Zabytkowe cerkwie w diecezji lubelsko-chełmskiej

Na terenie diecezji lubelsko-chełmskiej w 2019 funkcjonowały 53 świątynie^[1][a], z czego dwadzieścia pięć to obiekty zabytkowe^[2]. Najstarszą cerkwią należącą do diecezji (jak również najstarszą świątynią we władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego) jest cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Szczebrzeszynie, wzniesiona w XVI w.^[3]. Drugą co do wieku budowlą sakralną w diecezji lubelsko-chełmskiej jest natomiast katedralny sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie, wyświęcony w 1633^[4]. Spośród pozostałych zabytkowych cerkwi dziewięć to budowle wzniesione jako świątynie unickie w XVIII i XIX w. (do 1875), zaś trzynaście – cerkwie prawosławne zbudowane po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875, a przed wycofaniem się Rosjan z Królestwa Polskiego w 1915. Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie została wzniesiona jako prawosławna cerkiew wojskowa w latach 1846–1852^[5].

Brakuje dokładnych informacji o początkach budownictwa cerkiewnego na terytorium zajmowanym obecnie przez diecezję lubelsko-chełmską. W dokumentach i kronikach (latopisach) wymienione są tylko niektóre świątynie istniejące na ziemi chełmskiej i południowym Podlasiu w średniowieczu: cztery cerkwie wzniesione przez Daniela Halickiego w Chełmie, cerkiew św. Mikołaja w Hrubieszowie oraz monaster w Uhrusku^[6]. Według unickiego biskupa Jakuba Suszy pierwszymi cerkwiami na wskazanym obszarze były: sobór w Chełmie, wzniesiony w 1001, cerkiew św. Bazylego w Chełmie oraz cerkiew monasterska w Spasie. Żadna z tych świątyń nie zachowała się^[7].

Bardziej szczegółowe spisy cerkwi i służących w nich kapłanów prawosławnych pochodzą dopiero z XVI w., jednak większość wymienionych w nich świątyń z pewnością istniała już wcześniej. W XVI w. tylko na ziemi chełmskiej i w zachodniej części południowego Podlasia (bez obecnego powiatu bialskiego) odnotowano 176 prawosławnych obiektów sakralnych^[6]. Również z tego okresu przetrwały jedynie pojedyncze obiekty, bardzo mało jest także źródeł ikonograficznych dotyczących cerkwi nieistniejących^[7].

Według prowadzonych w dwudziestoleciu międzywojennym badań Iwana Kryp'jakewycza, zweryfikowanych i uzupełnionych w 1943 przez arcybiskupa chełmskiego i podlaskiego Hilariona i Semena Lubarskiego, łącznie na obszarze Chełmszczyzny i południowego Podlasia cerkwie istniały w 460 miejscowościach. Ponieważ w niektórych z nich na przestrzeni dziejów działało kilka świątyń, pełny wykaz historycznych cerkwi w obu regionach do 1943 zawiera 507 pozycji^[8].

Zdecydowana większość prawosławnych świątyń funkcjonujących na wskazanym terytorium w różnych okresach została zniszczona lub przekształcona w kościoły rzymskokatolickie^[9].

Świątynie czynne

Nazwa	zdjęcie obiektu	przynależność dekanalna i parafialna	nr zabytku	zarys historii	zarys architektury
Sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie		Lublin, parafia Lublin	A/227 z 21.01.1960. i 21.02.1967	Wzniesiony w I połowie XVII w. na miejscu dwóch starszych cerkwi prawosławnych. Od II połowy XVI w. istniał przy nim monaster męski[10]. Świątynia była przedmiotem sporu między prawosławnymi a unitami w XVII w. i ostatecznie w 1695 przeszła na własność tych drugich[11]. Do parafii prawosławnej należy ponownie od 1875 i od tego czasu pozostaje czynna (z wyjątkiem lat 1915–1920 i 1944–1945). Sobór katedralny diecezji lubelsko-chełmskiej od momentu jej erygowania w 1989[12].	Budowla późnorenesansowa, jednowieżowa, orientowana, trójnawowa. We wnętrzu znajduje się trzyrzędowy siedemnastowieczny ikonostas[13][14].
Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Włodawie		Chełm, parafia Włodawa	A/234 z 02.06.1987	Wzniesiona w 1840, jako unicka, na miejscu świątyni prawosławnej (a następnie unickiej) istniejącej od początku XVI w.[15] Użytkowana przez prawosławnych ponownie od 1875. Gruntownie przebudowana w latach 90. XX wieku, wtedy przybrała obecny wygląd[16]. Pozostawała czynna do 1947, gdy po wysiedleniu prawosławnych Ukraińców miejscowa parafia przestała funkcjonować, ponownie otwarta została w 1952[17].	Wzniesiona w stylu eklektycznym, łączącym urzędowy styl bizantyjsko-rosyjski z elementami klasycystycznymi, jednokopułowa, z trzema wieżami. We wnętrzu znajduje się klasycystyczny ikonostas z połowy XIX w.[18]
Cerkiew Opieki Matki Bożej w Bończy		Zamość, parafia Bończa	A/281 z 02.12.2004.	Wzniesiona w latach 1878–1881 z rosyjskich funduszy rządowych, na miejscu cerkwi prawosławnej, a następnie unickiej istniejącej co najmniej od XV w. Pozostawała czynna do bieżeństwa w 1915, ponownie otwarta została w 1923, działała do wywózek prawosławnych Ukraińców w ramach wysiedleń do ZSRR i Akcji „Wisła”. Parafia restytuowana w 1956[19].	Reprezentuje urzędowy styl bizantyjsko-rosyjski w wariancie nawiązującym do siedemnastowiecznej architektury moskiewsko-jarosławskiej (jedna z pierwszych świątyń wzniesionych w tym stylu w Królestwie Polskim). Budowla trójdzielna, dwukopułowa[20], we wnętrzu jednorzędowy ikonostas.
Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie		Chełm, parafia Chełm	A/193 z 13.02.1967.	Wzniesiona na potrzeby rosyjskiej parafii wojskowej w latach 1846–1852, użytkowana jako cerkiew parafialna od 1864. Jedyna prawosławna świątynia istniejąca w Chełmie przed 1918, która nie została w niepodległej Polsce zrewindykowana na rzecz Kościoła katolickiego, przez co po przejęciu przez katolików dawnego soboru Narodzenia Matki Bożej stała się głównym ośrodkiem kultu Chełmskiej Ikony Matki Bożej[5]. Nieprzerwanie czynna od czasu poświęcenia[21].	Cerkiew łączy elementy stylu klasycystycznego z bizantyjsko-rosyjskim. Budowla pięciokopułowa, z wolno stojącą dzwonnicą[22]. We wnętrzu trzyrzędowy ikonostas.
Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Horostycie		Chełm, parafia Horostyta	A/143 z 27.01.1967.	Wzniesiona na początku XVIII w., jako unicka, na miejscu szesnastowiecznej świątyni prawosławnej. Od 1875 funkcjonuje jako cerkiew prawosławna. Kilkakrotnie remontowana w XIX w. Czynna nieprzerwanie, z wyjątkiem lat 1915–1923 i 1947–1953[23].	Budowla drewniana, jednokopułowa, jednonawowa. We wnętrzu znajduje się ikonostas z 1880[23].
Cerkiew św. Mikołaja w Zabłociu		Terespol, parafia Zabłocie	A-171 z 15.12.1988.	Wzniesiona na początku XX wieku na miejscu starszej cerkwi, początkowo prawosławnej, następnie unickiej i ponownie prawosławnej po 1875. Była siedzibą najliczniejszej parafii wiejskiej w eparchii chełmskiej. Czynna od momentu poświęcenia, z wyjątkiem lat 1915–1921 i 1947–1951[24].	Budowla jednonawowa, jednokopułowa, z dzwonnicą usytuowaną nad przedsionkiem. Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski z elementami nawiązującymi do budownictwa sakralnego rosyjskiej Północy, Podlasia i kościołów katolickich. Wyposażenie świątyni pochodzi z początku XX w[24].
Cerkiew Opieki Matki Bożej w Kobylanach		Terespol, parafia Kobylany	A-283 z 18.11.1997.	Wzniesiona w ostatniej dekadzie XIX w. na miejscu starszej cerkwi, pierwotnie prawosławnej, następnie unickiej i ponownie prawosławnej po 1875. Nieprzerwanie czynna z wyjątkiem lat 1917–1920, po 1927 do końca dwudziestolecia międzywojennego była przedmiotem sporu między duchowieństwem prawosławnym i neounickim[25].	Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski w wariancie neoruskim. Jest to budynek trójdzielny, jednokopułowy. Wyposażenie świątyni pochodzi z XIX w[25].
Cerkiew Opieki Matki Bożej w Sławatyczach		Terespol, parafia Sławatycze	A/1410 z 15.12.1988. i 20.09.2011.	Wzniesiona na początku XX w. na miejscu starszych świątyń, początkowo prawosławnych, następnie unickich i ponownie prawosławnych[26]. Jedna ze świątyń ufundowanych na Chełmszczyźnie przez moskiewskiego kupca Kławdija Paschałowa. Nieprzerwanie czynna z wyjątkiem lat 1915–1918 i 1947–1965[27].	Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski. Wzniesiona według projektu przygotowanego dla całej grupy świątyń w regionie, jest jedyną cerkwią z grupy, która zachowała pierwotny wygląd i przeznaczenie. Posiada pięć kopuł oraz dzwonnicę nad przedsionkiem, w jej zewnętrznych zdobieniach widoczne są szczególne wpływy architektury sakralnej Moskwy[27][28].
Cerkiew Świętej Trójcy w Tarnogrodzie		Zamość, parafia Tarnogród	A/196 z 11.10.1979.	Wzniesiona na przełomie lat 60. i 70. XIX w. lub na początku lat 70. z rosyjskich funduszy rządowych, jako świątynia unicka. W 1875 zamieniona na prawosławną[29]. Od tego czasu nieprzerwanie czynna, z wyjątkiem lat 1915–1921[30]. Ośrodek kultu św. Leoncjusza z Tarnogrodu[31] i Tarnogrodzkiej Ikony Matki Bożej[32].	Reprezentuje styl późnoklasycystyczny z elementami rosyjsko-bizantyjskimi. Budynek trójdzielny, dwukopułowy. Ikonostas we wnętrzu świątyni pochodzi z XIX w., był rozbudowywany w latach 2002–2003[29].
Cerkiew św. Michała Archanioła w Nosowie		Biała Podlaska, parafia Nosów	A-144 z 31.12.1983.	Wzniesiona w 1862 jako świątynia unicka, z fundacji miejscowego dziedzica, na miejscu trzech starszych świątyń (prawosławnej i dwóch unickich). Przekazana parafii prawosławnej w 1875, od tego czasu nieprzerwanie czynna, z wyjątkiem lat 1915–1921. Ośrodek kultu Leśniańskiej Ikony Matki Bożej[33].	Zbudowana w stylu klasycystycznym z kamienia polnego, z tynkowanym detalem, trójdzielna, orientowana, z pojedynczą ośmioboczną wieżyczką i wolno stojącą dzwonnicą. Ikonostas cerkwi powstał w ostatnich trzech dekadach XIX w[34].
Cerkiew św. Mikołaja w Tomaszowie Lubelskim		Zamość, parafia Tomaszów Lubelski	A/194 z 24.08.1979.	Wzniesiona z rosyjskich funduszy rządowych w latach 1885–1890 na miejscu starszej świątyni (początkowo prawosławnej, następnie unickiej i powtórnie prawosławnej). Nieprzerwanie czynna z wyjątkiem lat 1945–1957[35].	Eklektyczna, w stylu rosyjsko-bizantyjskim z elementami klasycystycznymi, krzyżowo-kopułowa, trójdzielna, z pięcioma latarniami. Jedna z ostatnich cerkwi w Królestwie Polskim zbudowana w stylu bizantyjsko-rosyjskim w pierwotnej wersji wypracowanej przez Konstantina Thona[36].
Cerkiew św. Apostoła Jana Teologa w Terespolu		Terespol, parafia Terespol	A/77 z 04.04.1958.	Wzniesiona w XVIII w. jako świątynia unicka na miejscu dwóch lub trzech starszych budowli sakralnych[37]. Przekazana Kościołowi prawosławnemu w 1875, wbrew protestom większości wiernych. Odnowiona w ostatniej dekadzie XIX w. W dwudziestoleciu międzywojennym należała do parafii neounickiej, która ponownie zmieniła wyznanie na prawosławne w 1941, od tego czasu jest nieprzerwanie czynna[37].	Budowla wzniesiona pierwotnie w stylu barokowym, przebudowana w stylu neoklasycystycznym, orientowana, trójdzielna, z pojedynczą kopułą i portykiem na frontonie. Dzwonnica świątyni jest konstrukcją wolno stojącą[38].
Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Hrubieszowie		Zamość, parafia Hrubieszów	A/176 z 16.07.1977.	Wzniesiona w latach 70. XIX w. z funduszy państwowych, od tego czasu jest nieprzerwanie czynna (z wyjątkiem lat 1914–1921 oraz 1947–1951)[39].	Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski. Jedyna w Polsce cerkiew trzynastokopułowa. Budowla jest trójdzielna, na planie krzyża greckiego[39]. We wnętrzu znajduje się dwurzędowy ikonostas z XIX w.

Świątynie otwierane sporadycznie lub nieczynne

Nazwa	zdjęcie obiektu	przynależność dekanalna i parafialna	nr zabytku	zarys historii	zarys architektury
Cerkiew św. Mikołaja w Dratowie		Lublin, parafia Dratów	A/986/1-3 z 31.10.1989.	Wzniesiona w latach 1888–1889 z rosyjskich funduszy rządowych na miejscu starszych cerkwi (początkowo prawosławnych, następnie unickich i ponownie prawosławnych). Czynna do 1915, otwarta ponownie w 1923, zamknięta po wywózkach prawosławnych Ukraińców w 1947. Otwarta w 1959, jest od tej pory obsługiwana przez duchowieństwo z Lublina (liturgie nie odbywają się co niedziela)[40].	Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski, bogato dekorowana ozdobnym detalem na fasadzie, trójdzielna, jednokopułowa, z dzwonnicą nad przedsionkiem. We wnętrzu znajduje się dwurzędowy ikonostas oraz kopie dziewiętnastowiecznych ikon[41].
Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Sosnowicy		Chełm, parafia Horostyta	A/144/50 z 02.05.1988.	Wzniesiona w latach 1891–1894 z rosyjskich funduszy rządowych na miejscu starszych cerkwi (prawosławnej, unickiej i ponownie prawosławnej). Czynna jako parafialna do 1946 (z przerwą w latach bieżeństwa, 1915–1919). Po wysiedleniu prawosławnych Ukraińców świątynia została porzucona i zaadaptowana na magazyn. Chociaż w 1966 PAKP otrzymał zgodę na przywrócenie zniszczonej cerkwi do pierwotnych zadań, dopiero w latach 90. XX wieku pozyskano fundusze na remont obiektu. Z powodu braku wiernych w Sosnowicy w świątyni odprawiana jest jedynie Święta Liturgia w święto patronalne[42].	Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski z elementami klasycystycznymi. Wzniesiona na planie krzyża, jednonawowa, dwukopułowa. We wnętrzu obiektu z pierwotnego wyposażenia przetrwał jedynie XIX-wieczny ikonostas[43].
Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Uhrusku		Chełm, parafia Włodawa	A/133/39 z 02.06.1987	Wzniesiona w 1849 jako świątynia unicka na miejscu starszej cerkwi tego wyznania, pierwotnie prawosławnej, powstałej w 1220 jako sobór katedralny eparchii uhruskiej. Po 1875, gdy obiekt stał się własnością parafii prawosławnej, został częściowo przebudowany. W 1915 porzucona, w latach I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej poniosła znaczne straty. Ponownie otwarta w 1920, działała do 1947, po wysiedleniach prawosławnej ludności do 1957 lub 1958 pozostawała porzucona[44]. Odtąd działa jako filia parafii włodawskiej[45].	Budynek reprezentuje styl eklektyczny z przewagą elementów klasycystycznych i rosyjsko-bizantyjskich przy obecności motywów neoromańskich i neogotyckich. Jednonawowa, z dzwonnicą nad przedsionkiem. We wnętrzu osiemnastowieczny ikonostas[46].
Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana w Kolechowicach		Lublin, parafia Lublin	A/982 z 25.09.1989	Wzniesiona w 1902 jako cerkiew Świętych Antoniego i Zofii – kaplica nagrobna na miejscu pochówku matuszki Zofii Dudzińskiej, małżonki proboszcza miejscowej parafii. Trzynaście lat później porzucona po ewakuacji ludności prawosławnej w głąb Rosji, w dwudziestoleciu międzywojennym była nielegalnie obsługiwana przez mnichów z monasteru św. Onufrego w Jabłecznej. Nowe wezwanie przejęła po zburzonej w czasie akcji rewindykacyjnej kolechowickiej cerkwi parafialnej. Po wywiezieniu miejscowej ludności prawosławnej w 1947 została zamknięta. Budynek zwrócono PAKP w 1983, jednak z powodu braku wiernych nabożeństwa odbywają się sporadycznie[47].	Budynek jednonawowy, pierwotnie jednokopułowy, wzniesiony z palonej cegły. We wnętrzu zabytkowe wyposażenie z cerkwi zniszczonej w 1938[48][49].
Cerkiew św. Antoniego Pieczerskiego i św. Męczennicy Paraskiewy w Holi		Chełm, parafia Horostyta	A/44 z 19.05.1966. i 27.12.1995	Wzniesiona jako świątynia unicka w 1846, na miejscu starszych cerkwi (początkowo prawosławnych, następnie unickich), gruntownie przebudowana po przyłączeniu miejscowej parafii do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w 1875[50]. Pozostawała czynna do 1915. W dwudziestoleciu międzywojennym była to świątynia neounicka (w miejscowości przetrwała nieformalna wspólnota katolików obrządku wschodniego)[51]. W czasie II wojny światowej ponownie stała się cerkwią prawosławną[52]. Zamknięta w 1947, przez sześć lat była otwierana jedynie na Paschę, od 1953 jest cerkwią filialną, nabożeństwa odbywają się dwa razy w miesiącu[53].	Cerkiew drewniana o konstrukcji zrębowej, szalowana, pierwotnie trójkopułowa (przetrwała jedna kopuła), halowa. We wnętrzu ikonostas z II połowy XIX w[50].
Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Szczebrzeszynie		Zamość, parafia Zamość	A/474 z 24.11.1956 i 24.03.1970	Wzniesiona najprawdopodobniej w XVI w. jako prawosławna, po 1596 stała się świątynią unicką[54] i zachowała to wyznanie do 1875. Formalnie do 1915 była świątynią parafii prawosławnej, jednak opór wiernych przeciwko zmianie wyznania sprawił, że placówka duszpasterska de facto nie funkcjonowała[55]. W dwudziestoleciu międzywojennym z braku wiernych pozostawała nieczynna, w ramach akcji rewindykacyjnej w 1938 rozpoczęto jej rozbiórkę. Po protestach mieszkańców zrujnowana świątynia nie została zniszczona. Po II wojnie światowej była wykorzystywana jako magazyn, a następnie została całkowicie porzucona[56]. W 2006 zwrócona PAKP, nabożeństwa odbywają się w niej w najważniejsze święta[57].	Budowla jednonawowa, orientowana, wzniesiona na planie prostokąta, z pojedynczą sygnaturką. We wnętrzu zrekonstruowany ikonostas (na wzór dziewiętnastowiecznego) oraz freski z przełomu XVI i XVII w.[54].
Cerkiew Kazańskiej Ikony Matki Bożej i św. Proroka Eliasza w Wojsławicach		Chełm, parafia Chełm	A/478 z 31.01.1970.	Wzniesiona jako świątynia unicka w II połowie XVIII w., przeszła w ręce parafii prawosławnej w 1874. Pozostawała czynna do wysiedleń prawosławnych Ukraińców w latach 40. XX wieku, kiedy została zamieniona na magazyn[58]. Odremontowana na początku XXI w. z inicjatywy diecezji lubelsko-chełmskiej[59], nie jest użytkowana liturgicznie z braku wiernych, nabożeństwa odbywają się jedynie w czasie dorocznych Spotkań Trzech Kultur w Wojsławicach[59][60].	Budowla jednonawowa, barokowa, kryta blaszanym dachem z pojedynczym cebulastym hełmem[61]. We wnętrzu brak ikonostasu i innych elementów wyposażenia cerkiewnego[62].
Cerkiew Świętej Trójcy w Dubience		Chełm, parafia Chełm	A/378 z 20.01.1990.	Wzniesiona na miejscu spalonej świątyni prawosławnej (wcześniej unickiej) w 1909 z fundacji moskiewskiego kupca Paschałowa[63]. Działała jako parafialna do 1915, następnie od 1923 do 1944 jako filialna[64]. Po wywiezieniu miejscowej ludności prawosławnej do ZSRR była użytkowana jako magazyn i sukcesywnie dewastowana. Częściowy remont został przeprowadzony na początku XXI w., jednak świątynia w dalszym ciągu pozostaje zamknięta[63].	Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski w jego późnym, neoruskim wariancie. Wzniesiona z cegły, jednonawowa, z dzwonnicą nad przedsionkiem oraz pięcioma kopułami nad nawą[65]. Wnętrze obiektu jest całkowicie zdewastowane[63].
Cerkiew św. Michała Archanioła w Kulnie		Zamość, parafia Tarnogród	A-101 z 27.09.2004.	Wzniesiona jako unicka w 1827[66], w 1875 przeszła w ręce parafii prawosławnej. Była siedzibą parafii tego wyznania do wywiezienia prawosławnych Ukraińców z Kulna w 1946. Nie posiadała gospodarza i niszczała przez kolejne dwadzieścia sześć lat, od 1972 jest współużytkowana przez parafie prawosławną i rzymskokatolicką jako świątynia filialna[67].	Wzniesiona w stylu rosyjsko-bizantyjskim, trójdzielna, z dzwonnicą ponad przedsionkiem i niewielką kopułą nad nawą[68]. We wnętrzu brak wyposażenia typowego dla świątyń prawosławnych[69][70].
Kaplica Zmartwychwstania Pańskiego w Terespolu		Terespol, parafia Terespol	A/866 z 30.06.2008.	Świątynia cmentarna, czynna od 1892[37].	Budowla drewniana, orientowana, z niewielką wieżyczką zakończoną cebulastą kopułką nad nawą[71].
Cerkiew Świętych Niewiast Niosących Wonności w Lublinie		Lublin, parafia Lublin	A/879 z 21.02.1984.	Cerkiew cmentarna ufundowana przez prezesa Izby Skarbowej w Lublinie Andrieja Diejkuna, wzniesiona w latach 1902–1903[72].	Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski. Świątynia pięciokopułowa, z dachem namiotowym i dzwonnicą nad przedsionkiem, dwupoziomowa[73].
Cerkiew św. Symeona Słupnika w Dołhobyczowie		Zamość, parafia Hrubieszów	A/438 z 28.03.1988.	Wzniesiona na początku XX w., porzucona po wywózce miejscowej ludności prawosławnej, przez lata pozostawała w ruinie[74]. Wyremontowana na początku XXI wieku. Nabożeństwa odbywają się sporadycznie[75].	Reprezentuje styl neobizantyński. Świątynia murowana, dwukopułowa. We wnętrzu zrekonstruowany ikonostas[76].