Spis treści
Liverpool
| |||
Państwo | |||
---|---|---|---|
Kraj | |||
Region | |||
Hrabstwo | |||
Dystrykt |
Liverpool | ||
Zarządzający |
Joanne Anderson↗ | ||
Powierzchnia |
112 km² | ||
Wysokość |
70 m n.p.m. | ||
Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość |
| ||
Nr kierunkowy |
0151 | ||
Kod pocztowy |
L | ||
Położenie na mapie Merseyside | |||
Położenie na mapie Wielkiej Brytanii | |||
Położenie na mapie Anglii | |||
53°24′N 2°59′W/53,400000 -2,983333 | |||
Strona internetowa |
Liverpool (wym. [ˈlɪvə(ɹ)ˌpuːl] ( odsłuchaj), lok. [ˈlɪvə(ɾ)ˌpʉːl]) – miasto i dystrykt metropolitalny[2] w północno-zachodniej Anglii (Wielka Brytania), w hrabstwie Merseyside, położone na wschodnim brzegu estuarium rzeki Mersey, uchodzącej nieopodal do Zatoki Liverpoolskiej (Morze Irlandzkie).
Port morski w Liverpoolu jest jednym z największych na terenie Wielkiej Brytanii[3]; obsługuje zarówno ruch towarowy jak i pasażerski. Rozwinął się w XVIII i XIX wieku, stając się drugim pod względem znaczenia (po Londynie) portem w kraju, jako centrum handlu i komunikacji pasażerskiej z Ameryką, w tym handlu trójkątnego[4].
Miasto jest ośrodkiem przemysłowym (gł. przemysł paliwowy, samochodowy i elektroniczny), kulturalnym i naukowym.
Sześć obiektów na terenie miasta znajdowało się w latach 2004–2021 na liście światowego dziedzictwa UNESCO w ramach wpisu „Liverpool – miasto floty handlowej” (Liverpool – Maritime Mercantile City)[5][6].
Z Liverpoolem kojarzony jest zespół pop-rockowy The Beatles, który w tym mieście powstał i występował w klubie The Cavern.
W Liverpoolu mają siedzibę znane kluby piłkarskie: Liverpool F.C. („The Reds”) i Everton F.C. („The Toffees”).
Geografia
[edytuj | edytuj kod]Liverpool ma powierzchnię 111,84 km². Najwyższym wzniesieniem w mieście jest Everton Hill (wysokość 70 m n.p.m.). Od północy graniczy z gminą Sefton, od wschodu z Knowsley, od zachodu przez rzekę Mersey z gminą Wirral – wszystkie w hrabstwie Merseyside, zaś od południa z gminą Halton w hrabstwie Cheshire.
Podział administracyjny
[edytuj | edytuj kod]Władzę w Liverpoolu sprawuje rada miasta (Liverpool City Council). Składa się ona z 90 radnych wybieranych przez lokalne społeczności.
Miasto jest podzielone na 30 okręgów wyborczych, które mieszczą się w pięciu tzw. parliament constituency – Garston and Halewood, Liverpool Riverside, Liverpool Walton, Liverpool Wavertree i Liverpool West Derby[7].
- Allerton & Hunts Cross (Garston and Halewood)
- Anfield (Liverpool Walton)
- Belle Vale (Garston and Halewood)
- Central (Liverpool Riverside)
- Childwall (Liverpool Wavertree)
- Church (Liverpool Wavertree)
- Clubmoor (Liverpool Walton)
- County (Liverpool Walton)
- Cressington (Garston and Halewood)
- Croxteth (Liverpool West Derby)
- Everton (Liverpool Walton)
- Fazakerley (Liverpool Walton)
- Greenbank (Liverpool Riverside)
- Kensington & Fairfield (Liverpool Wavertree)
- Kirkdale (Liverpool Riverside)
- Knotty Ash (Liverpool West Derby)
- Mossley Hill (Liverpool Riverside)
- Norris Green (Liverpool West Derby)
- Old Swan (Liverpool Wavertree)
- Picton (Liverpool Wavertree)
- Princes Park (Liverpool Riverside)
- Riverside (Liverpool Riverside)
- Speke-Garston (Garston and Halewood)
- St Michaels (Liverpool Riverside)
- Tuebrook & Stoneycroft (Liverpool West Derby)
- Warbreck (Liverpool Walton)
- Wavertree (Liverpool Wavertree)
- West Derby (Liverpool West Derby)
- Woolton (Garston and Halewood)
- Yew Tree (Liverpool West Derby)
Historia
[edytuj | edytuj kod]Początki miasta
[edytuj | edytuj kod]W czasach rzymskich obecny obszar miasta był terenem podmokłym, w okolicy którego przechodziła droga z Chester do Lancasteru. Pierwsze ślady trwałego osadnictwa ludzkiego w rejonie estuarium Mersey z połowy VI wieku wskazują na wikingów. Oficjalne początki miasta datuje się na 28 sierpnia 1207 roku, kiedy król Anglii Jan I założył w tym miejscu port. Kilkanaście lat później, dla ochrony portu, jak i umocnienia władzy w rejonie, został zbudowany Liverpool Castle (został zburzony na początku XVIII wieku i obecnie w jego miejscu na Derby Square stoi Queen Victoria Monument, posiadający pamiątkową tablicę informującą o zamku). W 1257 roku zbudowano kaplicę St Mary del Quay (obecnie w tym miejscu stoi Church of Our Lady and Saint Nicholas)[8]. W tym okresie liczba ludności nie przekraczała 2000 osób[9].
XVI–XVIII wiek
[edytuj | edytuj kod]W 1515 roku powstał pierwszy ratusz, który był zwykłym drewnianym budynkiem pokrytym strzechą, lecz przez 150 lat pełnił swą funkcję, aż do 1673, kiedy wybudowano drugi ratusz, który następnie w 1754 roku został zastąpiony przez stojący obecnie na High Street[9]. W połowie XVI wieku miasto nawiedziły plagi (największa w 1540 roku), które zdziesiątkowały ludność, oraz wielki sztorm w 1561 roku, który wyrządził znaczne straty. W 1575 roku ukończono Elisabethan House – pierwszą część Croxteth Hall, który przez następne stulecia został znacznie rozbudowany[10]. W trakcie I wojny domowej w Anglii, która trwała w latach 1642–1646, miasto doznało znacznych zniszczeń. Wielkie znaczenie dla rozwoju miasta miał 1647 rok, w którym Liverpool stał się wolnym portem, niezależnym od Chester. W połowie XVII wieku zaczął się dochodowy handel towarami z Ameryką Północną[8]. W 1715 roku zbudowano najstarszą część doków – Old Dock. Liverpool stał się jednym z najważniejszych portów w kraju[11]. W XVIII wieku prawdopodobnie przez port w Liverpoolu odpływało do Ameryki ¾ wszystkich europejskich statków niewolniczych, w tym także połowa z 3 milionów niewolników, których w tym okresie przetransportowano za ocean na brytyjskich statkach[12]. Pierwszą gazetą, jaka została wydana w Liverpoolu, była „Leverpoole Courant”, wydawana w latach 1711–1712, a pierwszą wydawaną przez wiele lat, a nie tylko chwilowo, była wydawana od 1756 roku „Williamson’s Liverpool Advertiser and Mercantile Register”, która po kilku zmianach nazwy ostatecznie przyjęła nazwę „Liverpool Times”[13]. W 1770 roku rozpoczęto budowę Kanału Leeds-Liverpool o długości 204 km, który ostatecznie ukończono w 1816 roku. W 1788 roku zbudowano kościół katolicki „St. Peter’s Roman Catholic Church”, który do momentu zamknięcia w 1978 roku był najstarszym działającym kościołem katolickim w Wielkiej Brytanii. Przez dwa ostatnie lata kościół był użytkowany przez polską społeczność, a obecnie mieści się tam restauracja Alma de Cuba[14]. W 1791 roku Edward Rushton założył Royal School for the Blind, pierwszą szkołę dla niewidomych w kraju, a drugą po Paryżu na świecie[15].
XIX–XXI wiek
[edytuj | edytuj kod]W lipcu 1807 roku z Liverpoolu odpłynął ostatni statek niewolniczy[12]. W XIX wieku nastąpił gwałtowny rozwój portu, wybudowano wiele doków, m.in. Princes Dock w 1821 roku, Clarence Dock w 1830 roku, Albert Dock w 1847 roku, Collingwood Dock, Salisbury Dock i Stanley Dock w 1848 roku. Wraz z rozwojem portu miasto uległo gwałtownej rozbudowie, powstały m.in. Bank of England Building w 1848 roku, St George’s Hall w 1854 roku, William Brown Library and Museum w 1860 roku oraz Oriel Chambers w 1864 roku, który uważany jest za jednego z protoplastów obecnych drapaczy chmur. W 1830 roku została otwarta pierwsza linia trakcji wyłącznie parowej, łącząca Liverpool z Manchesterem. Podczas pierwszego przejazdu doszło do wypadku, w którym William Huskisson został ranny, a następnie zmarł w szpitalu, stając się ofiarą pierwszego śmiertelnego wypadku w historii kolei. W XIX wieku wybudowano większość obecnych stacji kolejowych w mieście, m.in. Liverpool Lime Street w 1836 roku. Także w tym roku założono lokalną policję – Liverpool Constabulary[16]. W 1840 roku założono Royal Liverpool Philharmonic – najstarszą działającą filharmonię w kraju, w 1851 roku otwarto World Museum (początkowa nazwa Derby Museum), zaś w 1877 roku Walker Art Gallery. W połowie XIX w trakcie wielkiego głodu w Irlandii nastąpił znaczny napływ Irlandczyków do miasta. W 1874 roku oddano do użytku Princes Road Synagogue, a w 1887 nieistniejący obecnie pierwszy meczet w Wielkiej Brytanii, ufundowany w 1889 roku przez Williama Abdullaha Quilliama[17]. W 1894 roku ukończono budowę Kanału Manchesterskiego. W 1878 roku założono klub piłkarski Everton F.C., zaś w 1892 Liverpool F.C. W 1898 roku wyjechały na miasto pierwsze elektryczne tramwaje[18].
Na początku XX wieku miasto miało 746 tysięcy mieszkańców[19]. Liverpool w dalszym ciągu rozwijał się i powstawały nowe, coraz większe budynki, lecz wkrótce miała nadejść stagnacja gospodarcza związana z I wojną światową. Jeszcze w tym okresie wybudowano budynki, które obecnie tworzą Pier Head, tj. Port of Liverpool Building (w 1907 roku), Royal Liver Building w 1911 roku oraz Cunard Building w 1916 roku. Ponadto w 1910 roku wybudowano stojący w pobliżu Tower Buildings. Stanley Dock Tobacco Warehouse, który wybudowano w 1901 roku, był największym na świecie budynkiem z cegły[20]. Liverpool był portem macierzystym Titanica. W 1902 roku Ronald Ross (profesor School of Tropical Medicine) jako pierwszy Brytyjczyk otrzymał Nagrodę Nobla. W 1904 roku rozpoczęto budowę katedry w Liverpoolu, którą ukończono dopiero w 1978 roku. W 1934 roku oddano do użytku Queensway Tunnel pod rzeką Mersey. W 1931 roku miasto osiągnęło największą liczbę ludności w historii – ponad 855 tysięcy osób[21]. Od tego czasu ludność miasta aż do XXI wieku zaczęła gwałtownie spadać. Znaczny wpływ na to miał Wielki kryzys, a także zniszczenia, jakich doznało miasto podczas nalotów w trakcie II wojny światowej. Najwięcej ofiar pochłonęły naloty pod koniec kwietnia 1941 roku, kiedy zginęło ponad 2000 osób[22]. W trakcie wojny w Liverpoolu znajdowała się główna siedziba Western Approaches Command. Wraz zakończeniem wojny zaczęła się powolna odbudowa miasta. Po drugiej wojnie światowej podjęto decyzję o zastąpieniu tramwajów autobusami. W 1957 roku na miasto wyjechał ostatni tramwaj[23]. W 1960 roku w Liverpoolu powstał zespół The Beatles – jedna z najpopularniejszych grup muzycznych wszech czasów. W 1965 roku powstała Radio City Tower (obecnie drugi pod względem wysokości budynek w mieście po West Tower), także w tym samym roku ukończono The Plaza. W 1967 roku wybudowano Katedrę Metropolitarną w Liverpoolu. W 1971 roku otwarto drugi tunel pod rzeką Mersey – Kingsway Tunnel, zaś w 1972 roku na północy Liverpoolu oddano do użytku Royal Seaforth Dock, nowoczesny dok przystosowany dla kontenerowców. W 1974 roku wybudowano New Hall Place i Post & Echo Building.
W 1974 roku powstało hrabstwo metropolitalne Merseyside, w skład którego wszedł Liverpool. Jednocześnie rozpoczęło swoją działalność Merseyside Passenger Transport Executive (Merseytravel), które zarządza transportem miejskim na obszarze hrabstwa, a także utworzono z miejscowej policji nową jednostkę Merseyside Police. W latach 80 miasto przechodziło głęboki kryzys, z którego zaczęło powoli wychodzić w latach 90.
W XXI wieku w Liverpoolu zaczął się kolejny w historii okres znacznej przebudowy – w 2004 roku wybudowano Beetham Tower, w 2006 roku 1 Princes Dock, w 2007 roku Alexandra Tower i Unity Buildings zaś w 2008 roku ukończono West Tower – najwyższy budynek w mieście. W 2011 roku powstał kompleks budynków Mann Island Buildings. W 2008 roku powstał Liverpool One – największy w Wielkiej Brytanii kompleks sklepów na „świeżym powietrzu”, a także oddano do użytku Echo Arena. W 2009 roku wybudowano Liverpool Big Wheel, zaś w 2011 roku otwarto Museum of Liverpool.
Sześć obiektów w mieście tj. trzy w portowo-handlowej części miasta oraz trzy w centrum obejmujące zabytkowe budynki w 2004 roku zostały wpisane jako Liverpool Maritime Mercantile City na listę światowego dziedzictwa UNESCO, jednak w 2021 zostały z niej usunięte[5]. W 2008 roku miasto było Europejską Stolicą Kultury. W dniach 9, 11 i 13 maja 2023 roku w znajdującej się w mieście Echo Arenie odbył się Konkurs Piosenki Eurowizji 2023.
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Populacja
[edytuj | edytuj kod]Liverpool w 2010 roku miał 445 200 mieszkańców[24]. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 3981/km². W XX wieku nastąpił gwałtowny spadek ludności miasta – w 1931 r. Liverpool miał 805 046 mieszkańców[25], dopiero w ostatniej dekadzie nastąpił nieznaczny wzrost populacji. Mężczyźni stanowią 49,29% populacji, kobiety zaś 50,71%[26].
Podział mieszkańców ze względu na wiek w 2010 roku[26]:
Wiek | 0-19 | 20-39 | 40-59 | 60-79 | 79+ |
---|---|---|---|---|---|
Procentowy udział | 22,63% | 33,13% | 24,93% | 15,52% | 3,78% |
Podział mieszkańców według miejsca urodzenia 2010-2011 r.[27]
- Wielka Brytania (ok. 398 000 – 91,29%)
- Unia Europejska (ok. 12 000 – 2,75%)
- świat (ok. 26 000 – 5,96%)
Grupy etniczne
[edytuj | edytuj kod]Największą grupę etniczną w Liverpoolu stanowią biali – ponad 90%. Miasto jest też siedzibą najstarszej w kraju społeczności czarnych Afrykanów oraz najstarszej w Europie chińskiej społeczności, która została założona w XIX wieku[28]. W Chinatown znajduje się największa brama chińska poza Chinami[29]. Obecnie przyjmuje się, że około 50% ludności Liverpoolu ma korzenie irlandzkie[30]. Wynika to głównie ze znacznego napływu Irlandczyków w trakcie Wielkiego głodu w połowie XIX wieku.
Podział mieszkańców według grup etnicznych w 2009 roku[31]:
|
|
Religia
[edytuj | edytuj kod]Największą w 2001 roku grupę religijną stanowili chrześcijanie – 79,48%. Kolejnymi religiami pod względem liczby wyznawców były: islam – 1,35%, judaizm – 0,61%, buddyzm – 0,27%, hinduizm – 0,26% i sikhizm – 0,09%. Inne religie wybrało 0,13% respondentów, zaś niewierzących było 9,67%. Pozostali badani, tj. 8,13%, nie podali, jaką religią wyznają[32].
W mieście znajduje się największa na świecie katedra anglikańska – katedra w Liverpoolu, która ponadto posiada najcięższe dzwony na świecie[33], a także główna świątynia archidiecezji Liverpoolu Kościoła rzymskokatolickiego – Katedra Metropolitalna. W Liverpoolu znajduje się też jedna z najbardziej okazałych synagog w kraju – Princes Road Synagogue. W mieście znajdował się nieistniejący już pierwszy meczet w Wielkiej Brytanii, ufundowany w 1889 roku przez Williama Abdullaha Quilliama[17].
Transport
[edytuj | edytuj kod]Liverpool to węzeł kolejowy, drogowy i lotniczy, o znakomitej komunikacji nie tylko ze stolicą i pobliskim Manchesterem, ale także z Anglią oraz północną Walią i południową Szkocją. Z miastem Birkenhead łączą go dwa tunele pod estuarium Mersey – Kingsway i Queensway.
Drogowy
[edytuj | edytuj kod]Liverpool ma dobrze rozwiniętą sieć połączeń drogowych z resztą kraju. Autostradą M62 można bezpośrednio dojechać do Manchesteru, Leeds oraz Hull, ponadto jest ona połączona z M1 i M6, które łączą północ i południe Anglii. Wykorzystując drogę krajową A59, która przechodzi w sąsiednim Wallasey w autostradę M53 o długości 30 km, uzyskuje się połączenie z drogami A55 i A483, dzięki którym można dotrzeć odpowiednio do północnej i południowej Walii. Komunikacja miejska jest obsługiwana głównie przez dwóch przewoźników należących do Stagecoach Group i Arriva. Główne stacje autobusowe to Queen Square Bus Station (niedaleko stacji kolejowej Liverpool Lime Street) dla połączeń północnych oraz Liverpool One Bus Station (niedaleko Albert Dock) dla połączeń południowych.
Kolejowy
[edytuj | edytuj kod]Liverpool posiada dwie niezależne sieci kolejowe: lokalną sieć kolei elektrycznych Merseyrail, która stanowi najwygodniejszy sposób poruszania się po mieście, a także łączy z sąsiednimi dystryktami i hrabstwami (w tym także z Manchesterem) oraz krajową sieć National Rail, która obsługuje połączenia z resztą kraju. Największą stacją kolejową w mieście jest Liverpool Lime Street, umiejscowiona w samym centrum miasta. Można z niej np. pociągami Pendolino przewoźnika Virgin Trains dojechać w 2 godziny do Londynu. Na południu znajduje się stacja Liverpool South Parkway, która obsługuje połączenia z portem lotniczym Liverpool-John Lennon. Inna stacja to m.in. Edge Hill.
W latach 1893–1956 w mieście funkcjonowała linia kolei nadziemnej Liverpool Overhead Railway[34].
Lotniczy
[edytuj | edytuj kod]Na południu miasta znajduje się Port lotniczy Liverpool-John Lennon. W 2011 roku lotnisko obsłużyło około 5,3 miliona pasażerów[35] i posiada połączenie do ponad 60 miast na świecie[36].
Wodny
[edytuj | edytuj kod]Port w Liverpoolu jest jednym z największych w kraju – głównym, jeżeli chodzi o połączenia z Irlandią, i wraz z portem w Manchesterze (połączonym poprzez Kanał Manchesterski) stanowią największą grupę portów po Londynie[37]. Jedną z atrakcji miasta jest podróż promem (Mersey Ferry) przez rzekę Mersey.
Zabytki i turystyka
[edytuj | edytuj kod]- Liverpool Maritime Mercantile City – zespół sześciu lokacji wpisanych w 2004 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W jego skład wchodzą:
- Pier Head obejmująca zespół trzech najbardziej znanych budynków miasta, zwanych The Three Graces
- Albert Dock na południe od Pier Head, na terenie których znajdują się m.in.:
- Tate Liverpool
- Merseyside Maritime Museum[38]
- International Slavery Museum[39]
- The Beatles Story[40]
- Stanley Dock Conservation Area – zespół doków na północ od Pier Head
- Ropewalks – południowo-zachodnia część Duke Street Conservation Area, na terenie której znajdują się najstarsze budynki w mieście, m.in. centrum sztuki Bluecoat, które od ponad 290 lat służy jako miejsce różnych przedstawień i wystaw[41]
- Commercial Quarter (Castle Street Conservation Area), obejmujący swoim zasięgiem centrum komercyjne miasta, w którym znajdują się m.in. Liverpool Town Hall oraz szereg budynków biurowych i banków wybudowanych w XIX wieku w okresie największej świetności Imperium brytyjskiego
- Cultural Quarter (William Brown Street Conservation Area), na terenie której znajdują się m.in.:
- Katedra w Liverpoolu (Cathedral Church of Christ)
- Katedra Metropolitarna w Liverpoolu (Metropolitan Cathedral Church of Christ the King)
- Museum of Liverpool[46]
- bardzo popularne są licznie organizowane wycieczki śladami Beatlesów po miejscach, gdzie grał zespół, m.in. The Cavern Club, oraz gdzie wychowywali się i mieszkali Sir Paul McCartney oraz John Lennon, a także do muzeum The Beatles Story
- Sudley House[47]
- Victoria Gallery & Museum[48]
- Western Approaches – Liverpool War Museum[49]
- Croxteth Hall[50]
- Williamson Tunnels[51]
- Ceri Hand Gallery[52]
- Liverpool Playhouse[53]
- Liverpool Philharmonic Hall[54]
- Echo Arena
- Speke Hall (drewniana zabudowa z XVI wieku)[55]
- Liverpool One (największe w Wielkiej Brytanii centrum handlowe na „otwartym powietrzu”)[56]
- stadiony piłkarskie Anfield i Goodison Park.
Szkolnictwo wyższe
[edytuj | edytuj kod]- Uniwersytet Liverpoolski
- Liverpool John Moores University[57]
- Liverpool Hope University[58]
- Liverpool Institute for Performing Arts[59]
- Liverpool School of Tropical Medicine[60]
Sport
[edytuj | edytuj kod]W Liverpoolu są dwa znane kluby piłkarskie: Liverpool F.C. („The Reds”) i Everton F.C. („The Toffees”) Jest jedynym miastem w Anglii, który posiada klub piłkarski na najwyższym szczeblu rozgrywek od samego początku ich istnienia (Everton F.C. był jednym z założycieli The Football League). Liverpool F.C., który rozgrywa swoje mecze na stadionie Anfield, zdobył 19 razy mistrzostwo Anglii, zaś Everton F.C., rozgrywający swoje mecze na stadionie Goodison Park, 9 razy.
W mieście swoją siedzibę ma klub koszykarski Mersey Tigers, który zdobył mistrzostwo kraju w 2011 roku, lecz obecnie rozgrywa swoje mecze na Knowsley Leisure & Culture Park w sąsiednim Huyton[61].
Poza futbolem popularne w mieście są też wyścigi konne (na torze w Aintree tuż za granicą miasta odbywają się wyścigi Grand National).
W sąsiednim Hoylake znajduje się Royal Liverpool Golf Club[62], na którym co kilka lat przemiennie z innym klubami w kraju, rozgrywany jest jeden z najważniejszych turniejów golfowych na świecie – The Open Championship. Poprzednie zawody, które były rozgrywane w tutejszym klubie w 2006 roku, wygrał Tiger Woods, następne odbyły się w 2014 roku.
W sąsiednim Bootle rozgrywa swoje mecze drużyna baseballowa Liverpool Trojans, trzykrotny mistrz kraju, a obecnie mistrz AAA National League Champions z 2011 roku[63].
Miejscowy sportowy klub pływacki City of Liverpool Swimming Club wielokrotnie w ostatnich latach był mistrzem National Speedo League i może się poszczycić w swojej historii m.in. takimi zawodnikami, jak wielokrotni medaliści Francesca Halsall, Helen i Andy Jameson, Stephen Parry oraz Michael Rock[64].
W mieście znajduje się także duży kompleks sportowy Wavertree Sports Park, w skład którego wchodzą: Liverpool Aquatics Centre, Liverpool Tennis Centre i Wavertree Athletics Centre[65].
Miasta partnerskie
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ {Figure 1: Explore population characteristics of individual BUAs [online], www.ons.gov.uk [dostęp 2023-08-18] (ang.).
- ↑ Ordnance Survey linked data.
- ↑ What are the 10 Largest Ports in the UK?. UK Ports Association. [dostęp 2023-02-23]. (ang.).
- ↑ Liverpool, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-02-23] (ang.).
- ↑ a b Josh Halliday: Unesco strips Liverpool of its world heritage status. [w:] The Guardian [on-line]. theguardian.com, 21 lipca 2021. [dostęp 2021-07-21].
- ↑ Wielka Brytania. Polski Komitet ds. UNESCO. [dostęp 2023-02-23].
- ↑ „liverpool.gov.uk – Municipal Elections – Thursday, 3rd May, 2012”.
- ↑ a b „History of the commerce and towh of Liverpool” Thomas Baines, Liverpool 1852.
- ↑ a b „civichalls.liverpool.gov.uk – Liverpool Town Hall and its history”.
- ↑ „croxteth.co.uk – Historic Hall”. croxteth.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-27)]..
- ↑ „liverpoolmuseums.org.uk – History of the Old Dock”.
- ↑ a b „liverpoolmuseums.org.uk – Liverpool and the slave trade”.
- ↑ „History of the Liverpool Privateers and Letters of Marque” Gomer Williams, 1897.
- ↑ „alma-de-cuba.com – History”.
- ↑ „rsblind.org.uk – Royal School for the Blind”. rsblind.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-01)]..
- ↑ „liverpoolcitypolice.co.uk – Liverpool City Police”.
- ↑ a b „abdullahquilliamsociety.org – Abdullah Quilliam”. abdullahquilliamsociety.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-02-03)]..
- ↑ „mersey-gateway.org – The electric tram comes to Liverpool”. mersey-gateway.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-25)]..
- ↑ „visionofbritain.org.uk – 1911 Census”.
- ↑ „liverpoolworldheritage.com – Stanley Dock Tobacco Warehouse”. liverpoolworldheritage.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-12-04)]..
- ↑ „visionofbritain.org.uk – census 1931”.
- ↑ „liverpoolmuseums.org.uk – Blitz”.
- ↑ „mersey-gateway.org – The decline of trams in Liverpool”. mersey-gateway.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-25)]..
- ↑ „liverpool.gov.uk – Key statistics bulletin – Issue 12”. liverpool.gov.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-08)]..
- ↑ „visionofbritain.org.uk – 1931 Census of England and Wales, County Report Part I – Liverpool”.
- ↑ a b „ons.gov.uk – 2010 Mid Year Population Estimates”.
- ↑ „ons.gov.uk – Population by Country of birth and Nationality July 2010 to June 2011”.
- ↑ „visitliverpool.com – World In One City”.
- ↑ „visitliverpool.com – Chinese Arch”.
- ↑ „liverpoolecho.co.uk – Why city is the real capitalof Ireland...”.
- ↑ „neighbourhood.statistics.gov.uk – GLA Ethnic Group Projections 2010 Round, SHLAA, Borough”. neighbourhood.statistics.gov.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-23)]..
- ↑ „neighbourhood.statistics.gov.uk – Religion – Liverpool”. neighbourhood.statistics.gov.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-03)]..
- ↑ „liverpoolcathedral.org.uk – The Tower”. liverpoolcathedral.org.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-24)]..
- ↑ Jack Simmons, Gordon Biddle: The Oxford Companion to British Railway History. Oxford University Press, 1997, s. 273. ISBN 0-19-211697-5. (ang.).
- ↑ „caa.co.uk – UK Airport Statistics: 2011 – annual”.
- ↑ „liverpoolairport.com – Background Information”. liverpoolairport.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-05)]..
- ↑ „merseydocks.co.uk – As one”.
- ↑ „liverpoolmuseums.org.uk – Merseyside Maritime Museum”.
- ↑ „liverpoolmuseums.org.uk – International Slavery Museum”.
- ↑ „beatlesstory.com – The Beatles Story”.
- ↑ „thebluecoat.org.uk – Bluecoat”.
- ↑ „stgeorgesliverpool.co.uk – St George’s Hall”. stgeorgesliverpool.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-28)]..
- ↑ „liverpoolmuseums.org.uk – World Museum”.
- ↑ „liverpoolmuseums.org.uk – Walker Art Gallery”.
- ↑ „atgtickets.com – Liverpool Empire Theatre”. atgtickets.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-10)]..
- ↑ „liverpoolmuseums.org.uk – Museum of Liverpool”.
- ↑ „liverpoolmuseums.org.uk – Sudley House”.
- ↑ „liv.ac.uk – Victoria Gallery & Museum”.
- ↑ „liverpoolwarmuseum.co.uk – Liverpool War Museum”.
- ↑ „croxteth.co.uk – Croxteth Hall”. croxteth.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-17)]..
- ↑ „Williamson Tunnels Heritage Centre”.
- ↑ „cerihand.co.uk – Ceri Hand Gallery”.
- ↑ „everymanplayhouse.com – Liverpool Playhouse”.
- ↑ „liverpooltheatreguide.com – Philharmonic Hall”. liverpooltheatreguide.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-01-09)]..
- ↑ „nationaltrust.org.uk – Speke Hall”.
- ↑ „liverpool-one.com – Liverpool One”. liverpool-one.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-06)]..
- ↑ „ljmu.ac.uk – Liverpool John Moores University”.
- ↑ „hope.ac.uk – Liverpool Hope University”.
- ↑ „lipa.ac.uk – Liverpool Institute for Performing Arts”.
- ↑ „lstmliverpool.ac.uk – Liverpool School of Tropical Medicine”.
- ↑ „merseytigers.com – Mersey Tigers”.
- ↑ „royal-liverpool-golf.com – Royal Liverpool Golf Club”.
- ↑ „liverpooltrojans.co.uk – AAA National Champions 2011”.
- ↑ „colsc.co.uk – City of Liverpool Swimming Club”. colsc.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-12-09)]..
- ↑ „liverpool.gov.uk – Wavertree Sports Park”.