Język grecki klasyczny, greka klasyczna – stadium rozwojowe języka greckiego używanego w okresie klasycznym (500 r. p.n.e. – 350 r. p.n.e.) starożytnej Grecji. Był to jeden z ważniejszych języków starożytności, rozpowszechniony na znacznych obszarach Półwyspu Bałkańskiego i Azji Mniejszej oraz na Cyprze. Dzisiaj ten język można studiować na filologii klasycznej. Był to język bogatej literatury, działali wówczas Tukidydes, Arystofanes, Platon, mówcy ateńscy.
Zachodnia grupa: Dorycki właściwy Dorycki północno-zachodni | Środkowa grupa: Eolski Arkado-cypryjski | Wschodnia grupa: Attycki Joński |
Achajski dorycki |
Zróżnicowanie dialektalne
[edytuj | edytuj kod]Klasyczny język grecki charakteryzował się dużym zróżnicowaniem – występowały liczne dialekty, ukształtowane już w okresie archaicznym, ich wczesne formy zaświadczone są m.in. w dziełach Homera (zob. greka homerycka). Wyróżnia się cztery główne zespoły dialektów:
- Zespół jońsko-attycki – obejmujący:
- a) dialekt attycki z Attyki i północnych wybrzeży Morza Egejskiego;
- b) dialekt joński z południowo-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz Cyklad i Sporad Północnych (łącznie z Eubeą);
- dialekt eolski – właściwie grupa dialektów Beocji, Tesalii i północno-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz niektórych wysp północnej części Morza Egejskiego, m.in. wyspy Lesbos;
- dialekty arkadyjsko-cypryjskie (achajskie) – zespół obejmujący starożytne dialekty Cypru, Pamfilii i Arkadii;
- Zespół zachodni:
- a) dialekt dorycki – właściwie grupa dialektów używanych na terenach Lakonii, Mesenii, Argolidy i Koryntu, a także Krety i wysp Dodekanezu oraz części Epiru i północnych Wysp Jońskich (m.in. na Kerkyrze).
- b) dialekty północno-zachodnie (włączane często do zespołu doryckiego), rozpowszechnione w północno-zachodniej części Peloponezu, oraz w Etolii, Akarnanii, Fokidzie, częściowo też w Epirze i na Wyspach Jońskich.
Wśród językoznawców nie ma zgody, czy słabo zaświadczony starożytny język macedoński z obszarów Macedonii Greckiej należy uznać za osobny język helleński, czy też włączyć go do dialektów greki klasycznej. Dialekty attycki, joński, dorycki i eolski – z racji dużego stopnia poświadczenia w tekstach literackich – nazywane są głównymi dialektami greki klasycznej. Wszystkie dialekty języka greckiego były wzajemnie zrozumiałe i mieszkańcy różnych rejonów Hellady nie mieli problemów z porozumiewaniem się.
Starożytni autorzy stosowali często określony dialekt jako wyróżnik formalny gatunku literackiego, np. epika i wczesna historiografia nawiązywały do języka Homera (opartego przede wszystkim na dialektach jońskim i eolskim), liryka subiektywna Safony i Alkajosa powstała w dialekcie eolskim, a liryka chóralna (Pindar) i bukolika (Teokryt) w dialekcie doryckim. W dialekcie attyckim wypowiadała się znaczna większość pisarzy okresu klasycznego. Z drugiej strony u wielu autorów tej epoki pojawiają się też ślady innych dialektów (np. Ajschylos i Sofokles obok dialektu attyckiego stosowali też joński i dorycki). Stosunkowo najmniej wpływów z innych dialektów ma proza attycka (Tukidydes, Platon, Ksenofont) oraz u mówców ateńskich (Izokrates, Demostenes, Lizjasz).
W okresie hellenistycznym liczne odmiany języka zlały się w jeden wspólny, dając początek grece koine (opartej jednak w znacznej mierze na dialekcie attyckim).
Gramatyka
[edytuj | edytuj kod]Występuje w nim rozbudowana fleksja, odziedziczona w dużym stopniu po języku praindoeuropejskim.
Fonetyka
[edytuj | edytuj kod]Spółgłoski
[edytuj | edytuj kod]Wargowe | Zębowe | Tylnojęzykowe | Krtaniowe | ||
---|---|---|---|---|---|
Nosowe | μ m |
ν n |
(ŋ) | ||
Zwarte | dźwięczne | β b |
δ d |
γ ɡ |
|
bezdźwięczne | π p |
τ t |
κ k |
||
przydechowe | φ pʰ |
θ tʰ |
χ kʰ |
||
Szczelinowe | σ, ς s |
h | |||
Drżące | ρ r |
||||
Boczne | λ l |
[ŋ] było alofonem /n/ przed tylnojęzykową i /g/ przed nosową. /r/ było bezdźwięczne w nagłosie, co Grecy oddawali za pomocą litery ῥ.
Najprawdopodobniej istniało też zwarto-szczelinowe /dz/ zapisywane za pomocą litery ζ, choć według niektórych badaczy czytała się ona /zd/ lub /z/.
Samogłoski
[edytuj | edytuj kod]Przednie | Tylne | ||
---|---|---|---|
Niezaokrąglone | Zaokrąglone | ||
Przymknięte | ι i iː |
υ y yː |
|
Półprzymknięte | ε ει e eː |
ο ου o oː | |
Półotwarte | η ɛː |
ω ɔː | |
Otwarte | α a aː |
Samogłoska /oː/ w IV wieku p.n.e. przeszła w /u:/.
W grece występowały liczne dwugłoski:
- kończące się /u/: /eu/ ευ, /ɛːu/ ηυ, /au/ i /a:u/ – obydwa zapisywane jako αυ
- kończące się /i/: /ɛːi/ ῃ, /ɔi/ οι, /ɔːi/ ῳ, /ai/ αι, /aːi/ ᾳ.
Deklinacja
[edytuj | edytuj kod]Rzeczownik posiada jeden z trzech rodzajów, przez które, podobnie jak w języku polskim, odmienia się także przymiotnik, rodzajnik, część zaimków i liczebników:
- rodzaj męski (masculinum)
- rodzaj żeński (femininum)
- rodzaj nijaki (neutrum)
- Ponadto rzeczowniki, przymiotniki, rodzajnik i zaimki odmieniają się przez trzy liczby:
- liczba pojedyncza (singularis)
- liczba podwójna (dualis) – zanika w czasach klasycznych.
- liczba mnoga (pluralis)
- oraz pięć przypadków:
- mianownik (nominativus)
- dopełniacz (genetivus)
- celownik (dativus)
- biernik (accusativus)
- wołacz (vocativus)
Rodzajnik
[edytuj | edytuj kod]Greka posiada, podobnie do większości współczesnych języków indoeuropejskich poza językami słowiańskimi i łaciną, rodzajnik określony ὁ, ἡ, τό (nie występuje on jeszcze w języku Homera). Stanowi on analogiczną część mowy do ang. the, fr. le, la czy niem. der, die, das. Rodzajnik zgadza się w rodzaju, liczbie i przypadku z określanym rzeczownikiem. W grece klasycznej nie ma rodzajnika nieokreślonego.
Czasownik
[edytuj | edytuj kod]Czasownik odmienia się przez trzy liczby i trzy osoby, a ponadto:
- cztery tryby:
- tryb oznajmujący (indicativus)
- tryb rozkazujący (imperativus)
- tryb życzący (optativus)
- tryb łączący (coniunctivus)
- Optativus i coniunctivus używane są w zdaniach wyrażających życzenie, możliwość, warunek itp. Zakres ich użycia częściowo pokrywa się z polskim trybem przypuszczającym.
- Strona medium jest odziedziczona po języku praindoeuropejskim i oznacza bliższy związek podmiotu z działaniem. Może mieć znaczenie polskiej strony zwrotnej: λούομαι "myję się", ale także może oznaczać, że podmiot bierze w czynności żywy, fizyczny udział, działa dla własnej korzyści lub wykorzystuje własne zasoby lub zdolności, lub że podmioty działają na sobie wzajemnie.
- Strona bierna jest grecką innowacją i ma oddzielne formy tylko dla czasu przyszłego i aorystu, w pozostałych czasach dzieląc formy ze stroną medialną.
- 6 czasów:
- czas teraźniejszy (praesens)
- przeszły niedokonany (imperfectum)
- aoryst (aoristus)
- perfectum – nie jest czasem przeszłym dokonanym, jak perfectum łacińskie, lecz oznacza stan obecny wynikający z czynności przeszłej
- czas zaprzeszły (plusquamperfectum)
- czas przyszły (futurum)
- oraz rzadko używane perfectum przyszłe (futurum perfectum).
Czasy greckie oznaczają zarówno czas jak i aspekt czynności. Ta cecha jest także dziedzictwem praindoeuropejskim.
- Pod względem czasowym dzielą się na:
- Czasy główne – oznaczające czynność lub stan obecny bądź przyszły: czas teraźniejszy, perfectum, przyszły oraz perfectum przyszłe.
- Czasy historyczne – oznaczające czynność bądź stan przeszły: przeszły niedokonany, aoryst i zaprzeszły.
- Pod względem aspektu dzielą się na:
- Aspekt niedokonany – wskazuje na czynność trwającą, ciągłą bądź powtarzającą się: czas teraźniejszy i przeszły niedokonany.
- Aspekt aorystu – wskazuje czynność momentalną, która rozpoczyna się i natychmiast kończy lub skupia się w jednym punkcie czasowym, bądź czynność jako pojedynczą całość, bez określania długości jej trwania czy zakończenia. Czasem, który wskazuje ten aspekt jest aoryst. Odpowiada mu na ogół polski czas przeszły dokonany.
- Aspekt perfectum – wskazuje czynność zakończoną a jej skutki trwają do czasu o którym mowa: perfectum i czas zaprzeszły oraz perfectum przyszłe. Czasowi perfectum może odpowiadać zarówno polski czas teraźniejszy jak i przeszły dokonany. Np. μέμνημαι znaczy "pamiętam (bo wcześniej zapamiętałem)", a okrzyk Archimedesa eureka! (ηὕρηκα heureka) oznacza dosłownie "znalazłem (i teraz już mam)".
Charakterystyczną cechą greckiej koniugacji jest augment, przybierany w odmianie czasów historycznych. W najprostszej formie ma on postać ἐ- dodawanego na początku wyrazu, np. γράφω "piszę" (czas teraźniejszy), ale ἔγραφον "pisałem" (imperfectum), ἔγραψα "napisałem" (aoryst). Gdy czasownik zaczyna się na samogłoskę, augment zlewa się z nią i ulega ona wzdłużeniu, i niekiedy dalszym przekształceniom: ἐσθίω "jem", ἤσθιον "jadłem". W czasach perfectum występuje inna charakterystyczna cecha – reduplikacja, polegająca na podwojeniu pierwszej głoski czasownika, np. γέγραφα "napisałem (i teraz jest napisane)".
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Roger D. Woodard (2008), "Greek dialects", in: The Ancient Languages of Europe, ed. R. D. Woodard, Cambridge: Cambridge University Press, p. 51.