Jarząb

Ten artykuł dotyczy rodzaju drzew i krzewów. Zobacz też: Jarząb – wieś w województwie świętokrzyskim.

Jarząb

Morfologia (jarząb pospolity)
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	różowate
Rodzaj	jarząb
Nazwa systematyczna
Sorbus L. Sp. Pl. 477. 1753
Typ nomenklatoryczny
Sorbus aucuparia L.[3]
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Jarząb (Sorbus L.) – rodzaj drzew i krzewów należący do rodziny różowatych (Rosaceae). Należy do niego około 80^[4]–100^[5] gatunków diploidalnych oraz co najmniej 170 taksonów pochodzenia mieszańcowego, zwykle poliploidalnych^[6]. Systematyka rodzaju jest trudna i w niektórych ujęciach bywa on rozdzielany na kilka rodzajów. Przedstawiciele występują w strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej na obszarze Europy i Azji, w północnej Afryce oraz w Ameryce Północnej^[5][7]. Rosną w różnych siedliskach leśnych, na terenach górskich i skalistych, często na podłożu wapiennym, do wyjątków rosnących na mokradłach należy jarząb amerykański S. americana^[8].

Wiele gatunków jest wykorzystywanych jako rośliny ozdobne i jadalne^[8]. Walorami ozdobnymi są jesienne zabarwienie liści i owoców, utrzymywanie się owoców przez zimę, u niektórych gatunków i odmian oryginalne zabarwienie owoców (białe, różowe), srebrzysto-szarymi liśćmi wyróżnia się jarząb mączny. Kwiaty są miododajne^[4]. Jadalne są owoce niektórych gatunków po przemrożeniu (co usuwa gorycz i je zmiękcza), wyhodowano także odmiany jarzębu pospolitego o owocach mniej gorzkich. Drewno jarzębów w Chinach używane jest w meblarstwie i do rzeźbienia. Niektóre gatunki wykorzystywane są jako lecznicze^[5].

Rodzaj występuje na wszystkich kontynentach w strefie umiarkowanej półkuli północnej. Podrodzaj typowy (lub w innych ujęciach rodzaj w wąskim ujęciu Sorbus sensu stricto) występuje w Ameryce Północnej (nie sięgając Meksyku), w całej Europie i na rozległych przestrzeniach Azji, bez Półwyspu Arabskiego, Indyjskiego i części południowo-wschodniej (sięgając jednak do Wietnamu)^[9]. Podrodzaj lub rodzaj (w zależności od ujęcia) Aria obecny jest na rozległym obszarze Europy, bez jej północno-wschodniej części, w północno-zachodniej Afryce, w Azji południowo-zachodniej i w południowych Chinach^[10]. W szerszym ujęciu według GRIN (obejmującym gatunki wydzielane w rodzaj Micromeles) zajmuje rozleglejszy obszar w Azji Wschodniej – od Himalajów po Japonię, na południu poprzez Półwysep Indochiński po Sumatrę^[11][12]. Podrodzaje lub rodzaje (w zależności od ujęcia) Torminalis, Cormus i Chamaemespilus związane są z Europą sięgając do południowo-zachodniej Azji^[9]. Kompleksy mieszańców międzyrodzajowych czy też między podrodzajami wyróżniono głównie w Europie^[13].

Gatunki dziko rosnące w Polsce w odniesieniu do szeroko ujmowanego rodzaju Sorbus sensu lato

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej oparta na szerokim ujęciu rodzaju^[14], druga według bazy taksonomicznej Plants of the World online z wąskim ujęciem rodzajów (jeśli jest inna)^[9]

• jarząb brekinia, brzęk (Sorbus torminalis (L.) Crantz ≡ Torminalis glaberrima (Gand.) Sennikov & Kurtto)
• jarząb grecki (Sorbus graeca (Spach) Kotschy ≡ Aria graeca (Lodd. ex Spach) M.Roem.)
• jarząb karpacki (Sorbus carpatica Borbás ≡ Aria edulis (Willd.) M.Roem.)
• jarząb mączny (Sorbus aria (L.) Crantz ≡ Aria edulis (Willd.) M.Roem.)
• jarząb nieszpułkowy (Sorbus chamaemespilus (L.) Crantz ≡ Chamaemespilus alpina (Mill.) K.R.Robertson & J.B.Phipps)
• jarząb pospolity, j. zwyczajny, jarzębina (Sorbus aucuparia L. em. Hedl.)
• jarząb sudecki (Sorbus sudetica (Tausch.) Fritsch. ≡ Majovskya sudetica (Tausch) Sennikov & Kurtto)
• jarząb szwedzki (Sorbus intermedia (Ehrh.) Pers. ≡ Scandosorbus intermedia (Ehrh.) Sennikov)

Poza tym z taksonów mieszańcowych podawane są z Polski:

• Majovskya ambigua (Michalet ex Decne.) Sennikov & Kurtto^[15]
• Normeyera hostii (J.Jacq. ex Host) Sennikov & Kurtto^[16]
• Normeyera schinzii (Düll) Sennikov & Kurtto^[17]

Pokrój

Krzewy i drzewa osiągające do 20 m wysokości^[8]. Pędy zróżnicowane są na długo- i krótkopędy^[4].

Liście

Skrętoległe i sezonowe^[8], u nasady z szybko odpadającymi przylistkami^[4]. Blaszki pojedyncze o brzegu piłkowanym, wrębnym lub klapowanym albo też pierzasto dzielne i pierzasto złożone^[8][4].

Kwiaty

Najczęściej białe, rzadziej zaróżowione lub żółtawe. Niewielkie (o średnicy 1–1,5 cm), zebrane zwykle są w spłaszczonych podbaldachach rozwijających się w formie pąka w roku poprzedzającym kwitnienie. Kielich z 5 działkami, zrosłymi u nasady, zwykle trwałymi. Płatków 5, zaokrąglonych. Pręcików 15–20, rzadko do 25. Pylniki są żółte. Zalążnia jest dolna lub pośrednia, powstaje ze zrośniętych 2–5 owocolistków zawierających liczne zalążki. Szyjek słupka, wolnych lub zrosłych u nasady, jest od 2 do 5. Kwiaty zapylane są przez owady, ich zapach określany jest jako nieprzyjemny^[8][4].

Owoce

Nieduże (u większości gatunków do 1,5 cm średnicy, rzadko do 3 cm)^[4], jabłkowate^[8], czerwone lub pomarańczowe, brązowe, żółte, różowe, białe^[4]. Z każdej komory zalążni dojrzewa jedno, czasem dwa nasiona^[4].

Rodzaj o systematyce różnie przedstawianej i podlegającej dyskusji. Problemy wynikają z powszechności w tym rodzaju apomiksji, poliploidyzacji i łatwości krzyżowania nie tylko między blisko spokrewnionymi gatunkami, ale też między sekcjami oraz innymi rodzajami różowatych. Wiele należących do rodzaju gatunków obejmuje morfologicznie tożsame diploidy i tetraploidy, z osobnikami rozmnażającymi się po zapłodnieniu krzyżowym lub w wyniku apomiksji. Jarzęby diploidalne z reguły rozmnażają się po zapłodnieniu krzyżowym, część triploidów i tetraploidów jest samopylna^[5]. Stopień rozpoznania zmienności i relacji między jarzębami w różnych częściach ich zasięgu jest bardzo zróżnicowany i dla wielu obszarów wciąż bardzo powierzchowny^[13].

Różni autorzy rozmaicie grupują należące doń taksony w sekcje, podrodzaje, a nawet wyodrębniają w osobne rodzaje. Przy szerokim ujęciu wyodrębnia się w obrębie rodzaju zwykle od 3 do 5 podrodzajów. W wąskich ujęciach zaliczane tu taksony rozdzielane są do szeregu osobnych rodzajów: Aria (Persoon) Hoost (ponad 50 gatunków), Torminalis Medicus (tylko jarząb brekinia Sorbus torminalis=Torminalis glaberrima), Chamaemespilus Medicus (tylko jarząb nieszpułkowy Sorbus chamaemespilus=Chamaemespilus alpina), Cormus Spach. (tylko jarząb domowy Sorbus domestica=Cormus domestica) i Sorbus s.str. (ponad 100 gat.)^[6][5], ewentualnie także Albocarmesinae^[11]. Spośród jarzębów występujących w Azji południowo-wschodniej wyodrębniana bywa grupa ok. 10 gatunków w randze osobnego rodzaju Micromeles Decne.^[9][18], alternatywnie włączanych do rodzaju/podrodzaju Aria^[11]. Za wyodrębnieniem w osobne rodzaje jarzębów o liściach pojedynczych – Aria i Torminaria przemawiają wnioski z analiz morfologicznych różnic w budowie kwiatów i owoców, przynajmniej częściowo wspierają takie rozstrzygnięcie badania molekularne. Podrodzaj Torminaria wyróżnia się chemizmem – specyficzną kompozycją flawonoidów, aromatycznymi i brązowymi owocami o grubej skórce^[5].

Dla taksonów pochodzenia mieszańcowego w obrębie szeroko ujmowanego rodzaju Sorbus sensu lato zaproponowano nazwy rodzajowe: Scandosorbus (=Borkhausenia) = Aria × Sorbus × Torminalis (dwa gatunki, w tym jarząb szwedzki Sorbus intermedia=Scandosorbus intermedia), Hedlundia = Aria × Sorbus (ok. 50 gatunków), Karpatiosorbus = Aria × Torminalis (85 gat.), Majovskya = Aria × Chamaemespilus (5 gat.), Normeyera = Aria × Chamaemespilus × Sorbus (9 gat.)^[13][9].

W przypadku szerokiego ujęcia rodzaju według GRIN dzielony jest on na podrodzaje: Albocarmesinae, Aria (w tym Chamaemespilus), Cormus, Sorbus i Torminaria^[11]. Cormus i Torminaria są monotypowe, zaś pozostałe dzielą się na sekcje – Albocarmesinae: Discolores, Hypoglaucae, Insignes, Multijugae i Reductae; Aria: Alnifoliae, Aria, Chamaemespilus, Ferrugineae, Griffithianae, Micromeles, Thibeticae; Sorbus: Commixtae, Graciles, Sambucifoliae, Sorbus, Tianshanicae, Wilsonianae^[11].

Jarzęby tworzą następujące mieszańce międzyrodzajowe: ×Amelasorbus Rehder (Sorbus × świdośliwa Amelanchier), ×Crataegosorbus Makino (Sorbus × głóg Crataegus), ×Sorbaronia C. K. Schneider (Sorbus × aronia Aronia), ×Sorbocotoneaster Pojarkova (Sorbus × irga Cotoneaster), ×Sorbopyrus C. K. Schneider (Sorbus × grusza Pyrus), ×Tormimalus Holub (Torminalis Medikus (= Sorbus subg. Torminaria) × jabłoń Malus)^[5].

Za pierwotny obszar pochodzenia rodzaju uważa się południowo-wschodnią Azję, skąd jego przedstawiciele rozprzestrzeniali się i różnicowali na obszarze Europy i Ameryki Północnej. Ze względu na bardzo skromne dane kopalne historia rodzaju jest oparta na dowodach pośrednich. Uważa się, że rodzaj mógł wyodrębnić się już w kredzie, ewentualnie w eocenie^[6].

Synonimy

Bardzo różne w zależności od ujęcia rodzaju, którego dotyczą. Według GRIN: Ariosorbus Koidz., Hahnia Medik., Micromeles Decne., Torminalis Medik.^[11]

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)^[2]

Rodzaj Sorbus należy do rodziny różowatych (Rosaceae), zaliczanej do obszernego rzędu różowców (Rosales) i wraz z nim do kladu różowych w obrębie okrytonasiennych. W obrębie rodziny należy do podrodziny Spiraeoideae, plemienia Pyreae, podplemienia Pyrinae^[11].

Wykaz gatunków z rodzaju Sorbus sensu stricto^[9]

Zobacz kolekcję cytatów o jarzębinie w Wikicytatach