Sejm walny (łac. comitia generalia)[1] – nazwa parlamentu Korony Królestwa Polskiego, a od 1569 roku Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Było to zgromadzenie decydujące o ważnych sprawach w państwie. Sejm walny składał się z dwóch izb: Senatu i Izby Poselskiej oraz z trzech stanów sejmujących: króla, posłów i senatorów.
Geneza
[edytuj | edytuj kod]Sejm walny Królestwa Polskiego po raz pierwszy pojawił się w latach 1382–1386[2], gdy na ogólnopolskie zjazdy urzędnicze zaczęła przybywać szlachta i przedstawiciele miast. 2 lutego 1386 roku na jednym z pierwszych sejmów walnych w Lublinie Jagiełło został wybrany królem Polski[3]. Pierwszym sejmem walnym Królestwa Polskiego z udziałem posłów wybranych na sejmikach ziemskich był sejm w Piotrkowie w 1468 roku[4].
W skład sejmu wchodzili członkowie rady królewskiej (odgrywający największą rolę), niżsi urzędnicy ziemscy (pełniący rolę nieformalnych reprezentantów swych ziem) szlachta przybywająca na sejm, a niepełniąca żadnych urzędów, oraz przedstawiciele miast. Były to tak zwane 3 stany sejmujące: król, senat, izba poselska. Izba Senatorska reprezentowała stan senatorski, Izba Poselska stan rycerski[5].
Do czasu zawarcia unii lubelskiej w 1569 i utworzenia wspólnego sejmu Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego jego sesje odbywały się w Piotrkowie, Krakowie, Toruniu, Bydgoszczy, Radomiu, Sandomierzu (sejmik generalny przy osobie króla), Lublinie, Parczewie i w Warszawie.
Od 1573 sejm zwyczajny zwoływany był przez monarchę raz na dwa lata. Wymóg ten sformułowano w punkcie 9 Artykułów Henrykowskich. Po Unii Lubelskiej, od 1570 r. sesje odbywały się w Warszawie i (jak postanowiono na sejmie pacyfikacyjnym warszawskim w 1673) co trzecia w Grodnie (tzw. sejm grodzieński), sporadycznie miejscem obrad był też Toruń (1576 i 1626), Brześć Litewski (1653) czy Lublin (1703)[6]. Alternata grodzieńska pomijała jednak sejmy nadzwyczajne, a poza tym konwokacyjne i elekcyjne (w Warszawie) oraz koronacyjne (w Krakowie).
Bez zgody sejmu jako reprezentanta szlachty, król nie mógł nałożyć nowych podatków. Jednak monarcha zwoływał sejm i zasięgał jego rady nie tylko z „fiskalnych” względów. Sejm był organem ustawodawczym, co potwierdziła konstytucja z 1505.
Król mógł zamiast sejmu walnego zwołać sejmy prowincjonalne, o takich samych kompetencjach jak sejm walny i uzyskiwać zatwierdzenie dla swych propozycji na każdym z osobna. Mógł też przedstawiać swoje propozycje bezpośrednio sejmikom ziemskim i od nich uzyskać zatwierdzenie dla swych propozycji. Taka sytuacja określana jest jako alternatywność sejmu walnego, sejmów prowincjonalnych i sejmików ziemskich. Utrzymała się do końca XV wieku.
Po wydaniu przywilejów dla szlachty w 1454 roku wzrosła rola sejmików ziemskich. Szlachta zamiast zjeżdżać na sejmy walne zaczęła wysyłać swych przedstawicieli wybieranych na sejmikach. Doprowadziło to do wyłonienia się na sejmie piotrkowskim w 1493 roku osobnej izby sejmowej, będącej reprezentacją szlachty wybraną na sejmikach ziemskich – Izby Poselskiej.
Stany sejmujące
[edytuj | edytuj kod]Na początku XVI wieku przedstawiciele sejmików ziemskich utworzyli izbę poselską, zaś rada królewska przeistoczyła się w senat. W tym czasie nastąpiła również inna zmiana o dużym znaczeniu – król stał się trzecim, obok izby poselskiej i senatu, stanem sejmującym, co wyraźnie świadczyło o zmniejszającej się roli monarchy w państwie. Na początku XVI wieku ostatecznie określił się skład senatu i izby poselskiej. Większe zmiany nastąpiły po zawarciu unii lubelskiej. I tak w skład izby poselskiej wchodzili: posłowie od sejmików ziemskich w liczbie ok. 170 w tym 48 z Wielkiego Księstwa, oraz przedstawiciele miast, posiadających prawa szlacheckie (Kraków i Wilno, później także Lublin, Lwów, Toruń, Gdańsk i Kamieniec Podolski), którzy nie mieli jednak prawa głosu. Miasta zwykle jednak nie korzystały z prawa wysyłania posłów na sejm, a jeśli wysłannicy przybywali, co było regułą w wypadku posłów krakowskich, to pozostawali poza izbą poselską, by nie narazić się na usunięcie przez szlachtę[7].
Skład senatu przedstawiono w osobnym artykule.
Organizacja i funkcjonowanie
[edytuj | edytuj kod]Zwoływanie sejmu walnego poprzedzone było ekspedycją tzw. listów sejmowych (litterae conventuales). Były to królewskie listy do Panów Rady (ad maiores consiliarios, senatores) i „młodszych” (iuniores), uniwersały pisane do ogółu szlachty (litterae universales) oraz mandaty do starostów i legatów królewskich na sejmiki. W uniwersałach władca wzywał rycerstwo do udziału w sejmikach i wyboru posłów z pełną mocą stanowienia (cum plena potestate)[8].
Dopiero w artykułach henrykowskich sprecyzowano na piśmie zasady działania Sejmu. Sejm musiał być zwoływany co dwa lata, na trwającą do sześciu tygodni sesję zwyczajną (z łac. ordynaryjną). W razie potrzeby król po zasięgnięciu rady senatorów mógł zwołać sesję fakultatywną, nie czekając na upłynięcie dwóch lat od ostatniego sejmu. W 1598 roku wydano konstytucję sejmową, na mocy której król miał możliwość zwołania sejmu nadzwyczajnego – trwającego dwa tygodnie, o uproszczonych procedurach, którego przedmiotem obrad były jedynie sprawy wojskowe oraz podatki[9]. W razie potrzeby obrady sejmu mogły być za zgodą wszystkich posłów zawieszone (limita) lub przedłużone (prolongata sejmu).
Król zwoływał sejm uniwersałami, rozsyłanymi do właściwych grodów – miejsc obrad sejmików, ogłaszanymi przez woźnych na rynkach. Zwołanie sejmu poprzedzane było przez posiedzenia sejmików na których wybierano posłów i uchwalano instrukcje, ustosunkowujące się do uniwersału (król w uniwersałach oznaczał termin sejmików oraz sejmu, określał też temat obrad). Sejmiki odbywały się na 6 tygodni przed sejmem zwyczajnym i na 3 tygodnie przed nadzwyczajnym.
Sejm miał obradować w Warszawie, a w 1673 postanowiono, że co trzeci będzie zbierał się w Grodnie (Sejm grodzieński).
Na Sejmie walnym obowiązywała zasada jednomyślności. Głosowanie większością głosów zachowano jedynie dla wyboru marszałka Sejmu i sprawdzania ważności mandatów poselskich (tzw. rugi poselskie).
Konstytucja (ustawa) przechodziła przez izbę poselską, gdzie była poddawana pod dyskusję i głosowanie, oraz przez senat, w którym jedynie dyskutowano. Na podstawie dyskusji przeprowadzonej w senacie król dokonywał ostatecznej redakcji jej treści i zarządzał ogłoszenie. Głosowanie w izbie poselskiej od samego początku opierało się na zasadzie jednomyślności. Jednakże w XVI wieku starano się przekonywać opornych, by przyjęli postulowane rozwiązanie, a w ostateczności ignorowano sprzeciw, jeśli nie był zbyt liczny. Dopiero w następnym stuleciu zaczęto rygorystycznie przestrzegać zasady jednomyślności. Częstokroć wskutek tej zasady i przeciągających się dyskusji sejm po ustawowych sześciu tygodniach rozchodził się bez podjęcia uchwał. Brak zgody na dopuszczalne według prawa przedłużenie obrad Sejmu (prolongatę), oraz sprzeciw wobec jakiegoś projektu – liberum veto były często wykorzystywane przez stronnictwa magnackie dla prywatnych interesów i prowadziły, w ich interesie zresztą, do rozkładu instytucji Sejmu. Próby zreformowania trybu obrad sejmowych podjęto na sejmie konwokacyjnym w 1764 oraz Sejmie Czteroletnim.
Kompetencje
[edytuj | edytuj kod]W kompetencjach Sejmu leżała: obrona praw i przywilejów, przestrzeganie prawa pospolitego, uchwalanie podatków i konstytucji, decyzje o wojnie, pokoju, liczebności wojska, wydatków i dochodów państwa, o wysłaniu poselstw, a także wetowanie decyzji króla, gdy zajdzie taka potrzeba. W dobie wolnych elekcji sejm zbierał się także trzykrotnie w czasie każdego bezkrólewia, by wybrać nowego króla. Kolejne sejmy nosiły nazwy: konwokacyjnego (na którym interrex, którym zawsze był prymas Polski, wyznaczał termin następnego sejmu, zaś szlachta zawiązywała się w konfederację dla wyboru króla i strzeżenia porządku w państwie w okresie bezkrólewia), elekcyjnego (na którym dokonywano wyboru króla) oraz koronacyjnego (na którym koronowano króla).
Niedochodzenie, zrywanie, limita sejmów
[edytuj | edytuj kod]Za panowania Jana Kazimierza, od roku 1652 na zwołanych 17 sejmów, 7 zostało zerwanych. Za Michała Korybuta Wiśniowieckiego na 6 sejmów zerwano 4. Za panowania Jana III Sobieskiego na 12 sejmów zerwano 6. W czasach panowania królów z dynastii saskiej 4 przewidziane prawem sejmy nie odbyły się w ogóle. Z pozostałych 35, które zdołały się zebrać, zerwanych zostało 15, 8 rozeszło się bez uchwalenia konstytucji, 4 limitowano, odbyło się jedynie 8 sejmów, które zakończyły się uchwaleniem konstytucji[10].
Liczba sejmów | Liczba | Udział | Łącznie | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Niedoszłe | Zerwane | Brak konstytucji | Niedoszłe | Zerwane | Brak konstytucji | |||
Jan Kazimierz | 20 | 0 | 7 | 0 | 0% | 35% | 0% | 35% |
Michał Korybut Wiśniowiecki | 6 | 0 | 4 | 0 | 0% | 67% | 0% | 67% |
Jan III Sobieski | 12 | 1 | 5 | 0 | 8% | 42% | 0% | 50% |
August II Mocny | 21 | 3 | 5 | 0 | 14% | 24% | 0% | 38% |
August III Sas | 16 | 1 | 8 | 5 | 6% | 50% | 31% | 88% |
Stanisław August Poniatowski | 13 | 1 | 0 | 0 | 8% | 0% | 0% | 8% |
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Sejm konwokacyjny
- Sejm elekcyjny
- sejm koronacyjny
- marszałek sejmu (I Rzeczpospolita)
- Senat (I Rzeczpospolita)
- Izba Poselska (I Rzeczpospolita)
- Sejm grodzieński
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Historia sejmu polskiego. praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Michalskiego. Tom I do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 200.
- ↑ Historia sejmu polskiego. praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Michalskiego. Tom I do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 14.
- ↑ Anna Sochacka, Zjazdy polsko-litewskie w Lublinie i Parczewie w czasach Władysława Jagiełły, w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia Vol. 41/42 (1986/1987), s. 66.
- ↑ Wacław Uruszczak, Najstarszy sejm walny koronny „dwuizbowy” w Piotrkowie w 1468 roku, [b.n.s.]
- ↑ Franciszek Piekosiński, Wiece, sejmiki, sejmy i przywileje ziemskie w Polsce wieków średnich, Kraków 1900, s. 5.
- ↑ Władysław Konopczyński Chronologia sejmów polskich 1493–1793, passim.
- ↑ Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t.1, Warszawa 2002, s. 47.
- ↑ Wacław Uruszczak, Sejm koronacyjny w 1507 roku w Krakowie, w: Studia do Dziejów Państwa i Prawa Polskiego, 2002, 7, s. 112.
- ↑ Izabela Lewandowska-Malec: Sejm walny koronny Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jego dorobek ustawodawczy. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2009, s. 640.
- ↑ Wiesław Bondyra, Reprezentacja sejmowa Rusi Czerwonej w czasach saskich, Lublin 2005, s. 7-10
- ↑ Władysław Konopczyński , Chronologia sejmów polskich 1493–1793, 1948 .
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Diariusz Sejmu Czteroletniego (sesje 1-71), 2005. wbc.poznan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-16)].
- Diariusz Sejmu Czteroletniego (sesje 98-198 i 327), 2005. wbc.poznan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-11)].
- Odpis diariusz sejmu ekstraordynaryjnego dwuniedzielnego dnia 19 VI 1703 zaczętego/.
- Diariusz seymu warszawskiego w styczniu roku 1672, Kraków 1880
- Dyaryusze sejmów koronnych 1548, 1553 i 1570, Kraków 1872
- Diarjusze sejmowe z wieku XVIII.T.III.Diarjusze sejmów z lat 1750, 1752, 1754 i 1758 wydał Władysław Konopczyński; Diaria comitiorum Poloniae saeculi XVIII i Diarium comitiorum anni 1748, Warszawa 1937
- Dyaryusze sejmowe z wieku XVIII.T.II.Dyaryusz sejmu z r.1746 wydał Władysław Konopczyński; Diaria comitiorum Poloniae saeculi XVIII i Diarium comitiorum anni 1748, Warszawa 1912
- Dyaryusze sejmowe z wieku XVIII.I.Dyaryusz sejmu z r.1748 wydał Władysław Konopczyński; Diaria comitiorum Poloniae saeculi XVIII i Diarium comitiorum anni 1748