Arkebuzerzy

Arkebuzerzy, arkabuzerzy; arkebuzeria (od fr. arquebusier) – jazda lub piechota, której podstawową broń stanowiły arkebuzy. Formacja występująca głównie w armiach zachodnioeuropejskich XVI i XVII wieku^[1].

Konni arkebuzerzy (lub arkabuzerzy) pojawili się pod koniec XV wieku podczas wojen we Włoszech^[2] jako poruszająca się konno piechota (archibugieri a cavallo), ostrzeliwująca nieprzyjaciela z bliskiego dystansu, podobnie jak późniejsi dragoni. Prowadzili ogień pieszo, opierając broń o siodło, następnie konno się wycofywali. Po wyposażeniu od połowy XVI wieku w lżejsze bandolety prowadzili ogień z konia, zwykle z zastosowaniem taktyki karakolu^[3]. W XVI stuleciu, uzbrojonym w cięższą i tańszą broń palną – muszkiety, nadano nazwę muszkieterów^[2].

W środkowej Europie masowe wykorzystanie tej formacji łączyło się z wybuchem wojny trzydziestoletniej. Wojska cesarskie na początku konfliktu dysponowały zaledwie dwoma arkebuzerskimi regimentami, w roku 1621 miały ich już 17, a ostatecznie 20 w 1633 r.^[4] Podobnie liczni byli w wojskach Ligi Katolickiej, wraz z kirasjerami stanowiąc tam dwie główne formacje jazdy. Regimenty arkebuzerskie powstające w latach 20. XVII wieku w państwach niemieckich rekrutował do swych wojsk jako oddziały najemne (pierwsze w 1628) Gustaw Adolf, podejmując szwedzką interwencję w trakcie wojny trzydziestoletniej^[5]. W latach 40. liczba tych jednostek sukcesywnie jednak się zmniejszała, a przed końcem wielkiej wojny ten typ kawalerii zanikł zupełnie^[4].

W wojskach angielskich arkebuzerów zaliczano do jazdy średniozbrojnej, wyposażonej w kirys, hełm, parę pistoletów i rapier lub szpadę, i tradycyjnie określanych tak nadal, mimo rezygnacji z samego arkebuza. Podczas wojny domowej stanowili oni obok kirasjerów podstawową masę kawalerii po obu stronach konfliktu; cechy arkebuzerii w istocie miały też oddziały „Żelaznobokich” Cromwella^[6]. Hiszpańscy piesi arkebuzerzy wyróżnili się już w bitwie pod Pawią (1512), później niebagatelny był ich udział w zamorskich wyprawach i podbojach konkwistadorów.

Jednostki arkebuzerów występowały także w krajach pozaeuropejskich, przede wszystkim w osmańskiej Turcji, gdzie w arkebuzy wcześnie uzbrajano jednostki wyborowej piechoty – janczarów. Za rządów Sulejmana Wspaniałego byli oni masowo wyposażeni w tę broń, którą po modyfikacjach nazywano janczarkami. Także w XVI stuleciu arkebuzy za pośrednictwem kupców europejskich pojawiły się na Dalekim Wschodzie, czego następstwem było w Japonii szerokie wykorzystanie arkebuzerii jako lekkiej piechoty (ashigaru), z pierwszym masowym jej użyciem w bitwie pod Nagashino (1575)^[7]. Nieco późniejsze zastosowanie tej broni w cesarskich Chinach przypada na czasy dynastii Ming.

Na ziemiach polskich arkebuzeria pojawiła się za panowania Stefana Batorego, oddziały te występowały w XVI i XVII stuleciu i jako kawaleria strzelcza przetrwali do czasów Jana Sobieskiego^[3][1][2]. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów byli rzadkim rodzajem lekkiej jazdy autoramentu cudzoziemskiego, najpierw przypominającym wyglądem i organizacją zachodnioeuropejskich kirasjerów^[8], a ostatecznej postaci rodzajem strzelców konnych. Arkebuzerami nazywano też wyposażonych w arkebuzy muszkieterów, określano tak również rajtarów pozbawionych uzbrojenia ochronnego^[3]. Z. Gloger zauważa, że w Polsce „arkebuzy piechoty nie miały nigdy takiego znaczenia jak np. we Francji, gdzie oddawały wielką usługę, np. w bitwie pod Pawią r. 1525. Toteż używano ich u nas mało, może i dlatego, że były bronią kosztowniejszą, a w piechocie służyli ludzie ubożsi”^[1].

W wojsku polskim konni arkebuzerzy początkowo wchodzili w skład mieszanych jednostek składających się jeszcze z kopijników oraz jeźdźców służących po husarsku. Po likwidacji kopijników i wyodrębnieniu husarii arkebuzerzy tworzyli samodzielne jednostki, z reguły dość nieliczne (choć zdarzały się wyjątki, np. w 1655 r. szlachta wielkopolska uchwaliła powołanie wojewódzkiego skwadronu liczącego 300 koni). Aż do lat dwudziestych XVII stulecia jednostki arkebuzerów zaliczano w Polsce do husarii, choć w istocie znacznie się od niej różniły. Formalnie arkebuzeria w Polsce nie występowała już po roku 1653, gdy jednostki ich zostały uległy likwidacji, a w rejestrach armii nazwę tę przeniesiono na rajtarów^[9].

Ich główne uzbrojenie stanowiły arkebuzy, a później krótsze i poręczniejsze bandolety, poza tym dwa pistolety i rapier. Wyposażeniem ochronnym była początkowo zbroja arkebuzerska, składająca się z kirysu, obojczyków, naręczaków z rękawicami, nabiodrków z kutych płyt stalowych o grubości miejscami do 3,5 mm, uzupełniona otwartym hełmem w typie szturmaka^[8]. W późniejszych, zmodyfikowanych odmianach obejmowała również płytowe karwasze (lub rękawy kolcze), a w dolnej części – lżejsze i wygodniejsze taszki; hełmem najchętniej stosowanym była burgoneta albo pappenheimer). Piesi arkebuzerzy byli w ogóle pozbawieni wyposażenia ochronnego z wyjątkiem hełmu (najczęściej strzeleckiego gruszkowego lub morionu), ich bronią białą był rapier (albo kordelas) i sztylet. Szybciej ładowany i celniejszy arkebuz stanowił o ich ogniowej przewadze nad muszkieterami^[10].

Zorganizowani byli w regimenty z podziałem na kompanie (frejkompanie), których kadra oficerska składała się z kapitana, porucznika, chorążego, podchorążego, kwatermistrza, pisarza i na ogół sześciu wachmistrzów. Ponadto zatrudniano chirurgów, kapelanów, trębaczy, kowali, rusznikarzy i innych^[8].

W trakcie działań wojennych jednostki pułkowe powstawały z samodzielnych kompanii, które ostatecznie łączono w regiment. Podczas wojny trzydziestoletniej składał się on z 5-10 kompanii po 100 ludzi, co organizacyjnie wzorowano na kirasjerach. Zaletą tej kawalerii był fakt, iż pod względem wyposażenia w ekwipunek i konie była nieco tańsza od elitarnych jednostek kirasjerskich i choć zaliczana ówcześnie do lekkiej jazdy, w istocie stanowiła część głównej kawalerii bitewnej. Nierzadko jednostki należące do bogatych właścicieli były wyposażone lepiej od kirasjerskich, a niektóre regimenty arkebuzerskie tytułem awansu często przemianowywano później na kirasjerskie^[4].

• Mała encyklopedia wojskowa. T. 1 (A–J). Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1967
• Wielka encyklopedia PWN. T. 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001
• Włodzimierz Kwaśniewicz: 1000 słów o dawnej broni palnej. Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987, ISBN 83-11-07350-3
• Vladimir Brnardic: Armie cesarskie wojny trzydziestoletniej 1618-1648 (2): Kawaleria. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V/Osprey, 2019, ISBN 978-83-8178-212-8
• Romuald Romański: Beresteczko 1651. Warszawa: Bellona, 2007, ISBN 978-83-11-10929-2

• http://delibra.bg.polsl.pl/Content/24255/BCPS_26204_1898_Dola-i-niedola-Jana-.pdf
• http://www.academia.edu/10603274/Jan_Kunowski_Ekspedycyja_inflnatska_oprac._Wojciech_Walczak_Karol_Łopatecki_Białystok_2007