System fonetyczny języka szwedzkiego charakteryzuje się silnie rozwiniętym systemem samogłosek, liczącym 22 fonemy oraz równie obfitym systemem spółgłosek. Rekompensatą tak bogatego systemu samogłoskowego jest brak dyftongów. Zarówno samogłoski jak i spółgłoski podlegają zjawisku iloczasu. Intonacja języka jest specyficzna, oprócz akcentu uderzeniowego i ogólnego akcentu zdaniowego występuje również akcent toniczny, który ma wartość dystynktywną, tzn. może wpływać na zmianę znaczenia wyrazów.

W języku szwedzkim występują dwadzieścia dwa fonemy wokaliczne. Szwedzkie samogłoski mogą być zarówno długie jak i krótkie. Długość jest cechą dystynktywną, choć najczęściej zmianie długości samogłoski towarzyszą też zmiany jakościowe.

Diagram Jonesa – graficzna reprezentacja miejsca i sposobu artykulacji dla samogłosek szwedzkich^[1][2]

Cechą charakterystyczną języka szwedzkiego jest bogaty i rozbudowany system samogłosek. Prawie każda samogłoska występuje w dwóch wariantach: długim i krótkim. Zjawisko to, zwane iloczasem, pojawia się w sylabach akcentowanych, które z założenia są długie; jeśli samogłoska jest krótka, jest ona rekompensowana przez długą spółgłoskę (zjawisko to zostało szerzej omówione w rozdziale iloczas).

Szwedzkie samogłoski dzielą się na cztery rodzaje pod względem otwarcia: zamknięte (ścieśnione), półzamknięte (lub przymknięte), półotwarte i otwarte^[3]. W porównaniu z językiem polskim, w szwedzkim występują dwie samogłoski środkowojęzykowe (szwa). Jest również pewna grupa samogłosek o dużym rozwarciu jamy ustnej (z tzw. odwróconego diagramu Jonesa). Dokładniejszą charakterystykę samogłosek szwedzkich przedstawia diagram poniżej.

System spółgłosek szwedzkich jest średnio rozbudowany. W jego skład wchodzą zarówno spółgłoski dźwięczne jak i bezdźwięczne, choć nie każda dźwięczna ma swój bezdźwięczny odpowiednik. Poza spółgłoskami nosowymi m i n pozostałe są spółgłoskami ustnymi. Również spółgłoski ulegają zjawisku iloczasu: w akcentowanej sylabie spółgłoska jest długa o ile znajdująca się przed nią samogłoska jest krótka. Podwójna spółgłoska wymawiana jest jak geminata a nie jak dwie spółgłoski znajdujące się obok siebie.

Pod względem sposobu artykulacji spółgłoski szwedzkie dzielą się następująco^[5]:

wybuchowe: dwuwargowe p, b, welarne k, g, zębowe t, d, oraz alweolarne rd i rt. Dwie ostatnie spółgłoski nie istnieją w języku polskim.

trące: wargowo-zębowe f, v, alweolarne s, postalweolarne rs oraz j i sje-

drżące r wymawiane z reguły przedniojęzykowo (podobnie jak w języku polskim). Istnieją jednak dialekty, zwłaszcza na południu Szwecji, w których r jest tylnojęzykowe. Dopuszcza się również trącą wymowę r^[5].

boczne (lateralne): alweolarne l i postalweolarne -rl

nosowe: m i n.

System spółgłosek szwedzkich oraz miejsce i sposób ich artykulacji^[6]

Każdy wyraz wypowiadany w izolacji jest akcentowany. Rozróżnia się dwa rodzaje akcentu – przyciskowy (dynamiczny) oraz toniczny. Nieakcentowane są często czasowniki posiłkowe i niektóre przyimki. Charakterystycznym zjawiskiem szwedzkiego systemu fonetycznego jest iloczas, czyli zróżnicowanie głosek pod względem czasu artykulacji.

Z pojęciem długości samogłosek i spółgłosek związane jest pojęcie iloczasu czyli różnicy w długości poszczególnych fonemów. Podlegają mu zarówno samogłoski jak i spółgłoski. Zjawisko dotyczy zawsze sylaby akcentowanej.

Iloczas silnie związany jest z akcentem wyrazowym. Zasadą języka szwedzkiego jest, iż akcentowana sylaba zawsze jest długa, przy czym elementem długim w sylabie może być samogłoska albo spółgłoska^[7]. Samogłoska jest długa w następujących przypadkach:

• znajduje się w wygłosie absolutnym czyli na końcu wyrazu: blå (niebieski), ko (krowa)
• następuje po niej spółgłoska krótka: kal (łysy)

Samogłoska jest krótka, jeśli w sylabie, w której się znajduje po niej znajduje się:

• spółgłoska długa, np. kall (zimny), rott – czerwony
• grupa spółgłoskowa, np. konst (sztuka), hast – pośpiech

Akcent dynamiczny (przyciskowy) polega na głośniejszym wymówieniu akcentowanej sylaby w porównaniu z pozostałymi sylabami danego wyrazu. Nie jest on przypisany do konkretnej sylaby – może padać na każdą sylabę wyrazu, choć najczęściej jest to pierwsza sylaba: fågel (ptak). Może jednak znajdować się w środku wyrazu, np. betala (płacić) jak również na końcu, np. sensationel (sensacyjny)^[8]. W wyrazach rodzimych akcent główny pada najczęściej na pierwszą sylabę, akcent na sylabę ostatnia występuje głównie w wyrazach obcego pochodzenia.

Cechą charakterystyczną języka szwedzkiego jest występowanie akcentu tonicznego (muzycznego, prozodycznego). W przeciwieństwie do akcentu dynamicznego jego istotę nie jest wymówienie akcentowanej sylaby mocniej, a tonem o innej wysokości – podobnie jak to zwykle dzieje się w zdaniu. Istnieją dwa rodzaje akcentu tonicznego: akcent akutowy (noszący często nazwę akcent nr 1, AT1 itp.) i grawisowy (akcent nr 2, AT2).

W językach nietonicznych, np. fińskim lub polskim, jest jedynym występującym rodzajem akcentu prozodycznego. W języki szwedzkim stoi w opozycji do akcentu grawisowego. Charakteryzuje go znaczne opadanie melodii na końcu wyrazu. W poniższych przykładach oznaczony ^o.

Następujące grupy wyrazów mają akcent toniczny AT1:

• wyrazy jednosylabowe: en ^ohund, en ^ohus, ^ostor'. Rzeczowniki tej grupy nie zmieniają akcentu w formie określonej:

ett ^obarn (AT1) – ^obarnet (AT1)

ett ^ohus (AT1) – ^ohuset (AT1)

Reguła ta nie dotyczy liczby mnogiej, gdzie rzeczowniki akcentowane w liczbie pojedynczej akcentem AT1 mogą przyjmować akcent AT2^[9]:

en ^ohund (AT1) – ^ohunden (AT1) – ^xhundarna (AT2)

• rzeczowniki dwusylabowe zakończone na -el, -er, -en, np. en ^ocyckel, ett ^ovatten. Nie jest to reguła ścisła, istnieją wyjątki, np. en ^xnyckel, en ^xsyster

• rzeczowniki zakończone na -is oraz -iker: en ^opotatis, en ^ofanatiker

• rzeczowniki należące do deklinacji III a zakończone w liczbie mnogiej na -er. W tej grupie przeważają wyrazy obcego pochodzenia z akcentem na ostatnią sylabę. Rzeczawniki te zachowują akcent AT1 również w formie określonej liczby pojedynczej a także w formie określonej liczby mnogiej;

(en) ^ostudent – stu^odenter. (en) ^obok – ^oböcker

(en) ^obond – ^obönder – ^obönderna

• formy osobowe (czas teraźniejszy i przeszły) czasowników koniugacji II i IV, przy czym bezokolicznik tych czasowników może przyjmować akcent AT2:

att ^xsäga – ^osäger

• czasowniki zakończone na -era zarówno w bezokoliczniku jak i w formach osobowych: publi^ocera, stu^oderade

• przymiotniki kończące się na -isk i przysłówki zakończone na -iskt: ^otypisk, ^ofaktiskt

• dni tygodnia: ^omåndag, ^otisdag

• większość wyrazów niezłożonych, w których akcent nie pada na pierwszą sylabę: mo^odern, e^ogentlig

^[10]

Występuje tylko w wyrazach dwu- i więcej sylabowych. Charakteryzuje się dwoma przyciskami na różne sylaby w obrębie tego samego wyrazu. W wyrazach więcej niż dwusylabowych akcent nie musi przypadać na sylaby sąsiednie, a miejsce jego przypadania jest uwarunkowane historycznie. Pierwsza sylaba wypowiadana jest tonem wyższym niż podstawowy, następnie po opadnięciu tonu, po przejściu do następnego wyrazu ton ponownie się wznosi o około jedną tercję – przy czym tę sylabę również należy wymówić z przyciskiem^[11]. Należy być świadomym, iż istnieją znaczne różnice w realizacji wymowy tego akcentu. W niektórych dialektach, np. w finlandssvenska (szwedzki mniejszości szwedzkojęzycznej w Finlandii) ten typ akcentu nie istnieje^[12]. W poniższych przykładach oznaczony ^x.

Różnica w artykulacji akcentów AT1 (schemat po lewej) i AT2 (schemat po prawej)

Akcent toniczny AT2 występuje w następujących przypadkach:

• większość wyrazów dwu- lub więcejwyrazowych pochodzenia rodzimego, przy czym akcent główny (i akcent dynamiczny) pada na pierwszą sylabę

• większość złożeń, zarówno współczesnych jak i historycznych. Akcentowane są sylaby wyróżnione w wyrazach podstawowych złożenia: sjuk-skoterska.

Akcent toniczny jest czasem cechą dystynktywną: wyrazy różniące się akcentem przyjmują inne znaczenie. Oto przykłady^[13]:

^oallting – wszystko ^xallting – parlament islandzki

^oanden – kaczor, ^xanden – duch

^obiten – kawałek, ^xbiten – ugryziony

^obrunnen – studnia, ^xbrunnen – spalony

^ostegen – krok, ^xstegen – drabina

^ovärden – gospodarz, ^xvärden – wartości

Język szwedzki jest językiem o wyraźnym systemie prozodycznym. O jego brzmieniu decydują zarówno akcenty wyrazowe: dynamiczny i toniczny, jak też rytm i melodia zdania. Są one specyficzne dla szwedzkiego i różnią się od używanych w innych językach. O ile akcent wyrazowy posiada cechy dystynktywne, o tyle rytm i melodia nie mają znaczenia ściśle gramatycznego, a jedynie nadają określony wyraz zdaniu i wpływają na reakcję językową rozmówcy.

System rytmiczny języka jest odpowiedzialny za to, który wyraz otrzymuje w zdaniu mocniejszy nacisk. Decyduje o tym (jak w wielu innych językach) emocjonalny kontekst wypowiedzi. W wypowiedziach o neutralnym kontekście emocjonalnym akcent przypada na leksemy, natomiast nie akcentuje się wyrazów funkcyjnych i gramatycznych: rodzajników, zaimków, spójników, partykuł i czasowników modalnych^[14].

Ett högt hus – wysoki dom

Vad har han redan gjort? – co on już zrobił?

Natomiast w przypadku wypowiedzi nacechowanej emocjonalnie (emfatycznej) akcent pada na ten element zdania, który normalnie byłby nieakcentowany, lecz mówiący decyduje się wybić.

Nie jest ona tożsama z intonacją wyrazową ani akcentami tonicznymi AT1 i AT2. Przede wszystkim dlatego, że w przeciwieństwie do akcentu tonicznego nie jest cechą dystynktywną – nie wpływa na zmianę znaczenia wyrazu. Intonacja zdaniowa to opadanie lub wznoszenie się tonu w zależności od typu zdania. Najwyższy ton przyjmuje najważniejszy wyraz w zdaniu, noszący akcent logiczny:

Pod względem przebiegu linii melodycznej intonację dzielimy na wznoszącą i wznosząco-opadającą. Intonacja wznosząco opadająca polega na tym, że linia melodyczna wznosi się aż do najważniejszego elementu w zdaniu mającego akcent logiczny a następnie opada. Ten typ intonacji występuje w:

• zdaniach twierdzących i przeczących nienacechowanych emocjonalnie
• rozkazach: Hämta min tröja, är du snäll. – Przynieś mi mój sweter, proszę.
• pytaniach szczegółowych: Hur gammal är han? -Ile on ma lat?

Intonacją wznoszącą charakteryzują się pytania o rozstrzygnięcie: Har du funnit mina nycklar? Czy znalazłeś moje klucze?

System zapisu samogłosek szwedzkich jest etymologiczny i niekiedy nie odpowiada wymowie. Istnieją pewne reguły, zwłaszcza przy rozstrzyganiu o długości samogłosek. System zapisu jest skomplikowany i obfituje w liczne wyjątki. Spółgłoski szwedzkie (poza kilkoma wyjątkami) wymawiane są zgodnie z zapisem. Jednym z charakterystycznych zjawisk w systemie konsonantycznym jest koegzystencja niektórych pojedynczych spółgłosek z określoną grupą samogłosek – przednimi lub tylnymi. Przykładowo, spółgłoska /k/ łączy się tylko z samogłoskami tylnymi, np. /o:/, /u/: korna, kall. Jej odpowiednikiem dla samogłosek przednich jest /ç/ np. kilo wym. /çilo/^[15].

Dystrybutywna wymowa spółgłosek zapisywanych [k] i [g] w zależności od następującej po niej samogłoski^[16]

c: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jak s, a przed – a, u, o, å najczęściej jako k.

g: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jak j, a przed – a, u, o, å najczęściej jako g.

k: przed – i, y, e, ä, ö najczęściej wymawiamy jak ś, ale z lekko cofniętym językiem, a przed – a, u, o, å najczęściej jako k.

v: tak jak polskie w.

x: jako ks

z: tak jak polskie s. Nigdy jak polskie z, ponieważ ten dźwięk nie istnieje w języku szwedzkim.

rs: wymawiamy jak polskie sz

retrofleksy, czyli: rt, rd, rl, rn wymawiamy tak jak ich zwykle odpowiedniki, ale z zawiniętym i znacznie cofniętym językiem. co w rezultacie daje dźwięki trochę zbliżone do polskich – cz, dż, l, n. Retrofleksy oraz połączenie rs czytamy TAKŻE na granicy wyrazów. np. Var ser du honom? (Gdzie go widzisz?) czytamy [Va sze dżu honom] ponieważ to zdanie zawiera rs i retrofleks rd na granicy wyrazów.

kj, tj: wymawiamy jako ś, ale z lekko cofniętym językiem.

dj, hj, lj, gj: wymawiamy jako j.

sj, stj, skj oraz sk przed i,y,e,ä,ö: wymawiamy jako dźwięk-sj tzw. sje-ljudet. Wymawiamy go w ten sposób, że przy lekko zaciśniętym gardle i ustach zaokrąglonych (jak do wymowy polskiego „u”) wymawiamy dźwięk „sz”.

ch oraz sch: wymawiamy jako sje-ljudet, ale na końcu wyrazu jako zwykłe sz, takie jak w polskim.

-ge: na końcu wyrazy wymawiamy jako SZ a nie jako Ż. jak np. w słowie – garage.

rg, lg: wymawiamy odpowiednio jako: rj, lj

ng: czytamy tak angielskie ng w końcówce -ing, czyli /ŋ/. Taki sam dźwięk pojawia się w języku polskim jako alofon /n/ przed /k, ɡ/, np. w wyrazie „bank” [baŋk].

nk oraz gn: czytamy tak jakby było napisane: ngk oraz ngn (przy czym ng jako jeden dźwięk, tak jak w poprzednim punkcie), czyli /ŋk/ i /ŋn/.

w końcówkach -tion -sion: połączenia ti otaz si czytamy jako sje-ljudet, natomiast o normalnie jak szwedzkie długie /uː/. np. station, konversation, intonation. Są to słowa, które w języku polskim kończą się na -cja.

ponadto wymowa jest czasami osobliwa dla niektórych zapożyczeń, ale nie występują w nich żadne inne dźwięki.

Każde szwedzkie słowo zawiera jedną długą sylabę która jest sylabą akcentowaną, tzn. taką w której występuje długa samogłoska lub długa spółgłoska.

Długie i krótkie samogłoski nie różnią się od siebie sposobem zapisu jak np. w węgierskim gdzie mamy krótkie a, e, i, o, ö, u, ü, i długie á, é, í, ó, ő, ú, ű, które zapisywane są innymi znakami, ani nie są zapisywane wielokrotnie, tak jak w niderlandzkim, gdzie długie samogłoski zapisujemy podwójnie, a krótkie pojedynczo, ani nie są żadnymi innymi dwuznakami, jak np. w niemieckim, gdzie długie samogłoski często zapisujemy jako: eh, oh, öh itd.

Długość szwedzkich samogłosek i spółgłosek w sylabie akcentowanej odczytujemy z ilości spółgłosek, które występują po samogłosce. W sylabie akcentowanej jest tylko jeden długi dźwięk – jest to samogłoska lub spółgłoska. W sylabach nieakcentowanych wszystkie dźwięki są krótkie.

• samogłoska jest długa, a spółgłoska krótka – jeżeli po niej występuje tylko jedna spółgłoska, jak np. w słowie knyta – wiązać, gdzie mamy długie y oraz krótkie t.

• samogłoska jest krótka a spółgłoska długa – jeżeli po niej występują dwie lub więcej spółgłosek, jak np. w słowie knäppa – zapinać, gdzie mamy krótkie ä oraz długie p, lub w słowie vänta – czekać, gdzie mamy po samogłosce dwie różne spółgłoski i wtedy mamy krótkie ä i długie n, czyli pierwszą ze spółgłosek.

• w połączeniach typu: spółgłoska-samogłoska-spółgłoska-samogłoska, jak np. tala – mówić, pierwsza samogłoska jest długa.

• litery: m, n często na końcu wyrazu zapisywane są pojedynczo, ale należy je wtedy traktować jako -mm i -nn

• spółgłoska j jest zawsze długa i nie jest zapisywana podwójnie

• długie k zapisywane jest jako ck (a nie jako kk)

• długie sj jest zapisywane jako ssj, albo po prostu sj (a nie jako sjsj)

• dwuznaki: rd, rt, rl, rn, rs czasami traktujemy jako 2 litery (tak jak w zapisie), a więc jako dźwięk długi, a czasami jako jedną głoskę, która tylko jest zapisana za pomocą 2 znaków, a więc jako dźwięk krótki.

W języku szwedzkim nie występuje dźwięk odpowiadający polskiemu "c". "c" jest czytane przeważnie jako "s" lub "k", a w złożeniu "ck" znaczy tyle co "kk" czyli długie "k".

Także dźwięk odpowiadający polskiemu "z" nie występuje w szwedzkim, "z" czytamy jako "s" np. w słowie "zoo" [su:].

• "o" przeważnie czytamy jak polskie "u", a czasami tylko jak "o".

• "å" czytamy jak polskie "o", ale w wersji długiej bardziej zaokrąglone. Np. nazwę miasteczka z filmu "Fucking Åmål" czytamy [omo:l].

• "w" występuje bardzo rzadko, przeważnie w imionach, nazwiskach, nazwach własnych. W normalnej pisowni wszędzie występuje "v".

• sj, skj, stj (oraz sk przed e, i, y, ä, ö) – wymawiamy jako dźwięk, który występuje tylko w języku szwedzkim. Brzmi jak dźwięk pomiędzy polskim "sz" i "h". Wymawiamy go w ten sposób, że przy lekko zaciśniętym gardle i ustach zaokrąglonych (jak do wymowy polskiego "u") i wymawiamy dźwięk "sz".

• "u" – wymowa szwedzkiego "u" ma 2 warianty fonemowe. Inny dla krótkiego, a inny dla długiego "u". Oba te dźwięki są charakterystyczne dla języka szwedzkiego.

• gramatyka języka szwedzkiego