Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków

Szyb Hugo (późniejszy Karol) kopalni Radzionkau, fot. Max Steckel
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Siedziba	Radzionków
Data założenia	1871[1]
Data likwidacji	31 grudnia 1974 (połączenie z KWK Bytom)
Forma prawna	część Bytomskiej Spółki Węglowej SA[2]
Zatrudnienie	2940 (1970)[3]
Położenie na mapie Radzionkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków
Położenie na mapie Polski Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków
Położenie na mapie województwa śląskiego Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków
50°22′38″N 18°54′36″E/50,377222 18,910000
Multimedia w Wikimedia Commons

Kopalnia Węgla Kamiennego Radzionków (niem. Radzionkaugrube^[1] [4] ) – kopalnia węgla kamiennego działająca samodzielnie od 1874 r.^[5] do 31 grudnia 1974 w Buchaczu, dzielnicy Radzionkowa^[5]. 1 stycznia 1975 została połączona z Kopalnią Węgla Kamiennego Bytom, od tego czasu funkcjonując jako całość pod nazwą Kopalnia Węgla Kamiennego Powstańców Śląskich^[6] .

Kopalnia powstała w latach 1871^[1] –1874^[6]  z inicjatywy Karola Hugona Henckla von Donnersmarcka. Prace rozpoczęto od głębienia szybu Laura 14 sierpnia 1871^[1] [5]. Początkowo obejmowała trzy poziomy: 140, 180 i 200^[5]. W 1879 r. zakończono budowę drugiego szybu nazwanego Hugo. W tym czasie załoga kopalni liczyła około 600 osób^[5]. Wydobycie węgla na przestrzeni lat wahało się od 292 tysięcy ton w 1895 r. do 843 tysięcy ton w 1913 r.^[7]. W tymże roku zatrudnienie przekraczało 2050 osób^[8]. Głównym odbiorcą węgla była pobliska huta cynku Łazarz^[9] . W czasie I wojny światowej wydobycie wynosiło od 657 tys. ton w 1915 r. do 797 tys. ton w 1917 roku^[10], co wiązało się ze wzrostem liczby zatrudnionych, w tym wzrostem udziału kobiet w załodze kopalni^[11].

W 1921 r. po plebiscycie Radzionków wraz z terenem kopalni znalazł się w granicach Polski^[12], właścicielem pozostali jednak Donnersmarckowie, który utworzyli w Polsce koncern o nazwie Dyrekcja Kopalń Księcia Donnersmarcka^[13]. Część pola górniczego kopalni znalazła się na terenie Niemiec. Henckel von Donnersmarck postanowił uruchomić po stronie niemieckiej drugą kopalnię Beuthen^[13], która powstała z wykorzystaniem istniejącego szybu wentylacyjnego kopalni Radzionkau^[14] . Miało to znaczenie wobec trwającej wówczas wojny celnej między Polską a Niemcami, z którą wiązało się wstrzymanie w 1925 r. importu polskiego węgla przez Niemcy^[15] . W okresie międzywojennym kopalnia była znacznie niedoinwestowana: maszyna wyciągowa pozostała urządzeniem parowym, wymiana na elektryczną nastąpiła po II wojnie światowej^[16], a jedynym unowocześnieniem była wymiana wózków do transportu węgla z drewnianych na żelazne^[16]. Przekładało się to na wydobycie węgla, które nie przekroczyło 714 tysięcy ton, było więc niższe niż przed I wojną światową^[17]. Dużym wahaniom w latach 1923–1939 również ulegała liczba zatrudnionych, która wynosiła 3101 osób w 1923 r., ale tylko 725 w 1931 r.^[17]. 27 sierpnia 1939 na kopalnię napadli Niemcy, ponosząc straty w liczbie około 30 zabitych^[18].

Kopalnia została zajęta przez okupantów niemieckich 2 września 1939^[19]. Pomimo niemal całkowitego braku inwestycji (nowością było jedynie zastosowanie przenośników taśmowych, zwiększono także skalę wykorzystania wiertarek) wydobycie od 1940 r. przekraczało rokrocznie 800 tysięcy ton, by w cztery lata później osiągnąć poziom 983 tys. ton^[20], przy zatrudnieniu od 1941 r. przeszło 2000 osób. W Radzionkowie Niemcy utworzyli obóz męski, gdzie przebywali m.in. Rosjanie, Czesi, Słowacy i Anglicy, oraz obóz żeński dla Rosjanek, Białorusinek i Ukrainek. Jeńcy z tych obozów byli wykorzystywani do pracy w kopalni Radzionkau, część mężczyzn została przetransportowana do pracy w kopalni Hohenzollern w Bytomiu^[21]. 19 stycznia 1945 z powodu braku wagonów załoga przepracowała ostatnią dniówkę dla okupanta niemieckiego, a 24 stycznia 1945 Niemcy unieruchomili wentylatory i pompy poprzez odcięcie zasilania^[22]. Górnicy jednak niebawem uruchomili pompy i utrzymali działanie kopalnianej elektrowni^[23]. 27 stycznia 1945 Radzionków wraz z kopalnią został odbity przez wojsko radzieckie^[24].

Kopalnia została znacjonalizowana, ponownie przywrócono polską nazwę, a wydobycie zostało wznowione, już lutym 1945 r. wyniosło blisko 7 tys. ton^[25]. W tym samym roku rozpoczęto udostępnianie nowego poziomu szybem Wit Stwosz na głębokości 300 metrów^[26]. Rok później wydobycie wyniosło 642 tys. ton węgla^[25], a trzy lata później przekroczyło po raz pierwszy milion ton (1023 tys. ton)^[27]. Od 1945 r. przy kopalni funkcjonował obóz pracy przymusowej dla więźniów, internowanych i jeńców. Pod koniec listopada 1945 r. przebywało w nim przeszło 800 osób. Obóz został zlikwidowany w 1949 r.^[28] . Największe inwestycje rozpoczęły się od lat 50. XX wieku, w 1954 r. uruchomiono szyb wydobywczy Wit Stwosz, zaś w latach 1956–1957 zamontowano nową maszynę wyciągową i skip szybu Wit Stwosz^[29][9] . W 1967 roku oddano do eksploatacji nowy materiałowo-zjazdowy szyb Piotr^[30]. Dwa lata później ukończono prace przy szybie VI i uruchomiono nowe urządzenie wentylacyjne^[30]. W 1970 roku zbudowano urządzenie podsadzkowe przy tymże szybie oraz budowano nowy poziom 630^[30]. Poniesione w latach 1954–1970 koszty inwestycji, które przekroczyły 555 milionów złotych^[30] znalazły odbicie w wydajności kopalni, która osiągnęła w 1970 r. wydobycie w wysokości 1538 tys. ton^[31]. 1 stycznia 1975 kopalnia Radzionków wraz z kopalnią Bytom utworzyła Kopalnię Węgla Kamiennego Powstańców Śląskich^[6] [9] .

Ostateczny kres dawnej kopalni Radzionków stanowiło zakończenie wydobycia w rejonie Radzionków kopalni Powstańców Śląskich, które nastąpiło 31 grudnia 1995. 1 stycznia 1996 rozpoczęto likwidację tegoż ruchu, a jej zakończenie przewidziano na 31 grudnia 1998 roku^[2] , która jednak trwała co najmniej do 2000 r.^[32] . Górnicza historia Radzionkowa została upamiętniona poprzez utworzenie niewielkiego skansenu górniczego na dawnym terenie kopalni w 2001 r. W skład ekspozycji wchodzą m.in.: fragment koła zamachowego, wagoniki do transportu węgla, kapliczka świętej Barbary utworzona w dawnym budynku zabytkowej stacji transformatorowej^[33] , gdzie znajduje się figura tejże świętej przeniesiona z dawnej kopalnianej cechowni^[4] . Na dawnym terenie kopalni powstała w 2001 r. Baza Paliw IVG Terminal Silesia^[34] .

Przy kopalni po 1945 r. powstał Dom Kultury im. J. Wieczorka^[35]. Aby rozwiązać brak mieszkań m.in. dla załogi kopalni, w latach 1949–1950 powstało na Kocich Górkach w Piekarach Śląskich osiedle 50 domków fińskich^[36]. Następnie wybudowano osiedle Radzionków III na Stroszku oraz osiedle im. J. Wieczorka w Piekarach Śląskich^[36]. Założono również dwa ogrody działkowe dla załogi. W 1952 r. powstał ogród Lepsze Jutro, a w 1970 r. ogród Górnik^[37]. Dla zapewnienia fachowej kadry, w 1945 r. powołano Zasadniczą Szkołę Górniczą przy kopalni^[38].

• Georg Behaghel. Der Aufbau der Industrie Oberschlesiens im Wechsel der Zeiten und Wirtschaftsräume. „Stahl und Eisen”. 60 (5), s. 93, 1940-02-01. Verein Deutscher Eisenhüttenleute. (niem.). 
• Adam Frużyński: Kopalnie węgla kamiennego w Polsce. Łódź: Księży Młyn, 2012, s. 198-199. ISBN 978-83-7729-139-9.
• Jerzy Jaros: Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1984, s. 89. ISBN 83-00-00648-6.
• Jerzy Jaros: Górnictwo węglowe ziemi bytomskiej. W: Tradycje górnictwa ziemi bytomskiej. Maroszek Henryk (red.). Katowice: 1967, s. 69.
• Jarosław A. Krawczyk: Rozwój przestrzenny i zmiany terytorialne Radzionkowa. W: Jarosław A. Krawczyk, Marek Minas, Piotr Tyczka, Jarosław Wroński: Dzieje Radzionkowa. Radzionków: Rococo / Jarosław Krawczyk i Urząd Miasta Radzionków, 2002, s. 171. ISBN 83-86293-34-9.
• Kazimierz Miroszewski: Obozy pracy przymusowej w Bytomskim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego w latach 1945-1949. W: Bytomskie martyrologium powojennych lat 1945-1956. Ofiary komunistycznego terroru i ich pomnik. Jan Drabina (red.). Bytom: Urząd Miejski w Bytomiu, 2009, s. 84, 88, 90. ISBN 978-83-922322-9-2.
• Miniskansen górniczy w Radzionkowie. Szlak Zabytków Techniki. [dostęp 2017-01-31].
• Alfons Mrowiec: Dzieje Kopalni Węgla Kamiennego „Radzionków” w Radzionkowie (1871–1971). Radzionków: 1972.
• NT. Skansen św. Barbary. „Gwarek”, s. 4, 2001. 
• Monika Pacukiewicz: Rozbudowa terminalu idzie z rozmachem. Polska Press, 2002-08-30. [dostęp 2017-02-13].
• PS. Ostatni etap likwidacji kopalni. „Radzińczanin”, s. 6, 2000. 
• Wykaz kopalń węgla kamiennego przewidzianych do likwidacji w 1998 r., których likwidacja może być finansowana ze środków pochodzących z budżetu państwa, oraz terminy likwidacji zakładów górniczych lub ich części. „Dziennik Ustaw”. 63 (Poz. 409), s. 2493, 1998. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.