Państwo działania | |
---|---|
Data i miejsce urodzenia |
5 grudnia 1901 |
Data i miejsce śmierci |
1 lutego 1976 |
profesor | |
Specjalność: fizyka | |
Alma Mater | |
Uczelnia | |
Odznaczenia | |
Nagrody | |
Werner Karl Heisenberg (ur. 5 grudnia 1901 w Würzburgu, zm. 1 lutego 1976 w Monachium) – niemiecki fizyk teoretyk, filozof nauki i jej popularyzator, noblista. Profesor uniwersytetów w Lipsku i Berlinie oraz dyrektor Instytutu Maxa Plancka w Getyndze i Monachium[1]. W co najmniej jednym z rankingów fizyków znalazł się w pierwszej dziesiątce wszech czasów[2].
Heisenberg był jednym ze współtwórców pełnej mechaniki kwantowej[1] obok Erwina Schrödingera i Maxa Borna – dzięki podaniu w 1925 roku równania Heisenberga będącego podstawą mechaniki macierzowej zwanej także obrazem Heisenberga. Zasłynął też podaniem w 1927 roku zasady nieoznaczoności. Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki otrzymał w 1932 roku, za fundamentalny wkład w stworzenie mechaniki kwantowej[3]. Zajmował się również fizyką jądrową, uczestnicząc w niemieckim programie budowy bomby atomowej, a także fizyką ciała stałego przez badania ferromagnetyzmu[4].
W swoich poglądach filozoficznych był pod wpływem platonizmu i neokantyzmu. Był współtwórcą – obok Bohra – interpretacji kopenhaskiej kwantów oraz prawdopodobnie nazwy tej doktryny[5]. Napisał kilka książek popularyzujących fizykę, filozofię i ich historię.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Przedwojenne początki kariery i mechaniki kwantowej
[edytuj | edytuj kod]W 1920 roku wstąpił na Uniwersytet Monachijski. Studiował tam fizykę pod kierunkiem m.in. Arnolda Sommerfelda i Wilhelma Wiena. W 1923 roku Heisenberg uzyskał stopień doktora. Będąc jeszcze studentem, poznał Nielsa Bohra w Getyndze w 1922 roku. Był to początek owocnej współpracy. W latach 1924–1926 został jego asystentem w Kopenhadze, a od 1927 roku został profesorem fizyki teoretycznej na Uniwersytecie w Lipsku.
Wiosną 1925 roku Heisenberg opracował pierwszą formę mechaniki kwantowej nazywaną mechaniką macierzową. Teoria ta podaje ogólne zasady opisu wszystkich zjawisk mikroświata i jak dotąd jest całkowicie zgodna z doświadczeniem. Alternatywną formę mechaniki kwantowej, mechanikę falową, odkrył Erwin Schrödinger jesienią 1925 roku, a w 1926 roku wykazał jej zgodność z teorią Heisenberga. Pracował razem z Bohrem nad tzw. kopenhaską interpretacją mechaniki kwantowej. W 1927 roku odkrył zasadę, nazywaną potem zasadą nieoznaczoności Heisenberga, która stwierdzała, że w przypadku cząstek o rozmiarach porównywalnych lub mniejszych od średnicy atomu, niemożliwe jest jednoczesne, dokładne ustalenie ich położenia i pędu, przy czym iloczyn błędu (a dokładniej nieokreśloności) pomiarów położenia oraz pędu nie może być mniejszy niż pewna stała (zobacz stała Plancka). Po dokonaniu odkrycia miał powiedzieć: „Miałem uczucie, że patrzę przez powierzchnię zjawisk atomowych na leżące pod nią podłoże o zadziwiającej wewnętrznej urodzie...” Później, do wybuchu II wojny światowej, pracował nad wieloma zagadnieniami dotyczącymi fizyki kwantowej, cząstek elementarnych i kwantowej teorii pola.
W 1932 roku otrzymał Nagrodę Nobla z fizyki, za opracowanie podstaw teoretycznych mechaniki kwantowej, której zastosowanie pozwoliło między innymi na odkrycie dwóch form alotropowych wodoru (tzw. trypletowej i normalnej). Nagrodę odebrał w Sztokholmie w roku 1933.
Praca w czasie II wojny światowej
[edytuj | edytuj kod]W momencie napaści Niemiec na Danię w 1940 roku Heisenberg przebywał już w Niemczech. Został przez Ottona Hahna ściągnięty do zespołu pracującego na specjalne zlecenie Adolfa Hitlera nad stworzeniem bomby atomowej. Po roku zastąpił Hahna w kierowaniu tym zespołem.
Po wojnie Heisenberg twierdził, że został kierownikiem tych badań, aby maksymalnie je spowolnić i nie dopuścić do wyprodukowania przez hitlerowskie Niemcy bomby atomowej. Na podstawie relacji Heisenberga Thomas Power napisał książkę Wojna Heisenberga, a Michael Frayn sztukę teatralną Kopenhaga (na jej podstawie w roku 2002 powstał film Kopenhaga), która przedstawia niemieckiego fizyka jako jawnego kolaboranta[6].
W 1941 roku miało miejsce spotkanie Heisenberga z Nielsem Bohrem, któremu zwierzył się, że w Niemczech trwają prace nad skonstruowaniem bomby atomowej. Spotkanie to uznawane jest za co najmniej dwuznaczne, interpretowano bowiem rozmowę naukowców jako próbę nakłonienia Bohra do uczestnictwa w programie budowy niemieckiej broni jądrowej. Heisenberg sugerował Bohrowi, że Niemcy mają plan jej stworzenia[6]. Sam Heisenberg utrzymywał, że próbował przekazać Bohrowi między wierszami, iż nie dopuści do wyprodukowania bomby atomowej przez Niemcy i namawiał go, żeby starał się torpedować takie prace prowadzone przez aliantów. Bohr zaś twierdził zawsze, że Heisenberg nakłaniał go w tej rozmowie tylko do współpracy. Bohr zerwał przyjaźń z Heisenbergiem, później, po ucieczce z Danii, dołączył do amerykańskiego projektu budowy bomby atomowej. W późniejszych latach fizycy niechętnie wracali do szczegółów tamtej rozmowy.
W kwietniu 2002 roku odkryto list, który Bohr zamierzał wysłać Heisenbergowi w 1952 roku. Przypominał w nim jasno prawdziwą treść rozmowy z 1941 roku i prosił Heisenberga, aby ten przestał w tej sprawie kłamać[7].
Lata powojenne
[edytuj | edytuj kod]Po II wojnie światowej Heisenberg był przetrzymywany 6 miesięcy w Wielkiej Brytanii. Po uwolnieniu wrócił do Niemiec, gdzie zajął się odtwarzaniem Kaiser-Wilhelm-Institut für Physik (późniejszy Instytut Maxa Plancka – niem. Max-Planck-Institut für Physik)[8]. Był jednym z założycieli CERN[9]. Przeszedł na emeryturę w roku 1970, zmarł w 1976[8]. Został pochowany na Cmentarzu Leśnym w Monachium.
Życie prywatne
[edytuj | edytuj kod]Jego ojciec August był historykiem, bizantologiem, zaś brat Erwin – chemikiem[10]. W 1937 poślubił Elisabeth Schumacher, z którą miał siedmioro dzieci. Syn Jochen (ur. 1939) jest fizykiem jądrowym, Martin (ur. 1940) – neurobiologiem i genetykiem[11]. Wnuk Benjamin (ur. 1974) jest reżyserem filmowym[12].
Publikacje
[edytuj | edytuj kod]- 1962: Fizyka a filozofia, przeł. Stefan Amsterdamski, Warszawa.
- 1979: Ponad granicami, przeł. K. Wolicki, Warszawa.
- 1987: Część i całość. Rozmowy o fizyce atomu, tłum. Kazimierz Napiórkowski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, ISBN 83-06-01512-6.
- niem. Der Teil Und Das Ganze: Gespräche im Umkreis der Atomphysik.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- grupa Heisenberga
- Walter White – postać fikcyjna z serialu Breaking Bad, używająca pseudonimu Heisenberg.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Heisenberg Werner Karl, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-24] .
- ↑ Einstein the greatest. BBC News, 1999-11-29. [dostęp 2021-08-05].
- ↑ Werner Heisenberg – Nobel Lecture.
- ↑ Ferromagnetyzm, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-22] .
- ↑ Jan Faye, Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics, plato.stanford.edu, 6 grudnia 2019 [dostęp 2022-01-06].
- ↑ a b Marcin Święciński. Werner Heisenberg – dylematy uczonego w czasach totalitaryzmu. „Histmag.org”, kwiecień 2019. [dostęp 2019-04-19].
- ↑ Document 11b. Facsimile. [dostęp 2016-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-04-29)].
- ↑ a b Werner Heisenberg. [w:] People and Discoveries [on-line]. Public Broadcasting Service (PBS). [dostęp 2017-04-05].
- ↑ Werner Heisenberg. www.nndb.com. [dostęp 2017-04-05].
- ↑ Cassidy, David C. (1992). Uncertainty: The Life and Science of Werner Heisenberg.
- ↑ Academy of Europe: CV.
- ↑ Benjamin Heisenberg – IMDb.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Nagrody Nobla. Leksykon PWN, Beata Tarnowska (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13393-7, OCLC 830213964 .
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]Polskojęzyczne
Anglojęzyczne
- Werner Heisenberg – Biografia (ang.)
- Jeremy Bernstein, Heisenberg in Poland, „American Journal of Physics”, marzec 2004 [dostęp 2021-08-30] – artykuł o wizycie Heisenberga w Polsce w 1943 roku.
- John J. O’Connor; Edmund F. Robertson: Werner Heisenberg w MacTutor History of Mathematics archive (ang.) [dostęp 2021-10-27].
- ISNI: 0000000121318913
- VIAF: 49241584
- LCCN: n50029198
- GND: 118548670
- NDL: 00442941
- LIBRIS: vs68bz0d3nzvsqq
- BnF: 12035206w
- SUDOC: 028535588
- SBN: CFIV047562
- NLA: 35661641
- NKC: jn20000720102
- BNE: XX843229
- NTA: 070524963
- BIBSYS: 90150174
- CALIS: n2004370093
- CiNii: DA00395510
- Open Library: OL2628508A
- PLWABN: 9810658056005606
- NUKAT: n97010176
- J9U: 987007262427405171
- PTBNP: 33299
- CANTIC: a10459686
- LNB: 000051387
- NSK: 000027791
- CONOR: 9346403
- BNC: 000142041
- ΕΒΕ: 158599
- BLBNB: 000587794
- KRNLK: KAC199612011
- LIH: LNB:V*281961;=BN