Xyris

Xyris

Xyris indica
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	wiechlinowce
Rodzina	łuczydłowate
Rodzaj	Xyris
Nazwa systematyczna
Xyris Gronovius in Linnaeus Sp. Pl. 42. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny
X. indica Linnaeus[3]
Synonimy
Jupica Rafinesque[4] Kotsjiletti Adanson Ramotha Rafinesque[4][3] Schizmaxon Steudel Xuris Adanson Xyroides Thouars[4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Xyris – rodzaj roślin jednoliściennych z rodziny łuczydłowatych. Obejmuje co najmniej 250 gatunków^[5], a według The Plants of World Online nawet 380^[6]. Rośliny te są szeroko rozprzestrzenione w strefie tropikalnej, subtropikalnej i ciepłego klimatu umiarkowanego^[5] na wszystkich kontynentach poza Europą, we wschodniej części Ameryki Północnej sięgają na północy po Kanadę^[6]. Główne ośrodki zróżnicowania znajdują się na Wyżynie Gujańskiej oraz w Amazonii^[5][4] (w Brazylii rośnie 150 gatunków^[2]), a mniejsze w Afryce subsaharyjskiej (występuje tam co najmniej 25 gatunków^[5]) i Australazji^[4] (w Australii obecnych jest 20 gatunków, z czego 17 to endemity^[5], w południowo-wschodniej Azji – 18 gatunków^[7]). Rośliny siedlisk mokradłowych^[8]. Ich kwiaty zapylane są przez owady, a drobne nasiona roznoszone są przez wiatr^[9].

Kilka gatunków z tego rodzaju sadzonych jest jako rośliny ozdobne^[5]. Liście X. indica z południowej i południowo-wschodniej Azji oraz liście i korzenie innych gatunków z Ameryki Południowej wykorzystywane są do leczenia chorób skóry^[9]. Z pędów X. capensis wykonywane są figurki wystawiane w świątyniach hinduistycznych na Jawie^[5]. Ten sam gatunek służy także do wyplatania mat i wyrobu sitek do cedzenia piwa. W południowej Afryce z jego korzeni sporządza się wyciąg zwany iNgxambothi, który przez młodych mężczyzn jest stosowany w czasie zalotów do wywoływania wymiotów^[a][12]. X. indica i X. pauciflora są chwastami pól ryżowych w Azji^[13].

W XIX wieku zaproponowane zostały dla rodzaju polskie nazwy zwyczajowe – łositno i łuszczydło^[14], ale nie są używane (obecna w źródłach współczesnych nazwa rodziny sugeruje nazwę łuczydło, ale i ona nie jest stosowana)^[9].

Pokrój

Byliny, rzadko rośliny jednoroczne z łodygami pojedynczymi, prosto wzniesionymi^[4], zawsze bruzdowanymi lub kanciastymi^[6]. Tworzą kępy. Kłącza, jeśli występują, są krótkie, poziomo rosnące lub podnoszące się^[6]. Czasem rośliny bulwiaste^[7].

Liście

Mieczowate, podobne do liści kosaćca^[8], płaskie do obłych i nitkowatych^[4]. Liście skupione są u nasady pędu, wyrastają skrętolegle^[4] naprzemianlegle lub w dwóch rzędach^[9]. U części gatunków języczek liściowy jest obecny, u innych nie^[6]. Blaszka i pochwa liściowa różnie wykształcone (gładkie, szorstkie, orzęsione), zgrubiałe u nasady lub nie, liście różnie zakończone (kapturkowato, szydlaście, ostro lub tępo) – cechy budowy liścia są istotną cechą diagnostyczną^[8].

Kwiaty

Skupione w szczytowy kwiatostan na bezlistnej łodydze (głąbiku). Gęste i krótkie kłosy lub główki^[9] tworzone są przez ciasno wyrastające przysadki, które w dole kwiatostanu są płonne i tylko z kątów górnych przysadek rozwijają się pojedyncze kwiaty^[4]. Zewnętrzny okółek okwiatu ma symetrię grzbiecistą – dwa listki są zielone, a jeden jest błoniasty i wyraźnie większy od pozostałych (otula rozwijający się kwiat)^[9]. Wewnętyrzny okółek ma trzy okazałe, choć krótkotrwałe, symetryczne listki z wyraźnym paznokciem. Listki te zwykle są żółte, czasem białe^[4], rzadko niebieskie^[6]. Pręcikowie składa się z dwóch okółków. Zewnętrzny to trzy prątniczki, często rozgałęzione widełkowato, rzadziej nitkowate lub zanikłe^[9], zwykle owłosione^[4]. Pręciki okółka wewnętrznego zrośnięte są z listkami okwiatu. Słupek z trzech zrośniętych owocolistków^[9]. Walcowata szyjka słupka na szczycie z trójdzielnym znamieniem^[4].

Owoce

Wielonasienne, cienkościenne torebki otwierdzające się wzdłuż trzech szwów^[4][9]. Nasiona jajowate do kulistych od 0,3 do 1 mm średnicy, wyjątkowo do 4 mm, z prążkowaną łupiną nasienną^[4].

Rodzaj wyodrębniany jest w monotypową podrodzinę Xyridoideae Arnott w obrębie rodziny łuczydłowatych Xyridaceae C. Agardh^[2].

Wykaz gatunków^[6]