István Burián
 Burian w czasach, gdy był konsulem generalnym Austro-Węgier w Bułgarii | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Konsul generalny Austro-Węgier w Bułgarii | |
| Okres |
od 4 maja 1887 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Ambasador Austro-Węgier w Wirtembergii | |
| Okres |
od 24 czerwca 1896 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Ambasador Austro-Węgier w Grecji | |
| Okres | |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Minister finansów Austro-Węgier[a] i Gubernator Bośni i Hercegowiny[b] | |
| Okres | |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Minister przy Dworze Królewskim [Węgier][c] | |
| Okres |
od 10 czerwca 1913 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Minister spraw zagranicznych Austro-Węgier[d] | |
| Okres |
od 13 stycznia 1915 |
| Poprzednik |
hr. Leopold Berchtold von und zu Ungarschitz, Frättling und Püllütz |
| Następca | |
| Minister finansów Austro-Węgier[e] i Gubernator Bośni i Hercegowiny[f] | |
| Okres |
od 28 października 1916 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Minister finansów Austro-Węgier[g] i Gubernator Bośni i Hercegowiny[h] | |
| Okres |
od 22 grudnia 1916 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Minister spraw zagranicznych Austro-Węgier[i] | |
| Okres |
od 16 kwietnia 1918 |
| Poprzednik | |
| Następca |
hr. Gyula Andrássy de Csíkszentkirály et Krasznahorka młodszy |
| Odznaczenia | |
 
| |
István Burián von Rajecz (węg. rajeczi gróf Burián István, niem. Stephan Burián von Rajecz, w źródłach pol. jako baron Burian lub w skrócie Burian[j], w źródłach ang. od 1918 także hr. Burian; od 1900 baron tj. Freiherr, od 1918 hrabia tj. Graf[1] (ur. 16 stycznia 1851 w Stampfen, zm. 20 października 1922 w Wiedniu) – austro-węgierski polityk, dyplomata i mąż stanu węgierskiego pochodzenia, znany zwłaszcza jako minister spraw zagranicznych Austro-Węgier podczas I wojny światowej.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Przed I wojną światową
[edytuj | edytuj kod]Stephan Burián Von Rajecz urodził się 16 stycznia 1851 w Stampfen (obecnie Stupava, o kilkanaście km na północ od Bratysławy) w starej szlacheckiej rodzinie węgierskiej[2] z Górnych Węgier (obecnie Słowacja). W 1891, poślubił Olgę z domu baronównę Fejérváry von Komlós-Keresztes (1861–1931), której ojcem był węgierski premier generał baron Géza Fejérváry von Komlós-Keresztes[3][4]. Burián po ukończeniu Akademii Konsularnej rozpoczął służbę w korpusie konsularnym: pracował w austro-węgierskich placówkach w Aleksandrii, Bukareszcie, Belgradzie i Sofii. W latach 1882–1886 był konsulem generalnym w Moskwie, a w latach 1887–1895 w Sofii. W latach 1896–1897 był ambasadorem w Stuttgarcie, wówczas stolicy królestwa Wirtembergii, a w latach 1897–1903 w Atenach, przez co zyskał reputację eksperta od spraw Bałkanów[5]. W 1900, został baronem.
Minister Finansów
[edytuj | edytuj kod]W lipcu 1903 baron Burián został mianowany przez Franciszka Józefa I cesarskim i królewskim ministrem finansów Austro-Węgier, w miejsce hr. Agenora Marii Gołuchowskiego, jednak osobą która wywarła znaczny wpływ na stan tego resortu był długoletni jego szef, bo od 1882, a wówczas niedawno zmarły Benjamin Kállay von Nagy-Kálló. Cesarskie i Królewskie Ministerstwo Finansów było wówczas jedynym odpowiedzialnym za finansowanie wspólnych obszarów działania Podwójnej Monarchii, (np. polityki zagranicznej, armii i marynarki wojennej). W 1908, po aneksji Bośni i Hercegowiny, powierzono mu administrację Kondominium Bośni i Hercegowiny. Próbował zjednać jej mieszkańców dla monarchii organizując podróż Franciszka Józefa w 1910, z dobrym, choć krótkotrwałym, skutkiem[k]. Burián zarządzał anektowanym terenem stosunkowo łagodną ręką i usiłował zapewnić ludności większy głos w imperialnej administracji. Jednakże, jego pojednawcze podejście, nie zdołało uspokoić kraju a było powodem pretensji urzędników względem Buriana[6]. Burian w 1908 jako minister finansów udzielił koncesji węgierskiej grupie finansowej na założenie w Sarajewie Banku rolniczego („Bosn.- herz. Agrarbank”) upoważnionego do wykupu chłopów węgierskich („kmetów") z ich stosunku poddańczego metodą indemnizacji, ale po protestach zawiesił przyznane bankowi prawo skupu „kmetów” aż do decyzji przyszłego Sejmu bośniackiego, który uchwalił wykup „kmetów”" dobrowolny przez władze rządowe[7]. Burián przygotował też pakiet ustaw inwestycyjnych dotyczących Bośni i Hercegowiny, uchwalonych już po jego odejściu ze stanowiska ministra finansów, w styczniu i lutym 1914 r.[8] Burián odszedł z tego stanowiska w lutym 1912, gdyż jak twierdzą niektórzy coraz trudniej szło mu pogodzenie różnych fakcji[9]. Inną wersję podaje Leon Biliński według którego formalnym powodem dymisji była choroba szefa dyplomacji hr. Aehrenthala i zastąpienie go hr. Berchtoldem z Węgier oraz zwyczaj, iż spośród trzech ministrów wspólnych: spraw zagranicznych, skarbu i wojny jeden był Węgrem a dwóch Austriakami[l].
W czerwcu 1913 Burián został wyznaczony ministrem przy Dworze Królewskim, którego zadaniem była jak najściślejsza koordynacja składników podwójnej monarchii[10].
I wojna światowa
[edytuj | edytuj kod]Po zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, jako minister przy Dworze Królewskim, z pozycji węgierskiego emisariusza w Wiedniu, Burián pośredniczył w sporze między ministrem spraw zagranicznych hr. Leopoldem Berchtoldem a niechętnym wojnie węgierskim premierem hr. Tiszą podczas sporu między nimi w lipcu 1914[m][11][12][13][14]. 30 lipca 1914 brał udział w naradzie w MSZ w Wiedniu co do zarządzenia mobilizacji w odpowiedzi na już zarządzoną mobilizację w Rosji[15].
Szef dyplomacji 1915–1916
[edytuj | edytuj kod]
W styczniu 1915 austro-węgierski minister spraw zagranicznych hr. Leopold Berchtold zaczął się skłaniać pod wpływem Niemiec do ustępstw terytorialnych na rzecz Włoch w zamian za zapewnienie o ich neutralności; w następstwie czego został zmuszony 13 stycznia 1915 do opuszczenia stanowiska, wskutek interwencji u Franciszka Józefa premiera Węgier Istvana Tiszy[10][16], który zaproponował na następcę Berchtold’a barona Buriána, który był jego bliskim przyjacielem i sojusznikiem; a który z pewną niechęcią, został zaakceptowany przez cesarza Franciszka Józefa[17][18][19]. Jako minister Burián początkowo oparł się niemieckim naciskom na ustępstwa terytorialne Austro-Węgier na rzecz Włoch[20], jako cenę za ich neutralność[21], starał się przewlekać negocjacje dając czas swemu krajowi na przygotowanie się do przejścia Włoch z pozycji sojusznika na pozycję wroga[22], godząc się m.in. na niewłączanie pewnych terytoriów na Bałkanach[23][24] oraz starając się osłabić niemieckie naciski, zapewniając na wyrost w Wiedniu, iż jest tego bliski[25]. Tą linią polityczną zachwiały niepowodzenia sił austro-węgierskich, (ofensywa wojsk generała Brusiłowa, oblężenie Twierdzy Przemyśl, która skapitulowała 22 marca 1915)[26][27] oraz niemieckie naciski celem zachowania sojuszu z Włochami[n]. 8 marca 1915 Rada Koronna wyraziła zgodę na oddanie Włochom Tyrolu Południowego w zamian za zachowanie neutralności i wolną rękę na Bałkanach[28], jednak Austro-Węgry chciały utrzymać cesję w tajemnicy aż do końca wojny, tak by na cesji Tyrolu Południowego się skończyło, a Włochy chciały upublicznić cesję i traktowały ją jako wstęp do dalszych ustępstw terytorialnych, i to załamało porozumienie Austro-Węgier i Włoch[29][o], gdyż jak wcześniej powiedział baron Burian:
Oddanie Trydentu nie zapewniłoby Austro-Węgrom życzliwej neutralności Włoch do końca wojny; przyniosłoby to skutki tylko na krótką metę. Co utracono w boju można odzyskać, co oddaje się dobrowolnie, traci się na zawsze[30].
W maju 1915 doprowadziło to do przyłączenia się Królestwa Włoch do Ententy. W tym czasie jest zwolennikiem otwarcia negocjacji pokojowych z Rosją, obstając przy ciężkich odszkodowaniach od niej[31]. W październiku 1915, dzięki działaniom ambasadora Adama Tarnowskiego Burián pozyskał dla Państw Centralnych Bułgarię, i utrzymał silne więzi z Turcją[10]. Jako protegowany premiera Węgier hr. Tiszy, zdecydowanie oparł się niemieckim naciskom na ustępstwa terytorialne Węgier na rzecz Rumunii, głównie z Siedmiogrodu[32], co doprowadziło do przystąpienia Rumunii do Porozumienia w sierpniu 1916. Przynajmniej od października 1916 jest zwolennikiem negocjacji pokojowych[p]. Burián nalegał, na równy status Niemiec i Austro-Węgier w sojuszu pod każdym względem: wojskowym, ekonomicznym i aktywności politycznej, wbrew rządowi w Berlinie dążącemu do prymatu w sojuszu, zaznaczyły się zwłaszcza jego sprzeciw przeciw forsowanej przez Niemcy nieograniczonej wojnie podwodnej i naleganie na utrzymywanie kontroli Austro-Węgier na froncie bałkańskim. Dla wzmocnienia swej pozycji w negocjacjach z Berlinem, Burian starał się o ustalanie celów wojennych obu składników monarchii na Radzie Koronnej, na posiedzeniu Rady Koronnej 6 października 1915, wraz z innymi, Burian wyrażał życzenie przyłączenia dawnego Królestwa Polskiego do monarchii habsburskiej ale widział związane z tym trudności i nie zaliczał tego do celów wojny, bo jako te widział zabezpieczenie Austro-Węgier przed atakami których padły ofiarą. Odrzucano koncepcję trializmu, czyli potrójnej monarchii[q][33].
Co do Polski, Burián początkowo, podobnie jak premier Węgier hr. Istvan Tisza, obawiał się wprowadzenia jej do monarchii, gdyż uważał, że może to osłabić pozycję jego ojczyzny – Węgier, ale pod wpływem argumentów Adama Tarnowskiego zmienił zdanie[r] i po sukcesach militarnych Austro-Węgier i Niemiec w 1915 żądał uznania austro-węgierskiego zainteresowania Polską, starając się jednocześnie skierować zainteresowanie Niemiec podczas spotkań z niemieckimi dyplomatami[34] na tereny zamieszkane przez Bałtów[35] i gdzie indziej[36][s]. Na konferencji na temat Polski w Berlinie 11–13 sierpnia 1915 Burián osiągnął nawet (przejściową) niemiecką zgodę na rozwiązanie austro-polskie[37][t], którego nie porzucił[u][v] ale kwestię polską odłożono w Berlinie, licząc na porozumienie z Mikołajem II, (z podobnego powodu w Warszawie)[w], aż Bethmann-Hollweg i Jagow uznali w połowie października 1916 nierealność takiego porozumienia. Wówczas wrócono do rozmów z Burianem w kwestii polskiej[38]. Burian wtedy napisał:
Powinniśmy byli trzymać miecz w jednym ręku, w drugim gałązkę oliwną. Błysk miecza nie może przesłonić gałązki oliwnej, przeciwnie, powinien ją wyraźniej pokazać. Gałązka oliwna to cel, miecz tylko środek[39].
Plan Buriána złożony Bethmannowi Hollwegowi 18 października 1916 w niemieckiej kwaterze głównej w Pszczynie polegał na złożeniu za pośrednictwem państw neutralnych i podania do wiadomości publicznej „umiarkowanych propozycjach pokojowych”[x][y], które stały się podstawą noty wręczonej 12 grudnia 1916 przedstawicielom Hiszpanii, Holandii, Szwajcarii, i USA, z prośbą o przekazanie jej Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch, Japonii, Rosji, Rumunii i Serbii i odczytana przez kanclerza Bethmanna w parlamencie Rzeszy w Berlinie, a odrzucone 30 grudnia 1916 przez Julesa Cambona, które to odrzucenie spowodowało odpowiedź Niemiec i Austro-Węgier[40]. Nim jednak do tego odrzucenia doszło, by przygotować spełnienie planu Buriana w punkcie „7) uznanie niepodległego Królestwa Polskiego” [41], Wilhelm II i Franciszek Józef I wydali Akt 5 listopada 1916 proklamujący powstanie Królestwa Polskiego[z]. Wprawdzie po akcie 5 listopada 1916 Burián złożył wraz z kanclerzem Rzeszy Bethmannem-Hollwegiem jednobrzmiące oświadczenie, że: „przyszłe państwo polskie rozpocznie naturalnie swe pełne istnienie państwowe dopiero po zawarciu pokoju” [42] ale to oświadczenie nie unieważniało Aktu 5 listopada. Jednakże, topniały zasoby materialne Austro-Węgier, będące oparciem żądań zrównania pozycji Austro-Węgier w sojuszu z Niemcami[43], a Burian wywołał protesty Niemiec i ich dowódców zawarciem w planie pokoju, punktów zakładających ustanowienie wolnej Belgii i zwrócenie wszystkich zajętych terytoriów francuskich w zamian za uznanie niemieckich i austro-węgierskich praw w Europie Wschodniej, w wyniku których został zmuszony, do ustąpienia w grudniu 1916[44]. Jego następcą został bliższy cesarzowi Karolowi I[aa] i bardziej uległy zamiarom Berlina hr. Czernina Buriánowi powierzono ponownie stanowisko cesarskiego i królewskiego ministra finansów[45]. Na radzie 20 marca 1917 jako minister finansów poparł pomysł swego następcy min. Czernina rezygnacji z rozwiązania austro-polskiego dla zachęcenia Niemiec do ustępstw w Alzacji i Lotaryngii oraz w licząc na nabytki terytorialne na Bałkanach i w Rumunii[ab].
Szef dyplomacji od kwietnia do października 1918
[edytuj | edytuj kod]Po ujawnieniu pertraktacji pokojowych Karola I za pośrednictwem ks. Sykstusa Bourbon-Parma, oburzeniu Berlina i w odpowiedzi na nie cesarskim dementi, a następnie opublikowaniu listów Karola I w kwietniu 1918 przez premiera Georges Clemenceau; gdy pozycja hr. Czernina stała się nie do utrzymania[ac], a mianowanie Adama Tarnowskiego nie doszło do skutku wskutek sprzeciwu ambasadora Niemiec w Wiedniu[ad]. 15 kwietnia 1918, Burián został ponownie cesarskim i królewskim ministrem spraw zagranicznych z poleceniem zakończenia wojny[46]. Nie przestał przy tym do 7 września 1918 r. być ministrem finansów. Za swego drugiego ministrowania, szukał kompromisowego porozumienia pokojowego, ale militarne podstawy pozycji Austro-Węgier w negocjacjach szybko słabły, a wzmagały się spory z niemieckim sojusznikiem[47][48]. Od uzgodnień w Spa w maju 1918[49] jako minister państwa całkowicie zależnego od Rzeszy[50], świadomy zniszczenia kraju[51] poparł swego cesarza w jego planie sposobu wycofania Austro-Węgier z wojny na wiosnę i latem 1918[52]. Za powtórnego szefowania austrowęgierskiej dyplomacji podnosił również kwestię polską i dążył do rozwiązania austro-polskiego[ae][af][ag]. 15 czerwca 1918 w Wiedniu ograniczono do połowy racje chleba, w wyniku czego doszło w stolicy Austrii do rozruchów głodowych, a 24 czerwca Austro-Węgry poniosły klęskę na Piawą[53], a z początkiem lata Ententa zaczęła dążyć do rozpadu Austro-Węgier, 29 czerwca 1918 rząd francuski zapowiedział poparcie czeskich dążeń do niepodległości, a następnie uznał Czechosłowacką Radę Narodową za rząd sojuszniczy[54]. Licząc na większą ugodowość dyplomacji niemieckiej po klęsce nad Marną 18 lipca 1918 starał się skłonić Berlin do starań o pokój i zgody na rozwiązanie austro-polskie[ah]. Karol I i Burián usiłowali skłonić Niemcy do negocjacji pokojowych 14 i 15 sierpnia 1918 w Spa[52][ai] ale Niemcy zwlekały[55]; w rezultacie, kierując austro-węgierską dyplomacją robił wówczas dobrą minę do złej gry, zachowujących optymizm wojskowych i niemieckie decydentów, którzy ignorowali ostrzeżenie cesarza Karola[56]. 14 września 1918, Burián w porozumieniu z cesarzem Karolem, a wbrew Berlinowi[57][aj], wydał otwartą odezwę do wszystkich narodów, by skończyć wojnę przez dyplomatyczne negocjacje, ale propozycję odrzuciły: 16 września Wielka Brytania, 17 września Francja i 19 września USA[58][ak]. Ententa zażądała bezwarunkowej kapitulacji, natomiast stanowiła zaskoczenie dla Niemiec[59][al]. Na Wspólnej Radzie Ministrów 27 września 1918 hr. Burián proponował: 1) skłonienie Niemiec do ustępstw w Alzacji i Lotaryngii, 2) rokowania w sprawie rozwiązania austro-polskiego, 3) zapowiedzieć Rzeszy niemożliwość dla Austro-Węgier przedłużania wojny poza rok 1918[am], w następstwie czego 30 października Niemcy zaproponowały negocjacje na podstawie Czternastu Punktów, a 4 października 1918 w kilka godzin po niemieckim kanclerzu Burián poprosił Prezydenta Woodrow Wilsona o negocjacje pokojowe na podstawie jego Czternastu Punktów; 18 października prezydent Wilson odmówił[60]. Także 5 października 1918 przeciwstawił się ostatni raz, z przyczyn węgierskiej polityki wewnętrznej, całej reformie Austro-Węgier[61], (już w 1915, dał się poznać jako przeciwnik tej reformy)[62], zanim zmienił zadnie 21 października, przed załamaniem się sytuacji wewnętrznej w Austro-Węgrzech i przy coraz bardziej niepokojącej sytuacji wojskowej[52]. Jeszcze 20 października Burián zdawał się zachowywać optymizm[an] ale 24 października 1918, Burián ustąpił ze stanowiska zdając sobie sprawę, że nie potrafi zapobiec rozpadowi Austro-Węgier[63][ao]. Jego następcą i ostatnim cesarskim i królewskim ministrem spraw zagranicznych Austro-Węgier został hr. Gyula Andrássy młodszy[64][65]. W 1918, na krótko przed upadkiem monarchii, został hrabią.
Po I wojnie światowej
[edytuj | edytuj kod]Hrabia Burián nie odegrał żadnej aktywnej roli w dyplomacji ani w polityce po I wojnie światowej, a pozostałe cztery lata życia spędził pisząc wspomnienia z czasu swego urzędowania, które zostały opublikowane po jego śmierci zarówno po niemiecku, jak i angielsku[66]. Hr. Burián zmarł w Wiedniu 20 października 1922.
Odznaczenia
[edytuj | edytuj kod]W 1910 hr. Burián został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Świętego Stefana[67], a w 1918 cesarz Karol uczynił go Kawalerem Orderu Złotego Runa[68].
Publikacja
[edytuj | edytuj kod]- „Drei Jahre: Aus der Zeit meiner Amtsführung im Kriege”, Ullstein, Berlin, 1923 (tłumaczenie Briana Lunn’a pt. „Austria in dissolution: being the personal recollections of Stephan, Count Burián”, E. Benn, London, 1925).
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Pełna nazwa urzędu to: Kaiserlichen und Königlichen Finanzminister)
- ↑ Gouverneur von Bosnien und Herzegowina, do 1908 terenu okupowanego, od 1908 jako anektowanego; stanowiska te były połączone, tzn. każdorazowy minister finansów był gubernatorem Bośni i Hercegowiny.
- ↑ Pełna nazwa urzędu to: Minister am königlichen Hoflager, który zwany był też: Minister à latere, tzn. Ministrem przybocznym, – Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 57.
- ↑ Pełna nazwa urzędu to: Minister des kaiserlichen und königlichen Hauses und des Äußeren.
- ↑ Pełna nazwa urzędu to: Kaiserlichen und Königlichen Finanzminister)
- ↑ Gouverneur von Bosnien und Herzegowina, do 1908 terenu okupowanego, od 1908 jako anektowanego; stanowiska te były połączone, tzn. każdorazowy minister finansów był gubernatorem Bośni i Hercegowiny.
- ↑ Pełna nazwa urzędu to: Kaiserlichen und Königlichen Finanzminister)
- ↑ Gouverneur von Bosnien und Herzegowina, do 1908 terenu okupowanego, od 1908 jako anektowanego; stanowiska te były połączone, tzn. każdorazowy minister finansów był gubernatorem Bośni i Hercegowiny.
- ↑ Pełna nazwa urzędu to: Minister des kaiserlichen und königlichen Hauses und des Äußeren.
- ↑ W polskich pamiętnikach zwykle wymieniany bez imienia, być może wskutek dylematu: István czy Stephan; – Jaworski, s. 8, 27, 28, 38, 42, 46, 48, 51-54, 58, 75, 78, 80-81, 83, 84, 88-91, 93, 95-100, 102, 105, 109, 111-113, 116, 118, 121, 127, 128, 133-138, 142, 145, 147, 150, 173, 181, 230, 258, 260-264, 266, 268-273, 276-277, 279, 281-282, 289.
- ↑ „Z tego to aktu [aneksji Bośni i Hercegowiny] właśnie groziła 1909 owa wojna, z którą miałem do czynienia jako minister austriacki. Widocznym aktem uspokojenia Europy wschodniej i krajów anektowanych była podróż cesarska z 1910, urządzona przez mego poprzednika br. Buriana z wielkim skutkiem agitacyjnym i bez «wypadku», o jaki tam na południu nie trudno. Pojawienie się wiekowego monarchy o formach iście patrjarchalnych, podziałało wręcz entuzjastycznie na szerokie koła ludności... Na jak krótko miało to wszystko jednak mieć walor!” – Leon Biliński: Wspomnienia i dokumenty 1846-1922. Warszawa: Księgarnia F. Hoesicka, 1924., w tomie I: s. 235; tom 1.
- ↑ „Po chwili zaczyna mi cesarz opowiadać, że hr. Aehrenthal chory bez nadziei, że cesarz musiał się zdecydować na nowego ministra spraw zagranicznych w osobie hr. Berchtolda, że ten jednak jest obywatelem węgierskim (mało zresztą mówiącym po węgiersku), że przeto minister finansów wspólny bar. Burian będzie musiał jako Węgier ustąpić, ażeby według zwyczaju między trzema ministrami wspólnymi: spr. zagranicznych, skarbu i wojny był tylko jeden Węgier a dwóch Austrjaków. Wskutek tego, dodał w przyspieszonym tonie: «werde ich Sie zum gemeinsamen Finanzminister ernennen».”, tj. „będę mianował Pana na wspólnego ministra finansów.” – Leon Biliński: Wspomnienia i dokumenty 1846-1922. Warszawa: Księgarnia F. Hoesicka, 1924., w tomie I: s. 227; tom 1. Miał tu też jak się zdaje znaczenie zwyczaj pewnej przemienności piastowania urzędów wspólnych przez Austriaków i Węgrów, ale Burian chyba nie był dobrze postrzegany w ministerstwie spraw zagranicznych, gdyż: „Hr. Aerenthal, chory na nieuleczalną chorobę «mleczną», [tj. białaczkę] konał przez cały styczeń 1912 r. przy zdrowych zmysłach i w gorliwej pracy i trosce o cesarza i Monarchję. Razu jednego odwiedził go hr. Stuergkh i zastał go leżącego na szeslongu w rozmyślaniach o przyszłości. Nagle Aerenthal się zrywa, dzwoni na urzędnika i każe mu natychmiast jechać do Schonbrunn, ażeby cesarzowi oświadczył co następuje: «Ja jestem Austrjakiem, po mojej śmierci musi być mianowany Węgier, wskutek tego bar. Burian jako Węgier nie może pozostać w rządzie; błagam przeto cesarza, by w miejsce Buriana raczył zamianować jedynego odpowiedniego na to miejsce kandydata, Bilińskiego!» ” – tamże, s. 230. W każdym razie do przeciwników Buriana zaliczał się według Leona Bilińskiego arcyks. Franciszek Ferdynand: „Toż gdym mu się przedstawiał jako tegoż następca. przyjął mnie pełen radości «że ten łajdak, gałgan Burian został wreszcie wypędzony». Pomyślałem sobie w tej samej chwili, że tak samo będzie kiedyś mówił z okazji mojej dymisji. Tragiczny los jednak chciał, że się jej nie doczekał! Zresztą «niełaska» pojawiła się bez tego wkrótce.” – tamże, s. 240.
- ↑ Istvan Tisza wymagał aby uprzednio w celu lepszego wykazania odpowiedzialności za zamach rządu serbskiego i jego złej woli po zamachu, postawić Serbii warunki „twarde, ale możliwe do przyjęcia”, równocześnie przeprowadzić akcję propagandową za granicą, zapewnić Austro-Węgrom dotrzymanie przymierza ze strony Rumunii i pomóc Bułgarii osłabionej po Wojnach Bałkańskich,– Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, początek rozdziału „Lipiec roku 1914”, s. 42-45, „Protokolle des Gemeinsamen Ministerrates der Österreischen-Ungarishen Monarchie (1914-1918)”, wprowadzenie i wybór M. Komjathy, Budapeszt, 1966, s. 141-150; niektórzy nazywają ten spór Kryzysem lipcowym, ale nie należy go mylić z Kryzysem Lipcowym w 1917 w Niemczech związanym z odwołaniem Theobalda von Bethmanna Hollwega, pod groźbą Ericha Ludendorffa, – tamże, rozdział „Kryzys lipcowy. Rezolucja pokojowa”, s. 505-511.
- ↑ Używano nacisków politycznych i dworskich, finansowych oraz w postaci analizy sytuacji militarnej, nawet straszenia głodem; Burián uznał naciski idące „wszystkimi możliwymi do pomyślenia kanałami” za „bardzo nieprzyjemne”, ale zauważył „godną uznania lojalność” w postaci wzięcia przez Niemcy udziału w austriackiej „ofierze” w postaci oddania Austrii zajętego przez wojska niemieckie zagłębia węglowego na południowym zachodzie dawnego Królestwa Kongresowego; – Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 322-323; za: wypowiedzią Buriána na posiedzeniu Rady Ministrów Spraw Wspólnych 8 marca 1915 „Protocolle des Gemeinsamen Ministerrates der Österreische-Ungarischen Monarchie” z 8 marca 1915, s. 219; Burian winą za to że włoski bluff z początków wojny zmienił się w realne żądania obarczał byłego niemieckiego kanclerza, a od 15 grudnia 1914 niemieckiego ambasadora w Rzymie ks. Bernarda von Bülowa; Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 322, za: raportem posła saskiego w Wiedniu Sächsisches Landeshauptarchiv Dresden. Gesandschaft Berlin Nr 281/I, k. 86-88.
- ↑ Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 323; zresztą markizowi Andrei Carlotti di Rivabella minister Sazonow proponował we wrześniu 1914: Trydent, Triest i Valonę (Vlorę) jako zapłatę za szybkie przystąpienie do wojny po stronie Ententy; od 3 marca markiz Guglielmo Imperiali di Francavilla złożył roszenia terytorialne w zamian za przystąpienie Włoch do Ententy: Trydent i Tyrol do Brenneru, Triest, Istria, większa część Dalmacji, neutralizację zatoki Kotorskiej, protektorat nad Albanią i Valonę (Vlorę), a poza Europą: Adalia (Antalya), Somalia, Erytrea, Libia; – tamże, 323-325. Prowadzenie jednoczesnych negocjacji z Austro-Węgrami wskazuje, że Włochy nie uważały możliwości ustępstw Wiednia za szczególnie prawdopodobnych.
- ↑ „Podczas gdy Burian tylko za honorowym pokojem głośno wzdycha, cesarz Wilhelm triumfalny do cesarzowej śle telegram zwiastujący jej wielkie nad Dunajem zwycięstwo.” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), sobota 16 września 1916, s. 403.
- ↑ Nikt się przy trialiźmie nie upierał, natomiast pojawili się jego zagorzali przeciwnicy, np. kanclerz Karl von Stürgkh ocenił, że: „Polak jest Polakiem i tylko Polakiem pozostanie; w 150 lat po przyłączeniu Galicji do Austrii Polacy nie są jeszcze Austriakami. Nie przeniknięci tradycjami tego państwa, obcy innym narodowościom, nierozumiani także i przez nie, żyją własnym życiem.” – Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 93; Protocolle des Gemeinsamen Ministerrates der Österreische-Ungarischen Monarchie, nr 13, s. 285-314, dyskusja o kwestii polskiej na s. 290-308. Memoriał K. v. Stürgkha „Grundzüge der verfassung und verwaltungspolitischen Einrichtung des künftigen Königreiches Polen, s. 309-413.
- ↑ „Wczoraj (23 grudnia) ogłoszona została dymisja Buriána. Następcą jest Czernin.” […] „Adam Tarnowski jest tym zmartwiony, ileż to czasu i trudu – mówił – kosztowało, aby Buriána nauczyć kwestii polskiej, aby mu wpoić do kogo ma mieć zaufanie. Teraz na nowo trzeba to robić z Czerninem.” Władysław Leopold Jaworski „Diariusz 1914-1918” w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa, 1997, zapis z 24 grudnia 1916, s. 150.
- ↑ Według niektórych[według kogo?] Burián do tego stopnia zajmował się rozwiązaniem austro-polskim, tak bardzo był to jego „konik”, że inne problemy w rozmowach z niemieckim sojusznikiem ledwie zauważał, – Wolfgang Steglich „Die Friedenspolitik der Mittelmächte 1917/18.”, tom 1, Wiesbaden, 1964, s. 2; tylko, że w tych rozmowach strona niemiecka skupiała się z kolei na tym jakie terytorium Austro-Węgry powinny oddać, dla przeciągnięcia różnych krajów na stronę Państw Centralnych; – Pierre Renouvin „La crise européenne et la Première Guerre Mondiale”, s. 304 i 306; Max Schiavon „L'Autriche-Hongrie dans la Première Guerre Mondiale”, s. 136; Burián więc na propozycję, że Austro-Węgry coś oddadzą, przechodził zaraz do tego czym to sobie powetują.
- ↑ Kierowana przez Buriana austriacka dyplomacja „nie brała pod uwagę, że Niemcy nie chcą wypuścić z ręki karty polskiej, że nie zamierzają dzielić się dominacją w Polsce ze słabszym partnerem.” – ocenił prof. Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 93; na podstawie przewidywanych kłopotów w kwestii polskiej na Posiedzeniu Rady koronnej w Wiedniu 6 października 1915.
- ↑ „Zdziś Tarnowski przybywa do Warszawy dla widzenia się z moim prezydentem i zdania mu sprawy z ostatnich doświadczeń politycznych doświadczeń Rozmawiał długo z cesarzem Franciszkiem Józefem, którego świeżość umysłu ma być zdumiewająca. Widział się także z Burianem. Rozmowy te dowodziłyby, że królestwo Polskie ma przejść do Austrii niepodzielnie, z wyjątkiem guberni suwalskiej. Najjaśniejszy Pan naprowadzony na temat Polski i jej przyszłości, czyli przyłączenia Galicji pod berłem Austrii, powiedział: « Ja tego pragnę i tego się spodziewam, a mój rząd nad tym pracuje ».” […] „Burian przyduszony przez Zdzisława Tarnowskiego, a mówiący w tym samym duchu co jego pan, odrzekł, że odnośnie do układów z Niemcami w sprawie oddania zajmowanej dotąd części Królestwa nie ma formalnego zobowiązania, ale rzecz była omawiana i to jedno jest czarno na białym, że stan obecny jest przejściowym. Rząd Niemiecki tylko wyjawił zamiar zachowania Suwalszczyzny.” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis z wtorku 25 stycznia 1916, s. 316.
- ↑ „Obecność barona Buriana w Berlinie i posiedzenia jego z Bethmannem-Hollwegiem zwracały powszechną uwagę, […] Zdziś Tarnowski […] przyjechał wczoraj z Wiednia do Warszawy, […] Rozjaśnił nam całą sytuację mówiąc, że chociaż pourparlers pomiędzy Austrią a Niemcami w sprawie Polski są w dalszym ciągu w toku i korzystnie się zarysowują, to na razie nic konkretnego nie wybuchnie, a co do branki, o której tyle się mówiło, Burian Tarnowskiemu oświadczył, że nie może być mowy o podobnym bezprawiu.” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis z Wielkiego Piątku 21 kwietnia 1916, s. 346.
- ↑ „Burian prosił Tarnowskiego, by oświadczył Zdzisiowi [Lubomirskiemu], że oczekiwany jest w Wiedniu z radością.”, od czego ks. Zdzisław Lubomirski nie chcąc się deklarować po stronie austriackiej ani przeciw, wymówił się. – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis z Wielkiego Piątku 21 kwietnia 1916, s. 347; „Rosner oznajmił mojemu mężowi, że [premier Węgier Istvan] Tisza nareszcie zgodę swą podpisał i Austria ofiarowuje nam trializm, jeśli Niemcy takie załatwienie polskiej sprawy ostatecznie przyjmą. Po czym Rosner wstał i z powagą, i niejakim wzruszeniem ofiarował Zdzisiowi w imieniu Buriana najwyższą godność w przyszłym rządzie polskim: prezesa ministrów. Wtedy Zdziś wyjawił zaciągnięte zobowiązania wobec Rosji pozostania do końca wojny na stanowisku obecnej prawnopaństwowej przynależności. […] Jeszcze raz [Rosner] powtórzył, że ofiarowane Zdzisławowi stanowisko przypada mu z woli rządu austriackiego przy niewątpliwej zgodzie narodu całego.” – tamże, wtorek 25 lipca 1916, s. 385-386; „Mówią, że Burian w Wiedniu zachwiany, że nogę złamał na polskiej sprawie – że przegapił chwilę, gdy rzecz była do zrobienia. Na jego miejsce przyszedłby Andrassy. To wiadomość od Zdzisława Tarnowskiego.” – tamże, zapis z soboty 5 sierpnia 1916, s. 389.
- ↑ „«Umiarkowane propozycje pokojowe» w ujęciu Buriana tak wyglądały: 1) pełna integralność czterech państw sprzymierzonych, tzn. Austro-Węgier, Niemiec, Bułgarii i Turcji, 2) zwrot kolonii niemieckich, 3) pełna integralność terytorium Francji, 4) przywrócenie niepodległości Belgii jako państwa suwerennego z zawarowaniem „uprawnionych interesów Niemiec", 5) aneksja Konga przez Niemcy, 6) drobne korektury o charakterze strategicznym na granicy Austrii z Włochami (szczyty górskie), 7) uznanie niepodległego Królestwa Polskiego,8) korektury o charakterze strategicznym na granicy niemiecko-rosyjskiej; niebyły one małe, Burian bowiem wymienił tu Kurlandię i Litwę jako „poprawki graniczne”. Zupełnie nieznaczne korektury graniczne na korzyść Austro-Węgier,9)korektury graniczne od strony Rumunii, w szczególności Żelazne Wrota,10)„rozszerzenie" Bułgarii kosztem Serbii i Rumunii (Dobrudża), 11) przywrócenie niepodległości Serbii wszakże z cesjami terytorialnymi na rzecz Austro-Węgier, Bułgarii i Rumunii, 12) przywrócenie niepodległości Czarnogóry z cesjami terytorialnymi na rzecz Austro-Węgier i Albanii, 13) niepodległość Albanii pod protektoratem austriackim, 14) zniesienie kapitulacji w Turcji, 15) przyznanie Rosji prawa przejazdu jej okrętów przez Cieśniny, 16) przywrócenie integralności terytorialnej Grecji, 17) Koalicja wyrzeknie się wszelkich postanowień, które miały na celu przeszkodzić przywróceniu normalnych stosunków gospodarczych pomiędzy przeciwnikami. Wolność mórz.– Notatka kanclerza niemieckiego Th. v. Bethmanna Hollwega zrelacjonowana w: Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 414.
- ↑ „Rosner mówił mi nader zajmujące rzeczy o stanach obecnych i bardzo nad tym ubolewał, żeśmy niejako przegrali sprawę z Austrią. Jego zdaniem nie potrafiliśmy dodać jej mocy naszą sympatią, o którą zabiegała. Przto odpadła, a nasz tête à tête z Niemcem bardzo będzie ciężki – zdanie się jego na łaskę w sprawie polskiej o tyle mniej korzystne. Tymczasem Polska Niepodległa znów jakoby na dniach! W Pszczynie (Pless), kwaterze głównej, zjeżdżają się na powyższy temat dziś czy jutro: Burian, Jagow, Bethmann-Holweg, Beseler także podążył, w przekonaniu że powróci ze sprawą ubitą.” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis ze środy 18 października 1916, s. 409.
- ↑ Akt 5 listopada 1916 podpisany 4 listopada a ogłoszony 5 listopada w Warszawie przez Hansa von Beselera i w Lublinie przez Karla von Kuka, ten ostatni został zamieszczony w: Halina Janowska, Tadeusz Jędruszczak (redaktorzy) „Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866-1925.”, Instytut Historii PAN, wyd. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, 1984, dokument 115, s. 293.
- ↑ Burian jeszcze w dzień śmierci Franciszka Józefa miał z nim dłuższą konferencję. – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis z piątku 24 listopada 1916, s. 433-434. Z czego można by wysnuć wniosek, że Franciszek Józef nie planował jego dymisji. Tak też wynika z oceny, że Burián był „wyścigany dość brutalnie przez Karola, wstępującego na tron.” – tamże, zapis ze środy 17 kwietnia 1918, s. 628.
- ↑ Wraz z uczestnikami narady: cesarzem Karolem, premierami Węgier Tiszą i Austrii Clam-Martinitz’em, oraz Krobatin’em, Arz’em i Marterer’em, – Christopher Brennan „Reforming Austria-Hungary: Beyond his control or beyond his capacity? The domestic policies of Emperor Karl I November 1916 – May 1917”, A thesis submitted to the Department of International History of the London School of Economics for the degree of Doctor of Philosophy, Londyn, luty 2012, s. 169, z powołaniem w przypisie na: PA, I, K524, “Kriegsziele und die polnische Frage”, 20.3.1917.
- ↑ Afera z listem i dementi cesarza Karola stanowiły wsparcie twierdzenia, że Austria nie jest niezależnym krajem, ale narzędziem Niemiec, i związanych z tym ataków propagandowych mających na celu załamanie Austrii jako warunku pełnego zwycięstwa nad Rzeszą; – Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 728.
- ↑ „Dowiadujemy się, że następcą Czernina został baron Burian, najmniej spodziewany z wymienionych kandydatów. Węgier, człowiek Tiszy, a poprzednik Czernina, wyścigany dość brutalnie przez Karola, wstępującego na tron. Mianując go teraz cesarz manque de ligne! Czernin, człowiek zdolny, mógł, a nie chciał – Burian, umysł profesorowaty, chciałby, a nie może. Tak się rzecz ma w zarysie psychologicznym. Dla nas Polaków wybór niezły – Czernin był nam grabarzem, a Austrii też się nie przysłużył. Niektórzy przebąkują, że wyniknie osobny pokój z Koalicją – ale to niemożliwe, wszak Tisza jest gorącym zwolennikiem przymierza z Niemcami. PS. Dowiaduję się, że Adam Tarnowski był poważnym kandydatem; zawrócili go z drogi z Trzebini z powrotem do Wiednia. Ambasador niemiecki, hrabia Wedel poleciał do cesarza Karola i przeszkodził.” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis ze środy 17 kwietnia 1918, s. 628; tamże przypis 26 na s. 650 potwierdza prawdziwość wiadomości.
- ↑ „Burian właśnie do Berlina wyrusza dla ważnych z kanclerzem niemieckim narad obejmujących i sprawę polską.” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis z czwartku 13 czerwca 1918, s. 641
- ↑ Na otwarciu posiedzenia Rady Stanu „Odczytano depeszę Buriána. Jej treść obiecująca i życzliwa wywołała odruch u komisarzy niemieckich nie przygotowanych na ten dokument. Ubawiło mnie przerażone spojrzenie Czapskiego jakoby po ukąszeniu osy […]” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis z soboty 22 czerwca 1918, s. 645-646.
- ↑ Po klęsce Austrii nad Piawą „Zdziś [Lubomirski] był u Buriana. O ile zeszłego roku Czernin zrobił na nim na pierwszy rzut oka wrażenie złego, fałszywego człowieka, nie dbającego o polską sprawę i nie obznajomionego z takową, o tyle od Buriana zdaje się wiać życzliwość i uczciwość. Umysł profesorski i rozważny, nieco powolny, człowiek nie genialny, ale pewny. Wyraził silną nadzieję, że do austro-polskiego rozwiązania doprowadzi pomimo wielkich ze strony niemieckiej trudności. Przyznał Zdzisiowi, że pokój brzeski z dniem 31 lipca nie upada, jak mniemaliśmy wobec niedopełnionych przez Ukrainę warunków, lecz tylko uprawnia Austrię do zmiany rozmaitych punktów. Przeniesienie granicy na Bug nastąpić może tylko drogą komisji mieszanej. Burian usiłuje, aby Niemcy stanęli na wspólnym stanowisku z Austrią, to jest za przeniesieniem granicy na Bug.” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis z 6 lipca 1918, s. 652-653.
- ↑ Po załamaniu się niemieckiej ofensywy nad Marną i kontrataku francusko-amerykańskim 18 lipca 1918: „Nawet Burian nie umiał ukryć przed Zdzisiem [Lubomirskim] swego zadowolenia, dając do zrozumienia, że obecne pertraktacje z Niemcami będą o wiele łatwiejsze.” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis z piątku 26 lipca 1918, s. 655. Trzeba to widzieć np. w kontekście: „ «W Austrii wszystko trzeszczy» – rzekł do Zdzisia [Lubomirskiego] nie bez osłoniętego zadowolenia Wedel, ambasador niemiecki w Wiedniu. ” – Lubomirska, zapis z 6 lipca 1918, s. 652; działo się to po zmniejszeniu o połowę racji chleba w Wiedniu 15 czerwca 1918 i rozruchach głodowych w Wiedniu na tym tle oraz załamaniu się austriackiego ataku nad Piawą 24 lipca 1918, – Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, (wydanie 2 poprawione), s. 717. Wówczas Wiedeń i Berlin łączyło mniej niż można by sądzić z tego, że formalnie ich sojusz trwał.
- ↑ Burián oświadczył w Spa, że należy zawrzeć pokój, gdyż przetrzymanie piątej zimy wojennej będzie niemożliwością, w każdym razie nie przetrzyma jej armia austro-węgierska; – Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 730.
- ↑ Działo się to w sytuacji gdy „w początkach września [1918] oceniano, że z armii austriackiej na frontach włoskim i bałkańskim oraz z koszar zdezerterowało 400 tysięcy żołnierzy”, – Martin Gilbert „First World War”, 1994, tł. na polski Stefana Amsterdamskiego i Ewy Kraskowskiej pt. „Pierwsza Wojna Światowa”, Zysk i S-ka, Poznań, 2003, s. 463.
- ↑ Max Schiavon pisze, że odezwa przeszła niezauważona, – Max Schiavon, L'Autriche-Hongrie dans la Première Guerre Mondiale, s. 226; chociaż płk Edward M. House z amerykańskiego Departamentu Stanu nazwał ją:„sensacją dnia”, należy to rozumieć tak, że nie została zauważona jako oferta którą już należy przyjąć, była natomiast informacją, że jest to oferta złożona z powodu trudnej sytuacji Austro-Węgier, Lloyd George nazwał ją „krzykiem rozpaczy” i podejrzewał, że może się z nią wiązać próba podzielenia Ententy; – Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 730; „The Papers of Woodrow Wilson”, tom 51, s. 10, 11, 23; David Lloyd George „War Memoirs”, tom VI, s. 3144, 32444, 3256.
- ↑ W niedzielę 15 września 1918 prasa w Rzeszy opublikowała tekst noty Buriana, co spowodowało nawet przybycie szefów partii do kanclerza hr. Hertliga z żądaniem rozmowy. –Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 731; Protokół narady u kanclerza Hertliga z 15 października 1918 w: „L’Allemagne et les pronblèmes de la paix.” tom IV, nr 244, s. 340-345. Być może celem odezwy z 15 października było aby rząd Hertliga i dowództwo wojskowe przestały wyrzucać do kosza wiedeńskie nalegania na pokój.
- ↑ Postanowieniem końcowym była szybka rekonstrukcja Austrii, ale nie Austro-Węgier, rozwiązanie austro-polskie, energiczny nacisk na Niemcy w sprawie pokoju, – Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 732; „Protokolle des Gemeinsamen Ministerrates der Österreischen-Ungarishen Monarchie (1914-1918)” z 27 października 1918, nr 39, s. 680-687.
- ↑ „Sprawa noty do rządu austriackiego, która lubo nie opublikowana, zdaje się być znaną Burianowi i raczej miłą. Jakieś konszachty się toczą – nastrój w Wiedniu lepszy, jakby Wilson podawał tratwę ratunkową cesarzowi Karolowi siedzącemu trwożnie na rozsuwającym się tronie z topniejącą na głowie koroną.” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis z 20 października 1918, s. 692.
- ↑ Chociaż prof. Janusz Pajewski ocenia, że z ostatniego posiedzenia Rady Ministrów Spraw Wspólnych w dniu 22 października 1918 nie wynikało, by ministrowie zdawali sobie sprawę z tempa rozpadu monarchii, – Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 734; „Protokolle des Gemeinsamen Ministerrates der Österreischen-Ungarishen Monarchie (1914-1918)”, nr 41, s. 696-703. Jednak tegoż 24 października armia włoska zaczęła zajmować bez walki okolice rzeki Brenta, w 3 dni po dymisji Buriána 27 października przekroczyli Piawę, a jego następca Gyula Andrássy młodszy wystąpił z separatystyczną inicjatywą pokojową, tego też dnia utworzyła się w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna, co jeszcze dało się pogodzić z Aktem 5 listopada, ale 28 października proklamowano niepodległą Czechosłowację, 29 października nastąpiło zerwanie związków państwowych Chorwacji i Węgier oraz utworzenie Królestwa Serbii, Chorwacji i Słowenii, 30 października wybuchła na Węgrzech rewolucja, 31 października premierem Węgier został hr. Mihaly Karolyi de Nagy-Karoly, dążący do zerwania unii i ogłoszenia republiki. Armia Austro-Węgier rozpadała się przez dezercję w kolejności: Węgrzy, Czesi, Chorwaci, Słoweńcy, Słowacy, Polacy, i na ostatku Niemcy. – Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 734-735.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Graf – hrabia, a Gräfin – hrabina; Freiherr – baron. – Juliusz Ippoldt, Jan Piprek, „Wielki słownik niemiecko-polski“, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa, 1980, s. 619, 721.
- ↑ Steven Tötösy de Zepetnek (opracowanie) "Nobilitashungariae: list of historical Surnames of the Hungarian Nobility. / A myagyar történelmi nemesség családneveinek listája", Purdue University Press, West Lafayette, 2010; [1].
- ↑ Hasło: „Burián v. Rajecz, Stephan Graf“ w: „Neue Deutsche Biographie“, Duncker & Humblot, Berlin, 1957, tom 3, s. 52.
- ↑ Baron Géza Fejérváry von Komlós-Keresztes piastował liczne stanowiska ministerialne: ministra obrony w latach 1884–1903, p.o. ministra przy Dworze Królewskim w 1892 i 1895, p.o. ministra rolnictwa 1894, a w latach 1905–1906 premier Węgier i w tym samym czasie minister przy Dworze Królewskim i p.o. ministra finansów.
- ↑ Hasło: „Burian von Rajecz Stefan Graf”" w: „Österreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950", Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wiedeń, 1957, tom 1, s. 129.
- ↑ ”Burian von Rajecz Stefan Graf”, w: „Österreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950", Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wiedeń, 1957, tom 1, s. 129.
- ↑ Leon Biliński: Wspomnienia i dokumenty 1846-1922. Warszawa: Księgarnia F. Hoesicka, 1924., w tomie I: s. 172-175; tom 1.
- ↑ Leon Biliński: Wspomnienia i dokumenty 1846-1922. Warszawa: Księgarnia F. Hoesicka, 1924., w tomie I: s. 267-268; tom 1
- ↑ „Graf István Burián von Rajecz” w: Solving Problems Through Force”.
- ↑ a b c Spencer C. Tucker (red.), „The European Powers in the First World War: An Encyclopedia”, Garland, New York, 1996, s. 153.
- ↑ Graydon A. Tunstall, Jr., „Austria-Hungary”, w: Richard F. Hamilton i Holger H. Herwig (red.) „The Origins of World War I”, Cambridge University Press, Cambridge, 2003, s. 120.
- ↑ Hugo Hantsch„Leopold Graf Berchtold. Grandseigneur und Staatsmann.“, Graz-Wiedeń-Kolonia, 1963, tom 1, s. 585f.
- ↑ József Galántai „István Tisza und der Erste Weltkrieg.“ w: „Österreich in Geschichte und Literatur 8“, 1964, s. 465-477, o Buriánie na s. 474.
- ↑ 1 lipca 1914 austriacki szef sztabu generalnego baron Conrad von Tötzendorf zanotował: “Tisza jest przeciwny wojnie z Serbią; obawia się, że Rosja może wystąpić przeciwko nam, a Niemcy opuszczą nas w potrzebie.” – Martin Gilbert „First World War”, 1994, tł. na polski Stefana Amsterdamskiego i Ewy Kraskowskiej pt. „Pierwsza Wojna Światowa”, Zysk i S-ka, Poznań, 2003, s. 43.
- ↑ Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, początek rozdziału „Lipiec roku 1914”, s. 57.
- ↑ Max Schiavon, L'Autriche-Hongrie dans la Première Guerre Mondiale, s. 102.
- ↑ „Graf István Burián von Rajecz” w: Solving Problems Through Force.
- ↑ „Neue Freie Presse” z 15 stycznia 1915, s. 1.
- ↑ Z niechęcią, gdyż cesarz Franciszek Józef widział jako szefa dyplomacji w Wiedniu samego Istvana Tiszę; – Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 320.
- ↑ Pierre Renouvin, La crise européenne et la Première Guerre Mondiale, s. 304.
- ↑ Max Schiavon, L'Autriche-Hongrie dans la Première Guerre Mondiale, s. 105.
- ↑ Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 321, za: Stephan Burián „Drei Jahre aus der Zeit meiner Amtsführung im Kriege, Berlin, 1923, s. 26, 31.
- ↑ Max Schiavon, L'Autriche-Hongrie dans la Première Guerre Mondiale, s. 102 i 125.
- ↑ Inną próbą wpłynięcia na włoską opinię publiczną przez wiedeńskie MSZ był na początku pierwszego urzędowania Buriána artykuł hr. Andrássy w „Neue Freie Presse” z 23 stycznia 1915, – Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 321, „Neue Freie Presse” z 23 stycznia 1915.
- ↑ Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 322; za: exposé Buriana jako przewodniczącego Rady Ministrów Spraw Wspólnych z 3 lutego 1915, „Protocolle des Gemeinsamen Ministerrates der Österreische-Ungarischen Monarchie” z 3 lutego 1915, s. 192-196; Stephan Burián „Drei Jahre aus der Zeit meiner Amtsführung im Kriege, Berlin, 1923, s. 30-31
- ↑ Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 326.
- ↑ Martin Gilbert „First World War”, 1994, tł. na polski Stefana Amsterdamskiego i Ewy Kraskowskiej pt. „Pierwsza Wojna Światowa”, Zysk i S-ka, Poznań, 2003, s. 157.
- ↑ Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 322-323; za: „Protocolle des Gemeinsamen Ministerrates der Österreische-Ungarischen Monarchie” z 8 marca 1915, s. 216-232; Stephan Burián „Drei Jahre aus der Zeit meiner Amtsführung im Kriege, Berlin, 1923, s. 35.
- ↑ Na załamanie się porozumienia wpłynęło być może również to, że Burian obawiał się cesji Trydentu, gdyż widział w tym precedens, który w przyszłości zagrozi Austro-Węgrom, Węgrom zwłaszcza w przypadku rumuńskich roszczeń względem Siedmiogrodu. – Pierre Renouvin „La crise européenne et la Première Guerre Mondiale”, s. 304 i 306.
- ↑ „Protocolle des Gemeinsamen Ministerrates der Österreische-Ungarischen Monarchie” z 3 lutego 1915, s. 192-196, Stephan Burián „Drei Jahre aus der Zeit meiner Amtsführung im Kriege, Berlin, 1923, s. 30-31, tłumaczenie za: Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 322.
- ↑ Fritz Fischer, Les Buts de guerre de l'Allemagne impériale, s. 202, 203, 210.
- ↑ Max Schiavon „L'Autriche-Hongrie dans la Première Guerre Mondiale”, s. 136.
- ↑ 7 stycznia 1916 rozpoczął posiedzenie Rady Koronnej w Wiedniu kilkoma tezami: „Wojnę prowadzimy przede wszystkim dla zapewnienia integralności i bezpieczeństwa monarchii.“ „Co szkodliwe dla monarchii, w tym samym stopniu będzie szkodliwe dla Austrii i dla Węgier.” „Sprawa południowosłowiańska musi znaleźć rozwiązanie w granicach monarchii.” Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 94; za: „Protocolle des Gemeinsamen Ministerrates der Österreische-Ungarischen Monarchie”, nr 5, s. 352-381.
- ↑ Fritz Fischer, Les Buts de guerre de l'Allemagne impériale, s. 218.
- ↑ Fritz Fischer, Les Buts de guerre de l'Allemagne impériale, s. 212.
- ↑ Fritz Fischer, Les Buts de guerre de l'Allemagne impériale, s. 222.
- ↑ André Scherer, Jacques Grunewald „L’Allemagne et les problèmes de la paix pendant la première guerre mondiale. Documents extraits des archives de l'Office allemand des Affaires étrangères. (deutsche Originaldokumente).“, tom 1, Paryż 1962, s. 161f. Stephan Graf Burián „Drei Jahre aus der Zeit meiner Amtsführung im Kriege.“, Berlin, 1923, s. 67ff.
- ↑ Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 413.
- ↑ Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 413; tłumaczenie z: Stephan (István) Burián von Rajecz „Drei Jahre: Aus der Zeit meiner Amtsführung im Kriege”, Ullstein, Berlin, 1923, s. 143.
- ↑ Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 418-421.
- ↑ Notatka kanclerza niemieckiego Th. v. Bethmanna Hollwega zrelacjonowana w: Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 414.
- ↑ Halina Janowska, Tadeusz Jędruszczak (redaktorzy) „Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866-1925.”, Instytut Historii PAN, wyd. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, 1984, dokument 125, s. 306; proklamacja Karla von Kuka, tamże, dokument 115, s. 293.
- ↑ Stephen Pope i Elizabeth-Anne Wheal „The Macmillan Dictionary of the First World War”, Macmillan, Londyn, 1995, s. 93f.
- ↑ Według Spencera C. Tuckera dowodziło to zakresu niemieckiego wpływu na politykę zagraniczną Austro-Węgier, – Spencer C. Tucker (red.) „The European Powers in the First World War: An Encyclopedia”, Garland, New York, 1996, s. 153.
- ↑ „Neue Freie Presse” z 23 grudnia 1916, s. 1.
- ↑ „Neue Freie Presse” z 17 kwietnia 1918, s. 1.
- ↑ Holger H. Herwig i Neil M. Heyman „Biographical Dictionary of World War I”, Greenwood Press, London, 1982, s. 102f.
- ↑ Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 568-659.
- ↑ Fritz Fischer, Les Buts de guerre de l'Allemagne impériale, s. 528.
- ↑ Schiavon, L'Autriche-Hongrie dans la Première Guerre Mondiale, s. 206.
- ↑ Pierre Renouvin, La crise européenne et la Première Guerre Mondiale, s. 602.
- ↑ a b c Max Schiavon, L'Autriche-Hongrie dans la Première Guerre Mondiale, s. 225.
- ↑ Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, (wydanie 2 poprawione), s. 717; „ «W Austrii wszystko trzeszczy» – rzekł do Zdzisia [Lubomirskiego] nie bez osłoniętego zadowolenia Wedel, ambasador niemiecki w Wiedniu. ” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, 2002 (I wyd. dodruk), zapis z 6 lipca 1918, s. 652.
- ↑ Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 728.
- ↑ Max Schiavon, L'Autriche-Hongrie dans la Première Guerre Mondiale, s. 226.
- ↑ Fritz Fischer „Les Buts de guerre de l'Allemagne imperiale”, s. 626.
- ↑ Pierre Renouvin, „La crise européenne et la Première Guerre Mondiale, s. 602.
- ↑ Janusz Pajewski w: „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 730.
- ↑ Fritz Fischer, Les Buts de guerre de l'Allemagne impériale, s. 628.
- ↑ Janusz Pajewski „Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918“, (wydanie 2 poprawione), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998, s. 732.
- ↑ Max Schiavon, L'Autriche-Hongrie dans la Première Guerre Mondiale, s. 232.
- ↑ Fritz Fischer, Les Buts de guerre de l'Allemagne impériale, s. 221.
- ↑ Stephen Pope i Elizabeth-Anne Wheal „The Macmillan Dictionary of the First World War”, Macmillan, London, 1995, s. 93f.
- ↑ Fritz Fischer, Les Buts de guerre de l'Allemagne impériale, s. 16.
- ↑ „Neue Freie Presse” z 25 października 1918.
- ↑ „Drei Jahre: Aus der Zeit meiner Amtsführung im Kriege”, Ullstein, Berlin, 1923 (tłumaczenie Briana Lunn’a pt. „Austria in dissolution: being the personal recollections of Stephan, Count Burián”, E. Benn, London, 1925).
- ↑ „Magyar Királyi Szent István Rend”. [dostęp 2014-08-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-22)].
- ↑ „Chevaliers de la Toison d'Or”
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]
- Neue Deutsche Biographie. Berlin: Duncker & Humblot, 1957.; tom 3, hasło: „Burián v. Rajecz, Stephan Graf“, s. 52.
- Österreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950. Wiedeń: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1957.; tom 1, hasło: „Burián v. Rajecz Stephan Graf“, s. 129.
- István Diószegi: A ballplatzi palota utolsó gazdája. Kortárs, 1966.
- István Diószegi. Außenminister Stephan Graf Burián. Biographie und Tagebuchstelle. „Annales Universitatis Scientiarum Budapestinensis de Rolando Eötvös nominatae, Sectio historica”. 8, s. 169-208, 1966.
- Gusztáv Gratz: A dualizmus kora, 1867–1918. Budapeszt: Magyar Szemle Társaság, 1934.
- Christopher Munro Clark: The sleepwalkers: how Europe went to war in 1914. Londyn: Allen Lane, 2012.; tł. na fr. Marie-Anne de Béru pt. „Les somnambules: été 1914, comment l'Europe a marché vers la guerre.“, wyd. Flammarion, w serii „Au fil de l'histoire”, Paryż, 2013, s. 668.
- Fritz Fischer: Griff nach der Weltmacht, die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914/18.. Düsseldorf: Droste, 1964.; tł. na fr. Geneviève Migeon i Henri Thiès pt. „Les Buts de guerre de l’Allemagne impériale (1914-1918)”, Éditions de Trévise, Paryż, 1970, s. 654.
- Pierre Renouvin: La Crise européenne et la Première Guerre mondiale. Paryż: Presses universitaires de France, 1962.; (pierwsze wydanie 1934, inne : 1939, 1948, 1969 i 1972 ; wydanie z roku 1962 jako nr 19 w serii: „Peuples et civilisations”, s. 779.
- Schiavon Max: L'Autriche-Hongrie la Première Guerre mondiale: La fin d'un empire. Paryż: Éditions SOTECA, 2011.; 14-18 wyd. w serii: „Les Nations dans la Grande Guerre”, s. 298.
- Władysław Leopold Jaworski: Diariusz 1914-1918. Warszawa: Oficyna Naukowa, 1997., w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, s. 8, 27, 28, 38, 42, 46, 48, 51-54, 58, 75, 78, 80-81, 83, 84, 88-91, 93, 95-100, 102, 105, 109, 111-113, 116, 118, 121, 127, 128, 133-138, 142, 145, 147, 150, 173, 181, 230, 258, 260-264, 266, 268-273, 276-277, 279, 281-282, 289; – głównie o Buriánie w sprawach związanych z Polską.
- Maria Lubomirska: Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2002.; (redakcja i przedmowa – Janusz Pajewski, przypisy – Aleksandra Kosicka-Pajewska), (I wyd. 1997, dodruk I wyd. 2002), s. 316, 339, 346, 347, 377, 385, 389, 403, 409, 434, 628, 641, 645, 652, 653, 655, 692; – głównie o Buriánie w sprawach związanych z Polską.
- Janusz Pajewski: Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998.; (wydanie 2 poprawione), s. 57, 93, 296, 300, 306, 319-323, 344, 402, 411, 413-417, 419, 449, 659, 665, 688-689, 713, 729-732, 734.
- Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866-1925.. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1984.; Halina Janowska, Tadeusz Jędruszczak (redaktorzy), wydawnictwo Instytutu Historii PAN, s. 306, 311.
- Martin Gilbert: The First World War: a complete history. Nowy York: H. Holt, 1994.; tł. na polski Stefana Amsterdamskiego i Ewy Kraskowskiej pt. „Pierwsza Wojna Światowa”, Zysk i S-ka, Poznań, 2003, s. 413, 462-463.
- Leon Biliński: Wspomnienia i dokumenty 1846-1922. Warszawa: Księgarnia F. Hoesicka, 1924., w tomie I: s. 172-175, 227, 230, 235, 237, 238, 240, 249, 267, 270, 285, 288, 294, 303-304, 306, 321; w tomie II: s. 44, 49, 50, 63, 65-67, 75, 79, 81, 85, 87, 89, 96-104, 141, 172, 173, 175, 176. Oba tomy opublikowane w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej: tom 1, tom 2.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Hasło: „Burian von Rajecz Stefan Graf'“, w: „Österreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950“
- Hasło: „Burián v. Rajecz, Stephan Graf“, w: „Neue Deutsche Biographie“
- “Burián-Rajecz, Stephan Graf“ w: AEIOU
- „Graf István Burián von Rajecz” w: Solving Problems Through Force.
- Hasło: „Istvan von Burian” na portalu: firstworldwar.com
- Hasło: „Burián István, gróf” w: Magyar Életrajzi Lexikon
- Alfred Francis Pribram Hasło: „Burian von Rajecz, Stephen, Baron" w: Encyclopædia Britannica] (wydanie XII)
