Spis treści
Filozofia fizyki
Filozofia fizyki – dział filozofii nauki i filozofii przyrody analizujący zagadnienia filozoficzne wytworzone przez fizykę[1], takie jak:
- ontologiczny status jej pojęć,
- metodologiczny status jej hipotez i modeli,
- filozoficzne konsekwencje jej odkryć.
Fizyka przed uformowaniem się w nowożytnej postaci (rewolucja naukowa) była dziedziną filozofii, przez co rozważania zaliczane potem do filozofii fizyki sięgają początków obu dziedzin, występując np. u filozofów przedsokratejskich. Początków samodzielnej filozofii fizyki można dopatrywać się w XVII wieku, kiedy to uformowana już nauka matematyczno-empiryczna wywołała pewne dyskusje nad jej podstawami i implikacjami teologicznymi. Dalsze stulecia przyniosły kontynuację tych debat oraz otworzyły nowe, związane z demonem Laplace’a, fizyką statystyczną, kosmologią i fizyką kwantową; w XXI wieku większość z nich pozostaje otwartych.
Filozofia fizyki jest uprawiana zarówno w ramach instytucji filozoficznych, jak i przez zawodowych fizyków, np. w ich twórczości popularyzatorskiej. Obie formy aktywności oddziaływały na badania w samej fizyce fundamentalnej – m.in. doprowadziły do sformułowania hipotez jak zasada Macha i przez to ogólnej teorii względności, innych teorii grawitacji, modeli kosmologicznych oraz inspirowały badania nad splątaniem kwantowym, np. twierdzenie Bella. Pobudki filozoficzne bywają używane jako heurystyka w wyborze kierunku badań, np. konkurencyjnych teorii kwantowej grawitacji. Mimo to zdarzali się fizycy krytyczni do filozofii i negujący klasyfikację tych rozważań jako filozoficznych.
Twórczość na pograniczu filozofii i fizyki bywała nagradzana Nagrodą Templetona – wśród wyróżnionych było co najmniej 10 fizyków, konkretniej Carl Friedrich von Weizsäcker, Paul Davies, Freeman Dyson, John Polkinghorne, George Ellis, Charles Townes, John D. Barrow, Michał Heller, Bernard d’Espagnat i Frank Wilczek.
Zakres
[edytuj | edytuj kod]Przykłady problemów z pogranicza fizyki i filozofii to:
- natura przestrzeni i czasu – spory Newtona z Leibnizem o samodzielność (substancjalność) tych obiektów, kontynuowane potem przez Berkeleya, Macha, Einsteina i niektórych teoretyków kwantowej grawitacji;
- strzałka czasu – zależność między zjawiskami asymetrycznymi czasowo a teoriami fundamentalnymi, które są czasowo symetryczne; poglądy na ten temat prowadziły do hipotez jak mózg Boltzmanna, a także różniły Stephena Hawkinga i Rogera Penrose’a[potrzebny przypis];
- możliwość cofania się w czasie i przyczynowości wstecznej (retrokauzacji), np. status modeli jak metryka Gödla i doświadczenia Wheelera z opóźnionym wyborem w obliczu paradoksu dziadka;
- interpretacje mechaniki kwantowej – dominująca przez dekady interpretacja kopenhaska spotykała się z krytyką, m.in. przez współtwórców tej teorii jak Albert Einstein, Louis de Broglie i Erwin Schrödinger; stąd różne teorie zmiennych ukrytych, m.in. teoria fali pilotującej, a potem też pozbawiona zmiennych ukrytych interpretacja Everetta i inne[2];
- logiki kwantowe, znajdujące się na pograniczu filozofii i fizyki matematycznej;
- aspekty kosmologii – argumenty za i przeciw hipotezom trudnym do rozstrzygnięcia empirycznie jak nieskończona przestrzeń i czas, Wieloświat, hipoteza symulacji czy niektóre zasady antropiczne;
- szerszy problem demarkacji w fizyce, np. falsyfikowalność modeli kwantowej grawitacji i niektórych teorii unifikacyjnych jak teoria strun;
- perspektywy „teorii wszystkiego”.
Oprócz tego do osiągnięć fizyki odwołują się niektóre inne spory filozoficzne, np. o istnienie wolnej woli czy Stwórcy. Przykładowo:
- determinizm obecny w mechanice klasycznej oraz indeterminizm standardowej mechaniki kwantowej bywały używane jako argumenty zarówno przeciwko istnieniu wolnej woli (inkompatybilizm), jak i za nim (pewne formy kompatybilizmu);
- interpretacje Wielkiego Wybuchu jako początku czasu, antropiczne koincydencje oraz samo istnienie poznawalnych praw fizyki bywały używane jako dowody na istnienie Boga, wpisujące się w tradycje argumentów kosmologicznych oraz teleologicznych. Rozumowania te krytykowano jako błędne metodologicznie koncepcje Boga luk;
- pewne modele Wielkiego Wybuchu – usuwające początkową osobliwość jak model Hartle’a-Hawkinga – bywały używane jako argumenty przeciwko istnieniu Boga; Stephen Hawking twierdził, że jego hipoteza odpowiada na pytanie Leibniza[3].
Przedstawiciele i ich wpływ
[edytuj | edytuj kod]Filozofii fizyki bywają poświęcone osobne zespoły badawcze[4][5] oraz towarzystwa naukowe prowadzące własne czasopisma[6]. Niektóre uczelnie w Wielkiej Brytanii i USA otworzyły też łączone studia fizyczno-filozoficzne, zarówno na poziomie licencjackim, jak i magisterskim; wśród tych uczelni są:
- Uniwersytet Oksfordzki[7][8],
- King’s College London[9],
- University of York[10],
- University of Bristol[11],
- University of Sheffield[12],
- University of Lincoln[13],
- University of Nottingham[14],
- Columbia University[15].
W Polsce powstały dwa główne ośrodki filozofii fizyki:
- Kraków – na Uniwersytecie Jagiellońskim prowadzono jej kurs[16] i zajmowała się nią część pracowników jak Tomasz Placek[17] oraz ludzie związani z Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych jak Łukasz Lamża, Michał Heller i jego uczniowie – Tadeusz Pabjan i Wojciech Grygiel;
- Warszawa – na Uniwersytecie Warszawskim filozofię czasu uprawiał Zdzisław Augustynek[18], a interpretacją fizyki kwantowej zajmował się między innymi Czesław Białobrzeski.
Filozofią fizyki zajmowali się też Witkacy[19] i Andrzej Łukasik (UMCS)[20].
Niektórzy fizycy wypowiadali się chłodno o filozofii – przykłady to Richard Feynman, Stephen Hawking, Neil deGrasse Tyson, Lawrence Krauss czy Andrzej Dragan[21]. Inni podkreślali, że ta działalność bywa owocna i czasem inspiruje ich prace; przykłady bezpośrednich polemików to Sean Carroll[22][23], Lee Smolin i Carlo Rovelli. Wszyscy trzej wyrazili też opinię, że problemy w kwantowaniu grawitacji mogą wynikać z marginalizacji filozofii i badań nad fundamentami fizyki kwantowej[24][25][26].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ filozofia fizyki, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-12-04] .
- ↑ Jan Chwedeńczuk , Interpretacje teorii kwantów, „Delta”, grudzień 2018, ISSN 0137-3005 [dostęp 2022-12-22] .
- ↑ Łukasz Lamża, Wyjaśnić wszystko, „Tygodnik Powszechny”, 8 marca 2021 [dostęp 2022-12-06].
- ↑ Zespół filozofii fizyki na Uniwersytecie Oksfordzkim [dostęp 2022-12-04].
- ↑ Philosophy of Physics at LSE, London School of Economics, lse.ac.uk [dostęp 2022-12-05].
- ↑ Philosophy of Physics Society [dostęp 2022-12-04]
- ↑ Physics and Philosophy [dostęp 2022-12-04].
- ↑ MSt in Philosophy of Physics [dostęp 2022-12-04].
- ↑ Physics & Philosophy BSc [dostęp 2022-12-04].
- ↑ BSc (Hons) Physics with Philosophy [dostęp 2022-12-04].
- ↑ BSc Physics and Philosophy [dostęp 2022-12-04].
- ↑ Physics with Philosophy BSc [dostęp 2022-12-04].
- ↑ BSc (Hons) Physics with Philosophy [dostęp 2022-12-04].
- ↑ Physics and Philosophy BSc [dostęp 2022-12-04].
- ↑ Master of Arts in the Philosophical Foundations of Physics [dostęp 2022-12-04].
- ↑ Filozofia fizyki – karta opisu przedmiotu, uj.edu.pl [dostęp 2022-12-05].
- ↑ prof. dr hab. Tomasz Placek, O mnie, Instytut Filozofii UJ, uj.edu.pl [dostęp 2022-12-05].
- ↑ Augustynek Zdzisław, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ Rafał Demkowicz-Dobrzański , Witkacy i fizyka, „Delta”, marzec 2019, ISSN 0137-3005 [dostęp 2022-12-05] .
- ↑ dr hab. Andrzej Łukasik, umcs.pl [dostęp 2022-12-05].
- ↑ Tomasz Miller, Pan raczy żartować, panie Dragan!, kanał Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych na YouTube, 13 grudnia 2019 [dostęp 2022-12-05].
- ↑ Why Talk to Philosophers? Part I., Rotman Institute of Philosophy, rotman.uwo.ca, 20 czerwca 2014 [dostęp 2022-01-14].
- ↑ Sean Carroll, Physicists Should Stop Saying Silly Things about Philosophy, preposterousuniverse.com, 23 czerwca 2014 [dostęp 2022-01-14].
- ↑ Sean M. Carroll, A Brief History of Quantum Mechanics, kanał Royal Institution na YouTube, 6 lutego 2020 [dostęp 2022-01-14].
- ↑ Why Talk to Philosophers? Part III., Rotman Institute of Philosophy, rotman.uwo.ca, 25 czerwca 2014 [dostęp 2022-12-06].
- ↑ Carlo Rovelli on Philosophy and Physics, Philosophy Bites, 29 listopada 2015 [dostęp 2022-12-05].
Literatura dodatkowa
[edytuj | edytuj kod]- Wojciech Grygiel, Stephena Hawkinga i Rogera Penrose’a spór o rzeczywistość, Copernicus Center Press, Kraków 2014, ISBN 978-83-7886-106-5.
- Werner Heisenberg, Fizyka a filozofia, tłum. Stefan Amsterdamski, Książka i Wiedza, Warszawa 1962.
- Michał Heller, Filozofia kosmologii, Copernicus Center Press, Kraków 2013, ISBN 978-83-7886-020-4.
- Tadeusz Pabjan, Eksperymentalna metafizyka. Johna S. Bella filozofia mechaniki kwantowej, Copernicus Center Press, Kraków 2011, ISBN 978-83-6225927-4.
- David Wallace, Filozofia fizyki. Krótkie Wprowadzenie, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, tłum. Wojciech Sady, Łódź 2022, ISBN 978-83-8220956-3.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Polskojęzyczne
- Michał Heller, Filozofia fizyki przed nowym millenium, „Filozofia Nauki” 4/2, 7-15, 1996 [dostęp 2022-12-05].
- Andrzej Staruszkiewicz, Filozofia fizyki teoretycznej Einsteina i Diraca, „Foton” [dostęp 2022-12-05].
- Wojciech Grygiel, Filozofujący fizycy, kanał Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych na YouTube, 28 lipca 2011 [dostęp 2023-04-14].
- FiFA – Fizyka i filozofia analityczna, facebook.com [dostęp 2022-12-05] – grupa dyskusyjna w serwisie Facebook poświęcona filozofii fizyki.
- Anglojęzyczne
- David Z. Albert, Philosophy of Physics, Britannica Online [dostęp 2022-12-04].
- Foundations of Physics, springer.com [dostęp 2022-12-04] – czasopismo poświęcone fizyce fundamentalnej oraz jej filozofii.
- Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics, sciencedirect.com [dostęp 2022-12-06] – czasopismo poświęcone historii i filozofii fizyki nowożytnej.
- Physics, philosophy of (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-08].