Ten artykuł dotyczy wsi w Polsce. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Czarny Bór

wieś
Spichlerz z XVII w.
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	wałbrzyski
Gmina	Czarny Bór
Liczba ludności (2011)	2171[2]
Strefa numeracyjna	74
Kod pocztowy	58-379[3]
Tablice rejestracyjne	DBA
SIMC	0851933
Położenie na mapie gminy Czarny Bór Czarny Bór
Położenie na mapie Polski Czarny Bór
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Czarny Bór
Położenie na mapie powiatu wałbrzyskiego Czarny Bór
50°46′14″N 16°07′48″E/50,770556 16,130000[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Czarny Bór i Czarnybór

Czarny Bór (niem. Schwarzwaldau) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie wałbrzyskim, w gminie Czarny Bór.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa wałbrzyskiego. Miejscowość jest siedzibą gminy Czarny Bór.

Według Narodowego Spisu Powszechnego (III 2011 r.) liczył 2171 mieszkańców^[2]. Jest największą miejscowością gminy Czarny Bór.

Położona jest w Sudetach Środkowych, na pograniczu Gór Wałbrzyskich i Kamiennych (pasmo Czarnego Lasu i Lesistej), w dolinie Leska (prawego dopływu Bobru) i jego dopływu – Grzędzkiego Potoku. Wieś jest oddalona o 13 km od Wałbrzycha.

Swoją sławę Czarny Bór zyskał dzięki znajdującym się w tej miejscowości Zakładowi Lecznictwa Odwykowego, który jest jedną z 13 placówek stażowych PARPY^[4]. Ośrodek jako szpital powstał na terenie poniemieckiego pałacu w latach 60 i został przekształcony w ZLO w roku 2000^[5]. Jest to jeden z niewielu ośrodków szkoleniowych lecznictwa uzależnień w Polsce^[6][7]. Ponadto w Czarnym Borze znajduje się szkoła podstawowa i gimnazjum, przedszkole, biblioteka i Centrum Kultury.

Istnieją tu kluby sportowe, m.in. Heros Czarny Bór, klub zapaśniczy szkolący kobiety w stylu wolnym. Jego zawodniczką jest Agnieszka Wieszczek, brązowa medalistka z IO w Pekinie w 2008 r.

Początki wsi Czarny Bór sięgają XIII wieku. Po raz pierwszy pojawia się w dokumentach w 1364 roku pod nazwą Swarczewalde. W następnych wiekach nazwa ta zmieniała się następująco: Schwartzwaldt (1667), Schwartzwaldau (1743), Schwarzwaldau (1809), Czarnolesie (1945), Czarny Bór (1946).

Były to dobra książęce skupione wokół kaszteli Conroczwalde (Grzędy) i Lybenow (Czarny Bór). Na początku XIV wieku piastowski książę Bernard świdnicki podarował zamek w Czarnym Borze grupie rycerzy, którzy bardzo szybko stali się rozbójnikami, łupiącymi przejeżdżających w okolicy podróżnych. Właścicielem zamku był wówczas rycerz Nickol Bolcze. Rozbójników pokonał dopiero syn Bernarda, książę Bolko II Świdnicki w roku 1355.

Wówczas na zamku Liebenau w Czarnym Borze, którego resztki pozostały w postaci zamkowej wieży, pojawił się czeski ród rycerski. Ponieważ nie jest znane ich nazwisko, dlatego historycy nadali im nazwę Boehm (po niem. Czesi) – nazwisko to było różnie pisane: Boehmen, Boeheim, Beheim, Beheime. Stało się tak, ponieważ te tereny, dotychczas należące do polskich książąt piastowskich, wskutek zapisów spadkobierczych przeszły pod panowanie Królestwa Czech.

W 1410 roku jako właściciel zamku w Czarnym Borze wymieniany jest Peter Zedlitz pochodzący z Maciejowej (k. Jeleniej Góry), który prawdopodobnie kupił tę posiadłość od rodu Boehm. Nie był on jednak długo właścicielem zamku, bo w 1436 roku pojawia się nowy właściciel Menlin Burgult. Ten z kolei 14 lat później, w 1450 roku, sprzedaje posiadłość Czarny Bór Hermanowi von Czettritzowi. W posiadaniu rodziny Czettritzów zamek i wieś były prawie przez następne 400 lat. W 1825 roku właścicielką Czarnego Boru była wdowa – baronowa Ernestyna von Czettritz.

W 1838 roku wieś zmieniła właściciela – nowym nabywcą został hrabia Ottokar von Zedlitz-Neukirch, który w 1851 roku drogą dziedziczenia dobra czarnoborskie przekazał zięciowi Bernardowi Portatiusowi. W rękach tej rodziny majątek pozostawał aż do roku 1945. Zaraz po wojnie wsi nadano nazwę Czarnolesie. Od 1946 roku wieś nosi obecną nazwę – Czarny Bór.

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[8]:

• ruiny zamku gotyckiego zbudowanego prawdopodobnie w 1355 roku – XIV w. przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II Małego; zachowały się fragmenty murów i kolista baszta z granitu. Nie jest znana dokładna data powstania zamku z powodu braku ścisłych historycznych dokumentów. Jednakże na podstawie analizy wydarzeń historycznych można w przybliżeniu określić czas jego powstania, datując to na przełom XIII i XIV wieku, a nie jak to się podaje w wielu publikacjach – połowa XIV wieku. Strzegł on szlaku handlowego prowadzącego z Czech. Wybudowany został na niewielkim „wzgórzu” otoczonym podmokłymi łąkami. Bagna stanowiły jego naturalną ochronę, dodatkowo wokół zamku była wykonana fosa. W połowie wieku XIV zamek stał się zbójnicką siedzibą. Został on odzyskany zbrojnie przez księcia w 1355 roku, o czym wspomina pierwszy zachowany dokument wspominający o zamku. Przez kilkadziesiąt lat zamek zmieniał właścicieli, był niszczony i odbudowywany. Kres jego istnienia położył pożar w 1755 roku. Od tego czasu pozostaje on w ruinie. Do naszych czasów zachowała się tylko część wieży i fragmenty murów. Samo położenie wieży jest nietypowe, gdyż zazwyczaj wieże były budowane na wzgórzach i górach. Ta budowla została wybudowana na podmokłych łąkach w dolinie rzeki Lesk. Obecnie wśród kępy lasu jest mało widoczna z daleka. Czas zrobił już swoje, wieża coraz bardziej się rozpada.
• zespół pałacowy, z XVIII-XIX w.:
  • pałac barokowy z połowy XVIII w.^[9], remontowany w XIX w., restaurowany w 1963 r.; obecnie Szpital Leczenia Odwykowego
  • oficyna I
  • oficyna II
  • spichrz, z XVIII w., ul. Parkowa 6
  • starym park, który otacza pałac
    • grobowce rodziny von Portatius, znajdujący się przy ścieżce do stadionu

inne zabytki:

• budynek dawnej gospody z XIX w.
• kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa

• Karl von Zedlitz – twórca egzaminu maturalnego^[10]

• Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Czarnym Borze

• Czarny Bór, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 354 .
• Oficjalna strona Gminy Czarny Bór