrocław, Dresden: Oficyna Wydawnicza ATUT & Neisse Verlag, s. 19–26.
• Lipczuk, Ryszard (2011): O słownikach wyrazów obcych, słownikach zniemczających i spolszczających, [w:] (red.) B. Afeltowicz, J. Ignatowicz-Skowrońska, P. Wojdak, In silva verborum. Prace dedykowane Profesor Ewie Pajewskiej z okazji 30-lecia pracy zawodowej. Szczecin: volumina.pl Daniel Krzanowski, s. 205–216.
• Lipczuk, Ryszard (2013): Ein Verdeutschungs- und ein Verpolnischungswörterbuch als Beispiele der puristischen Tätigkeit in Deutschland und Polen, [w:] (red.) F. Grucza, Akten des XII. Internationalen Germanistenkongresses Warschau 2010. Vielheit und Einheit der Germanistik weltweit. Diachronische, diatopische und typologische Aspekte des Sprachwandels, t. 17. Frankfurt a. M. etc: Peter Lang, s. 101–106.
• Lipczuk, Ryszard (2022a): O germanizmach w słowniku spolszczeń Kortowicza (1891), [w:] Przegląd Dziennikarski 15.3.2022.
• Lipczuk, Ryszard (2022b): O słowniku spolszczeń Władysława Niedźwiedzkiego (1917), [w:] Przegląd Dziennikarski 24.5.2022.
• Kai Witzlack-Makarevich: Sprachpurismus im Polnischen. Ausrichtung, Diskurs, Metaphorik, Motive und Verlauf. Von den Teilungen Polens bis zur Gegenwart. Göttingen: Wallstein Verlag, 2021.
• Ochmann, Donata (2008): Wyrazy cudzoziemskie zbyteczne w polszczyźnie Władysława Niedźwiedzkiego (1917), [w:] J. Kamper-Warejko, I. Kaproń-Charzyńska, Z zagadnień leksykologii i leksykografii języków słowiańskich. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 73–78.
• Sztandarska, Katarzyna (2011): System kwalifikowania oraz stratyfikacja genetyczna haseł w „Słowniku spolszczeń i zapożyczeń” Bańki, Drabik, Wiśniakowskiej, [w:] (red.) E. Komorowska, K. Kondzioła-Pich, Komunikacja międzyludzka. Leksyka. Semantyka. Pragmatyka II. Szczecin: Zapol, s. 274–281.
• Sztandarska, Katarzyna (2012): Słownik podręczny wyrazów obcych w języku polskim używanych Xawerego F. A. E. Łukaszewskiego z roku 1847, [w:] (red.) D. Dziadosz, A. Krzanowska, Wybrane zagadnienia z języków słowiańskich i germańskich. Świat Słowian w języku i kulturze XIII. Szczecin: Zapol, s. 296–302.
• Sztandarska, Katarzyna (2012): Zu sprachpflegerischen Arbeiten von Eduard Engel und Fryderyk Kazimierz Skobel, [w:] Studia Niemcoznawcze, t. XLVIII, s. 531–540.
• Sztandarska, Katarzyna (2019): Puryzm językowy w Polsce, [w:] Przegląd Dziennikarski 31.7.2019.
• Sztandarska, Katarzyna (2020): Ekwiwalenty w słownikach zniemczających i spolszczających na podstawie prac Eduarda Engela i Władysława Niedźwiedzkiego. Szczecin: Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego.
• Sztandarska, Katarzyna (2022): O terminologii językoznawczej w słownikach spolszczających, [w:] Język Polski, 4, s. 120–132.