Ten artykuł dotyczy wsi. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Sztabin

wieś
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	augustowski
Gmina	Sztabin
Liczba ludności (2011)	1037[2][3]
Strefa numeracyjna	87
Kod pocztowy	16-310[4]
Tablice rejestracyjne	BAU
SIMC	0769960[5]
Położenie na mapie gminy Sztabin Sztabin
Położenie na mapie Polski Sztabin
Położenie na mapie województwa podlaskiego Sztabin
Położenie na mapie powiatu augustowskiego Sztabin
53°40′51″N 23°05′53″E/53,680833 23,098056[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Sztabin (lit. Štabinas, Stabinis) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie augustowskim, w gminie Sztabin^[5][6]. Leży nad Biebrzą.

Sztabin uzyskał lokację miejską przed 1760 rokiem, zdegradowany w 1801 roku^[7]. Miasto magnackie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie grodzieńskim województwa trockiego^[8]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie suwalskim.

Miejscowość jest siedzibą gminy Sztabin.

Tereny obecnej Gminy Sztabin zamieszkiwali niegdyś Jaćwingowie. W 1506 roku król Aleksander Jagiellończyk nadał część tych ziem rodowi Chreptowiczów.

Wieś założył Adam Chreptowicz przed 1598 rokiem, przy przeprawie rzecznej, na trakcie z Augustowa do Knyszyna. Na początku istnienia przez ponad półtora wieku nosiła nazwę Osinki.

W 1627 r. z fundacji Adam Chreptowicza zbudowano tu cerkiew unicką, która stanęła w miejscu kaplicy prawosławnej ufundowanej w 1513 roku przez Teodora Bohdanowicza Chreptowicza. Około 1656 roku cerkiew tę przemianowano na kościół rzymskokatolicki^[9][10].

Nazwa Sztabin została wprowadzona w 1760 roku przez Joachima Chreptowicza, kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wyznaczył on trójkątny rynek i sieć ulic. Osada stała się głównym centrum handlowym dóbr krasnoborskich (Chreptowiczów, a później Brzostowskich). Pod koniec XVII wieku zaczęła przekształcać się w ośrodek miejski. W 1766 roku Sztabin uzyskał przywilej królewski na targi i jarmarki.

Miejscowość jest znana głównie ze względu na eksperymenty społeczne i gospodarcze hrabiego Karola Brzostowskiego. W latach dwudziestych XIX wieku założył on tzw. rzeczpospolitą sztabińską. Uwolnił chłopów od pańszczyzny, założył szkołę i wprowadził w swoich dobrach obowiązkowe bezpłatne nauczanie, unowocześnił rolnictwo (wprowadził płodozmian i nowe narzędzia), wybudował szpital, do którego sprowadził lekarza, wprowadził kodeks karny, założył kasę oszczędnościową i pożyczkową. Wybudował hutę szkła, cegielnię, tartak, fabrykę wyrobów żeliwnych (wybudował piec do przetapiania rudy darniowej), doprowadzając upadający majątek do rozkwitu. Dzięki niemu w 1895 roku powstała parafia, zbudowano także przystań na Biebrzy.

Po śmierci (1854) przekazał swoje dobra chłopom w wieczystą dzierżawę, jednak władze rosyjskie unieważniły jego testament. Sztabin powoli tracił na znaczeniu i w 1897 został pozbawiony praw miejskich.

Ludność Sztabina brała czynny udział w walkach narodowowyzwoleńczych. W czasie powstania styczniowego w okolicy działał oddział pułkownika Konstantego Ramotowskiego „Wawra”, którego obozowisko na Kozim Rynku w Puszczy Augustowskiej było miejscem jednej z większych bitew w tym regionie.

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku Sztabin zamieszkiwało 500 osób, wśród których 437 było wyznania rzymskokatolickiego, 1 prawosławnego, a 62 mojżeszowego. Jednocześnie wszyscy mieszkańcy zadeklarowali polską przynależność narodową. Były tu 83 budynki mieszkalne^[11].

W okresie II wojny światowej (1 maja 1943) oddział AK odbił Sztabin z rąk niemieckich na 6 godzin.

Okres powojenny był dla Sztabina tragiczny. Na terenie gminy w tzw. obławie lipcowej w 1945 r. aresztowano i wywieziono 126 osób. Nadal działały zbrojne grupy partyzanckie, które przetrwały do początku lat 50.

Do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa wpisane są następujące obiekty^[12]:

• neogotycki kościół parafialny pod wezwaniem św. Jakuba, 1910, nr rej.:659 z 10.03.1989.

Inne:

• cmentarz żydowski. Znajduje się po zachodniej stronie ul. Augustowskiej, około 700 m na północny zachód od centrum miejscowości^[13].

• Punkt Punkt Informacji Turystycznej w Sztabinie^[14]
• Biebrzański Park Narodowy

Rezerwaty:

• leśny Kozi Rynek
• florystyczno-faunistyczny Kuriańskie Bagno
• florystyczny Glinki (ze stanowiskiem pióropusznika strusiego)
• Urząd Gminy Sztabin wydaje miesięcznik Nasz Sztabiński Dom.

• Kazimierz Halicki (1894–1973) – podpułkownik kawalerii Wojska Polskiego, działacz niepodległościowy, kawaler Orderu Virtuti Militari
• Jarosław Gruda – aktor telewizyjny i filmowy
• Michał Łazarski (1896–1944) – działacz niepodległościowy i rolniczy, porucznik Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari, poseł na Sejm (1928–1938) i senator (1938–1939)
• Marian Szamatowicz – ginekolog-położnik, profesor Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, w 1987 dokonał pierwszego w Polsce, udanego zabiegu zapłodnienia człowieka metodą in vitro
• Alicja Szastyńska-Siemion – filolog klasyczny, profesor w Zakładzie Filologii Greckiej Instytutu Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych Uniwersytetu Wrocławskiego
• Tadeusz Zawistowski – duchowny, biskup

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Sztabin

• Sztabinki

• G. Ryżewski, Sztabin. Dzieje obszaru gminy od czasów najdawniejszych do współczesności, Białystok-Sztabin 2002.

• Sztabin, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 47 .
• Historia miejscowości
• Strona gminy Sztabin
• Informacje o Sztabinie
• Opis Sztabin w BIP. umwp-podlasie.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)].