Eksklawa

Eksklawa – część terytorium państwa lub innej jednostki administracyjnej, położona w oddzieleniu od głównego jego obszaru, lecz na tym samym obszarze lądowym (przeważnie kontynent). Może być otoczona terytorium innego państwa lub jednostki administracyjnej, stanowi wtedy jednocześnie enklawę.

• W okresie międzywojennym w latach 1926–1939 do Rzeczypospolitej Polskiej należał półwysep Westerplatte, który był polską eksklawą na terenie Wolnego Miasta Gdańska,
• Gdańsk wraz z częścią terenów przyległych stanowił odciętą od reszty kraju przez terytorium Prus eksklawę I Rzeczypospolitej w latach 1772-1793 (pomiędzy I a II rozbiorem),
• należące do Niemiec Prusy Wschodnie oddzielone przez terytorium polskie w latach 1920–1939,
• polska eksklawa w terytorium Czechosłowacji w latach 1945–1958^[1][2],
• eksklawy Berlina – powstałe w 1945 roku po podziale Berlina na sektory w czasie alianckiej okupacji Niemiec, zlikwidowane częściowo w 1971 i całkowicie w 1988 roku,
• na pograniczu indyjsko-bengalskim było 92 eksklaw Bangladeszu i 106 eksklaw Indii, część z tych eksklaw znajdowała się w eksklawach. Wszystkie eksklawy zostały rozwiązane w 2015 poprzez szereg korekt granicznych^[3].

Przykłady eksklaw międzynarodowych:

• belgijskie miasto Baarle-Hertog stanowi grupę 22 eksklaw na terytorium holenderskiego miasta Baarle-Nassau, dodatkowo w eksklawach belgijskich znajduje się siedem eksklaw holenderskich,
• niemieckie Büsingen am Hochrhein stanowi enklawę w terytorium szwajcarskiego kantonu Szafuza,
• włoskie miasto Campione d’Italia wewnątrz szwajcarskiego kantonu Ticino,
• Alaska oddzielona od pozostałej części Stanów Zjednoczonych przez Kanadę,
• Kabinda położona na północ od głównego terytorium Angoli, położona między Demokratyczną Republiką Konga i Kongiem,
• należący do Rosji obwód królewiecki między Polską a Litwą nad Bałtykiem,
• rosyjska eksklawa Miedwieżje-Sańkowo, otoczona terytorium Białorusi,
• hiszpańskie miasta Ceuta i Melilla na północnym wybrzeżu Maroka,
• Llívia – hiszpańska eksklawa we Francji,
• 8 gmin (w tym miasto Dubrownik) żupanii dubrownicko-neretwiańskiej – eksklawa chorwacka nad Morzem Adriatyckim, oddzielona od reszty Chorwacji przez Bośnię i Hercegowinę (od 2022 r. istnieje most łączący główną część Chorwacji z półwyspem Pelješac będącym częścią eksklawy, pozwalając ominąć terytorium bośniackie),
• Oecussi-Ambeno, część Timoru Wschodniego położona na wybrzeżu indonezyjskim,
• Ras al-Dżibal – część terytorium Omanu nad cieśniną Ormuz otoczona od strony lądu przez terytorium Zjednoczonych Emiratów Arabskich,
• Dystrykt Temburong – jeden z czterech dystryktów Brunei, oddzielony od reszty terytorium państwa przez Malezję i wody Zatoki Brunei,
• trzy eksklawy Uzbekistanu (części wilajetu fergańskiego) otoczone terytorium Kirgistanu,
• dwie eksklawy Tadżykistanu (części wilajetu sogdyjskiego) otoczone terytorium Kirgistanu,
• Nachiczewańska Republika Autonomiczna – oddzielona terytorium Armenii eksklawa Azerbejdżanu.

Obecnie w Polsce nie ma eksklaw na poziomie wojewódzkim. Jednak w jednym miejscu niemal istnieje eksklawa – mający powierzchnię ok. 6,3 ha fragment gminy Jutrosin leżącej w województwie wielkopolskim (powiat rawicki) znajduje się na terenie gminy Cieszków leżącej w województwie dolnośląskim (powiat milicki), a z właściwym terytorium gminy Jutrosin styka się na szerokości drogi polnej łączącej oba obszary^[4].

Do końca 1998 roku istniała eksklawa wojewódzka. W latach 1975–98 wieś Zabieżki była częścią województwa warszawskiego otoczoną ze wszystkich stron obszarem województwa siedleckiego.

Przykłady eksklaw powiatów w Polsce:

• miasto Sławków będące częścią powiatu będzińskiego oddzieloną od jego głównego obszaru miastem na prawach powiatu Dąbrowa Górnicza,
• gmina Igołomia-Wawrzeńczyce będące częścią powiatu krakowskiego oddzieloną od jego głównego obszaru powiatem proszowickim i miastem na prawach powiatu Kraków,
• powiat rybnicki składa się z trzech osobnych części rozdzielonych terytorium miasta na prawach powiatu Rybnik,
• gmina Fabianki będące częścią powiatu włocławskiego oddzieloną od jego głównego obszaru miastem na prawach powiatu Włocławek,
• wieś Lisek stanowiąca część gminy Fabianki w powiecie włocławskim położona około 1,5 km w linii prostej od granicy gminy i otoczona całkowicie terenami gmin Lipno i Bobrowniki należącymi do powiatu lipnowskiego (obszar eksklawy wynosi ok. 5 km²),
• część wsi Chyża, leżącej w powiecie zamojskim (gmina Zamość), stanowi enklawę, liczącą ok. 10,5 ha, na obszarze miasta na prawach powiatu Zamość; od powiatu zamojskiego oddzielona jest pasem terytorium Zamościa o szerokości ok. 90 m^[5],
• niewielki fragment gminy Goczałkowice-Zdrój wchodzącej w skład powiatu pszczyńskiego stanowi enklawę na terenie gminy Chybie w powiecie cieszyńskim – jest to fragment doliny Bajorki oddzielony od pozostałej części powiatu pszczyńskiego nasypem linii kolejowej należącym do powiatu cieszyńskiego (odległość eksklawy od głównego terytorium powiatu pszczyńskiego wynosi ok. 35 m)^[6],
• Żory, będące miastem na prawach powiatu, posiadają eksklawę znajdującą się pomiędzy miastem na prawach powiatu Rybnik, a gminą Świerklany w powiecie rybnickim; obszar ten leży w odległości ok. 50 m od głównej części miasta i ma ok. 13,5 ha powierzchni^[7],
• fragment gminy Zduńska Wola wchodzącej w skład powiatu zduńskowolskiego znajduje się na terenie gminy wiejskiej Sieradz wchodzącej w skład powiatu sieradzkiego; eksklawa leży w odległości ok. 100 m od zasadniczego obszaru powiatu i liczy ok. 1,2 km² powierzchni^[8],
• dwa fragmenty gminy Jaworze wchodzącej w skład powiatu bielskiego znajdują się na terenie gminy Brenna wchodzącej w skład powiatu cieszyńskiego; są to dwa fragmenty przysiółka Jasionki wsi Jaworze – pierwszy o powierzchni ok. 2 ha leży w odległości ok. 10 m od zasadniczego obszaru powiatu, drugi o powierzchni ok. 5 ha leży w odległości ok. 40 m od zasadniczego obszaru powiatu i ok. 80 m od pierwszej eksklawy^[9],
• dwa fragmenty gminy Dobrzyca, powiat pleszewski na obszarze wsi Koźminiec otoczone obszarem gminy Rozdrażew, powiat krotoszyński. Pierwszy z nich o powierzchni ok. 10 ha ma tylko jeden punkt styczny z właściwym obszarem gminy Dobrzyca, drugi o powierzchni ok. 5 ha, na terenie którego znajduje się budynek mieszkalny otoczony jest ze wszystkim stron obszarem gminy Rozdrażew. Teren ten znajduje się w odległości od ok. 20 do ok. 60 metrów od granic właściwego obszaru gminy Dobrzyca^[10].
• działka nr 2056 będąca częścią Powiatu Miasta Gdynia znajduje się na terenie gminy Kosakowo wchodzącej w skład powiatu puckiego^[11].

Liczne gminy składają się z kilku fragmentów (część z nich to jednocześnie eksklawy powiatowe) – najczęściej dzieje się tak, gdy miasto, będące siedzibą gminy jest osobną gminą miejską, pozostawiając rozkawałkowaną gminę wiejską, np. gmina Włodawa, gmina Koło, gmina Głogów, gmina Tarnów (składa się z trzech fragmentów), gmina Łowicz. Rzadsze są przypadki, gdy obszar gminy rozdzielony jest terenem innej gminy, np.: gmina Mierzęcice, gmina Brwinów, gmina Stopnica, gmina Lubanie.

Wykaz eksklaw gminnych (bez eksklaw będących jednocześnie na poziomie powiatowym wymienionych w sekcji „Powiaty”)

W tabeli poniżej wymienione są tylko eksklawy w miastach niebędących samodzielnymi gminami (miasta w gminach miejsko-wiejskich). W tych przypadkach są to eksklawy obszaru miasta znajdujące się na obszarze wiejskim danej gminy. Ponadto eksklawy posiadają opisane powyżej: miasta na prawach powiatu Gdynia i Żory oraz miasto Mielec będące gminą miejską.

Ponadto w przypadku trzech miast występuje przypadek istnienia eksklawy obszaru wiejskiego na terenie miasta (enklawa w mieście). Pierwszy to, opisany wyżej, przypadek Zamościa (jest to eksklawa na poziomie powiatowym), drugim przypadek miasta Polkowice, znajdującego się w powiecie polkowickim (gmina miejsko-wiejska Polkowice) – eksklawa obszaru wiejskiego znajduje się na terenie miasta, ok. 30 m od właściwego obszaru terenu wiejskiego i ma ok. 0,3 ha powierzchni^[50].

Zobacz hasło eksklawa w Wikisłowniku

• enklawa