Język dolnoniemiecki

Ten artykuł od 2014-02 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Plattdüütsch, Nedderdüütsch

Obszar	Niemcy, Holandia i inne
Liczba mówiących	ok. 5 milionów
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki germańskie Języki zachodniogermańskie Język dolnoniemiecki
Status oficjalny
język urzędowy	Niemcy (landy – Brandenburgia, Hamburg, Brema, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Dolna Saksonia, Saksonia-Anhalt, Szlezwik-Holsztyn, Nadrenia Północna-Westfalia) i w Holandii.
Ethnologue	7 wypierany↗
Kody języka
ISO 639-1	–
ISO 639-2	nds
ISO 639-3	nds
IETF	nds
Glottolog	lowg1239
Ethnologue	nds
WALS	lge
SIL	SXN
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku dolnoniemieckim Słownik języka dolnoniemieckiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język dolnoniemiecki, dialekty dolnoniemieckie, język dolnosaksoński lub dolnosaski (w języku dolnoniemieckim Nedderdüütsch lub Plattdüütsch, w języku niemieckim Niederdeutsch lub Plattdeutsch) – język germański blisko spokrewniony z językami niderlandzkim, afrykanerskim i niemieckim, często uznawany również za dialekt tego ostatniego. Wywodzi się z języka starosaksońskiego za pośrednictwem średnio-dolno-niemieckiego. Oznaczany jest kodem ISO 639-2 nds. W szerszym znaczeniu może obejmować także inne dialekty czy języki niezaliczane do wysokoniemieckich.

Językiem dolnoniemieckim posługują się mieszkańcy Niemiec północnych (landy – Brandenburgia, Hamburg, Brema, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Dolna Saksonia, Saksonia-Anhalt, Szlezwik-Holsztyn) i Holandii.

Mimo fundamentalnych odrębności od standardowej niemiecczyzny, od czasów powstania niemieckiej dialektologii, język dolnoniemiecki traktowany bywa jako grupa dialektów w ramach jednego wspólnego języka niemieckiego, który obecnie w dobie ratyfikacji Europejskiej karty języków regionalnych i mniejszościowych utożsamiany jest raczej z językiem wysokoniemieckim. Łączenie obu tych języków w jedną całość ma częściej wymiar polityczny i kulturowy niż językoznawczy.

Język dolnoniemiecki często bywa nazywany językiem dolnosaksońskim, tak jak jego zachodnie dialekty (pars pro toto). Jest to spowodowane tym, że wschodnie dialekty dolnoniemieckie i tak wywodzą się z dolnosaksońskich. Język dolnosaksoński w wyniku ekspansji drastycznie zwiększył swój obszar najpierw do całych północnych Niemiec, a później także i północnej Polski. To wszystko spowodowało wymarcie najpierw dialektów połabskich, a potem wszystkich słowiańskich gwar pomorskich (z wyjątkiem kaszubszczyzny i gwary słowińskiej) oraz języka pruskiego. W ten sposób powstały dialekty: meklembursko-przedniopomorski, północnomarchijski i dolnopruski^[1].

Nazwę język dolnosaksoński preferują językoznawcy holenderscy, często włączający ten język (a przynajmniej jego holenderską część) do języka niderlandzkiego. Wynika to z faktu, że przez sąsiedztwo z językiem Holandii język dolnoniemiecki używany w tym kraju nabrał wiele cech typowych dla języków dolnofrankońskich. Może to również wynikać z chęci podkreślenia odrębności od języka niemieckiego i pokazania, iż język dolnoniemiecki jest bliższy dialektom dolnofrankońskim niż wysokoniemieckim. W Holandii unika się również stosowania umlautów, a cała ortografia dolnoniemiecka oparta na ortografii języka niemieckiego została zastąpiona ortografią języka niderlandzkiego.

W szerszym znaczeniu do dolnoniemieckiego mogą być zaliczone dialekty dolnofrankońskie^[2][3], a nawet języki anglo-fryzyjskie, co znaczy, że wszystkie dialekty zachodniogermańskie dzieli się na dolnoniemieckie i wysokoniemieckie^[4]. Często jednak przeciwstawia się dolnofrankoński dolnoniemieckiemu utożsamionemu z szeroko rozumianym dolnosaksońskim. Większość językoznawców nie zalicza jednak np. języka angielskiego do dolnoniemieckich.

Ethnologue wyróżnia podgrupę dolnosaksońsko-dolnofrankońską i nie wspomina o dolnoniemieckim^[5].

Kontrowersyjny niemiecki językoznawca Theo Vennemann przedstawił teorię, według której wysokoniemiecka przesuwka spółgłoskowa miała miejsce już w I wieku p.n.e.^[6], i na tej podstawie dzieli wszystkie języki germańskie na dolnogermańskie i wysokogermańskie. Jednak niewielu językoznawców podziela ten pogląd.

Rozpada się na dwie zasadnicze odmiany:

• dialekty zachodniodolnoniemieckie
  • odmiana używana w północno-zachodnich Niemczech
  • odmiana używana w Holandii
• dialekty wschodniodolnoniemieckie (Ostniederdeutsche Dialekte)

Dialektami zachodnimi posługuje się ludność północno-zachodnich Niemiec oraz Holandii. W Niemczech północno-wschodnich używa się dialektów wschodniodolnoniemieckich. Do dialektów tych zalicza się przede wszystkim tzw. gwary pomorskie języka dolnoniemieckiego (Pommersch), którymi obecnie posługuje się ludność Meklemburgii – Pomorza Przedniego. Dialekty dolnofrankońskie, spokrewnione z dolnosaksońskimi, stanowią obecnie język niderlandzki.

• zachodniodolnoniemieckie:
  • dialekt północnodolnosaksoński
  • dialekt westfalski
  • dialekt ostfalski
• wschodniodolnoniemieckie:
  • dialekt brandenburski
  • dialekt meklembursko-przedniopomorski
  • dialekt wschodniopomorski
  • dialekt dolnopruski

W średniowieczu odmiana języka dolnoniemieckiego z miasta Lubeka służyła jako lingua franca Hanzy i zyskała duże znaczenie w rejonie Morza Bałtyckiego i Norwegii. W miastach hanzeatyckich dolnoniemiecki był także językiem, w którym zapisywano dokumenty dyplomatyczne i sądowe.

Większa część zapożyczeń „niemieckich” w kaszubszczyźnie, w języku estońskim i w językach skandynawskich faktycznie nie pochodziła z języka niemieckiego, ale z języka dolnoniemieckiego. Mennonici, którzy teraz mieszkają w wielu częściach świata, mówią dialektem dolnoniemieckim (Plautdietsch), który był używany w Polsce wokół ujścia Wisły^{[potrzebny przypis]}.

Język dolnoniemiecki był używany również na części obszarów, które w 1945 roku przypadły Polsce.

W niektórych regionach Ameryki Północnej (Meksyk) i Południowej (południowa Brazylia) potomkowie emigrantów z północnych Niemiec mówią jeszcze po dolnoniemiecku.

Dolnoniemiecki zachował się jako język potoczny północnych Niemiec, jednak jego istnienie jest zagrożone. Od 1994 roku dolnoniemiecki jest chroniony przez Unię Europejską. W niektórych landach istnieje nawet ustawodawstwo chroniące dolnoniemiecki przed dyskryminacją, np. w Szlezwiku-Holsztynie urzędnicy są zobowiązani, aby na pisma petentów w języku dolnoniemieckim odpowiadać również po dolnoniemiecku.

Dużą trudnością w utrzymaniu języka dolnoniemieckiego przy życiu jest zasadniczo brak standardu pisanego. I choć podejmowano i podejmuje się próby utworzenia reprezentatywnego języka literackiego, wsparcie tego projektu cieszy się małym zainteresowaniem, także środowisk akademickich. Dodatkowo wydaje się, iż wariant używany w Holandii kodyfikowany jest niezależnie od części niemieckiej. Odzwierciedleniem tego jest chociażby istnienie dwóch odrębnych edycji językowych Wikipedii – dolnosaskiej holenderskiej (w języku dolnosaksońskim używanym w Holandii Nedersaksisch {Nederlaands Leegsaksisch}) i dolnoniemieckiej niemieckiej (w języku dolnoniemieckim Plattdüütsch), a każda z nich posiłkuje się inną ortografią. Z drugiej strony to właśnie Internet jest obecnie szansą na rozwój piśmiennictwa dolnoniemieckiego. W sieci pojawiają się kursy do nauki dolnoniemieckiego wspomagane nagraniami.

Swoistym standardem literackim jest Plautdietsch, odmiana dialektu dolnopruskiego o silnych wpływach języków obcych. Przetłumaczono na niego Biblię. Nie jest to jednak odmiana reprezentatywna dla całego języka dolnoniemieckiego, jego użytkownicy są rozsiani po całym świecie, składnia została wyraźnie uproszczona, a słownictwo obce zastąpiło nawet określenia używane w podstawowej komunikacji.

Język dolnoniemiecki różni się od (wysoko)niemieckiego między innymi tym, że nie zaszedł w nim proces zwany drugą przesuwką spółgłoskową. Łączy go to z innymi zachodniogermańskimi (niderlandzki, fryzyjski i angielski), a także z językami skandynawskimi (duński, szwedzki, norweski, islandzki, farerski). Granicę zasięgu tej przemiany, oddzielającą dolnoniemiecki od wysokoniemieckiego, stanowi linia benracka.

Również słownictwo i gramatyka odróżnia dolnoniemiecki od niemieckiego, np. w dolnoniemieckim istnieją tylko trzy przypadki (Nominativ, Genetiv, Objektiv).

Typowy dla dolnoniemieckiego jest także brak przedrostka ge- w tworzeniu Partizipu. Na przykład:

Zobacz hasło dolnoniemiecki w Wikisłowniku

• dialekty środkowoniemieckie
• dialekty górnoniemieckie
• Gustaw Foss – znawca dialektów dolnoniemieckich, zm. 1956

• Słownik Plattmakers
• Słownik Drents
• Podcasts i videos. plattcast.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-04-12)].
• Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied
• Institut für niederdeutsche Sprache e.V.
• Dialekty dolnoniemieckie w Polsce. Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji zagrożonych języków. Projekt Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. amu.edu.pl. [dostęp 2014-03-09].