Ten artykuł dotyczy lekkiego krążownika z 1931 roku. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Leipzig

„Leipzig” około 1936 roku
Klasa	krążownik lekki
Historia
Stocznia	Marinewerft, Wilhelmshaven
Położenie stępki	18 kwietnia 1928[a]
Wodowanie	18 października 1929
Reichsmarine
Wejście do służby	8 października 1931
Kriegsmarine
Wycofanie ze służby	7 maja 1945 (formalnie 20 grudnia 1945)
Los okrętu	samozatopiony 11 lub 20 lipca 1946
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	standardowa: 6614 t pełna: 8427 t
Długość	177,1 m
Szerokość	16,3 m
Zanurzenie	5,69 m
Napęd
6 kotłów parowych, 2 turbiny parowe o mocy 60 000 KM oraz 4 silniki wysokoprężne o mocy 12 400 KM, 3 śruby
Prędkość	32 węzły
Zasięg	3780 Mm przy 15 w., 2220 Mm / 27 w.
Uzbrojenie
9 dział 149 mm (3 × III) 6 dział 88 mm plot. (3 × II) 8 działek 37 mm plot. (4 × II) 8 działek 20 mm plot. (8 × I) 12 wt 533 mm (4 × III), 24 torpedy 120 min (opcja) • stan na 1939, szczegóły w tekście
Opancerzenie
burty do 50 mm pokład 20–25 mm wieże do 30 mm wieża dowodzenia(inne języki) do 100 mm
Wyposażenie lotnicze
do 2 wodnosamolotów, katapulta
Załoga	850[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Leipzig – niemiecki krążownik lekki z okresu międzywojennego i II wojny światowej, w służbie w latach 1931–1945, jedyny okręt swojego typu. Nazwany od miasta Lipska, był trzecim krążownikiem noszącym tę nazwę. Stanowił rozwinięcie krążowników poprzedniego typu K, a dalszym ulepszeniem jego konstrukcji był ostatni niemiecki krążownik lekki „Nürnberg”.

Służył podczas wojny na wodach Morza Północnego i Bałtyckiego. W grudniu 1939 roku został storpedowany przez brytyjski okręt podwodny, po remoncie powrócił do służby jako okręt szkolny, niezbyt intensywnie używany bojowo. Brał udział w ataku na ZSRR w 1941 roku i walkach na Pomorzu Gdańskim w 1945 roku. Po wojnie został samozatopiony przez aliantów w 1946 roku (według większości źródeł z bronią chemiczną na pokładzie, lecz jest to sporne).

Uzbrojenie główne stanowiło dziewięć dział kalibru 15 cm (149 mm) w trzydziałowych wieżach. Wyporność pełna krążownika wynosiła 8427 ton, a długość 177 m. Okręt miał unikatowy dla niemieckich krążowników mieszany napęd turbinowo-dieslowski, który pozwalał na osiągnięcie prędkości maksymalnej 32 węzły.

„Leipzig” był piątym i przedostatnim zbudowanym w Niemczech w okresie międzywojennym krążownikiem lekkim. Jego projekt, opracowany w 1927 roku, stanowił rozwinięcie krążowników poprzedniego typu K (Königsberg)^[2]. W czasie jego projektowania budowa poprzedników dopiero się kończyła i nie można było jeszcze wyciągnąć wniosków z ich eksploatacji, lecz głównym ulepszeniem był całkiem inny układ siłowni i mechanizmów napędowych oraz zmieniony schemat opancerzenia i rozplanowanie wnętrza^[2]. Przy jedynie nieco zwiększonej wyporności i poszerzonym o metr kadłubie, zachowano takie same proporcje okrętu i układ uzbrojenia, jedynie ustawiając obie rufowe wieże w osi symetrii okrętu, odstępując od ich rozsunięcia ku burtom^[2]. Najbardziej widoczną różnicę stanowiło zastąpienie dwóch kominów przez jeden szerszy, przez co był to pierwszy niemiecki jednokominowy krążownik lekki^[3]. Zachowano nowatorski system kombinowanego napędu turbinowo-dieslowskiego, lecz zastosowano znacznie mocniejsze silniki Diesla, które napędzały teraz trzecią śrubę, pozwalając na rozwijanie wyższej prędkości ekonomicznej, gdy nie pracowały turbiny, napędzające pozostałe dwie śruby^[2]. Za projekt odpowiadał Marineoberbaurat (starszy radca budowy okrętów) Blechschmidt^[4]. Budowę zlecono stoczni Marynarki (Marinewerft) w Wilhelmshaven, w której na ukończeniu znajdował się kadłub krążownika „Köln”, w celu zachowania miejsc pracy^[4].

Stępkę pod budowę krążownika położono 18 kwietnia 1928 roku (spotykane też są inne daty dzienne w kwietniu)^[a]. Budowę prowadzono pod numerem stoczniowym 117 i tymczasowym oznaczeniem: krążownik „E” (Kreuzer E) lub Ersatz Amazone (zamiennik „Amazone”(inne języki), dla zastąpienia starego, pozostawionego Niemcom przez traktat wersalski krążownika o tej nazwie)^[b]. Uroczyste wodowanie i nadanie nazwy nastąpiło 18 października 1929 roku^[5][c]. Odbyło się to w rocznicę bitwy pod Lipskiem, od którego okręt otrzymał nazwę „Leipzig”, jako czwarty okręt niemiecki, a trzeci krążownik po pierwszym SMS „Leipzig”, utraconym podczas I wojny światowej, i drugim, nieukończonym przed końcem wojny^[6][7]. Matką chrzestną została wdowa po poległym w bitwie koło Falklandów dowódcy pierwszego krążownika „Leipzig” Susanne Haun^[6]. Okręt wszedł do służby 8 października 1931 roku^[4]. Budowa kosztowała 38 milionów marek^[4]. Dalszym ulepszeniem projektu „Leipziga” był „Nürnberg” – ostatni niemiecki krążownik lekki, zbudowany po kilkuletniej przerwie^[8].

„Leipzig” zachował architekturę krążowników poprzedniego typu K, a główną różnicą było zastąpienie dwóch kominów przez jeden szerszy. Podobnie jak poprzedniki, okręt miał nietypowe dla krążowników rozmieszczenie artylerii, z jedną wieżą na pokładzie dziobowym i dwoma na rufie w superpozycji (układ defensywny, optymalizowany dla krążowników pełniących samotnie zadania rajderskie i zwiadowcze, ostrzeliwujących się podczas odwrotu)^[9][d]. Skutkowało to charakterystyczną sylwetką z niską nadbudówką przesuniętą w kierunku dziobu, umieszczoną tuż za wieżą. Jedynie zrezygnowano z unikatowego rozsunięcia wież rufowych w kierunku burt, ustawiając je klasycznie – w osi symetrii okrętu^[10]. Kadłub miał podniesiony pokład dziobowy, przechodzący na śródokręciu w pokład nadbudówki, na którego końcu na rufie była ustawiona druga wieża. Zmianie uległ kształt rufy, która stała się krążownicza z dużym nawisem zamiast pawężowej, co było korzystniejszym kształtem przy układzie trzyśrubowym^[11][3]. Różnicę też stanowiły zaokrąglone krawędzie pokładu górnego w celu zwiększenia wytrzymałości^[11]. Nadbudówka dziobowa była podobna do typu K^[12]. Nad jej tylną częścią umieszczony był masywny maszt rurowy z platformami i stanowiskiem kierowania ogniem na szczycie, z niewysoką stengą za nim. Na przełomie 1934/1935 roku dodano maszt na tylnej krawędzi komina, zastępując wcześniejsze wysięgniki dla anten po bokach komina^[13]. Kadłub miał długość całkowitą 177,1 m, na linii wodnej 165,8 m, a szerokość 16,3 m^[14]. Zanurzenie maksymalne wynosiło 5,69 m, a średnie 4,88 m^[10]. Wyporność standardowa wynosiła 6614 ts, konstrukcyjna 7385 t, a pełna 8427 ts (podawane też są inne dane)^[e]. Przy tym, wyporność standardowa była oficjalnie podawana jako 6000 t z uwagi na ograniczenia traktatu wersalskiego^[15].

Pomimo zbliżonych wymiarów i proporcji, kadłub różnił się istotnie od okrętów typu K rozplanowaniem wewnętrznym przedziałów i opancerzenia oraz rozchyleniem burt na zewnątrz, z zastosowaniem wybrzuszeń na dole, w miejsce burt o niewielkim pochyleniu dośrodkowym^[16]. Różnicę stanowiło też zgrubienie u podstawy dziobu^[3]. Kadłub dzielił się poprzecznymi grodziami na 16 głównych przedziałów wodoszczelnych i miał podwójne dno na 83% długości (dłuższe, niż w typie K)^[11][17]. Wykonany był we wzdłużnym systemie naboru^[8]. Odstęp między wręgami wynosił 1500 mm^[18]. W konstrukcji w jeszcze większym stopniu wykorzystywano spawanie (do 90%)^[11]. Podobnie jednak jak u poprzedników, kadłub był stosunkowo lekko skonstruowany z powodu oszczędności wagowych przy chęci skonstruowania silnego okrętu, co negatywnie wpływało na jego wytrzymałość^[19]. W odróżnieniu jednak od okrętów typu K, nadbudówki nie były elementem konstrukcyjnym wpływającym na sztywność kadłuba, dzięki czemu nie dochodziło do ich pęknięć^[19]. Nowością było zastosowanie systemu niewielkich przedziałów na zewnątrz pasa pancernego pod linią wodną (wybrzuszeń lub bąbli), mieszczących zbiorniki paliwa i wody kotłowej, polepszających stateczność^[8]. To rozwiązanie umożliwiło zastosowanie nachylonych burt, co polepszało skuteczność opancerzenia^[20]. Zwiększenie szerokości wewnętrznej przedziałów kotłowni skutkowało zaś innym rozmieszczeniem kotłów, dzięki czemu liczba kotłowni zmniejszyła się do trzech, zajmując mniej miejsca na długość^[20]. Po obu burtach były stępki przechyłowe oraz aktywne stabilizatory przechyłu, polepszające warunki użycia artylerii^[11]. Okręt miał dobre własności morskie, lecz konstrukcja kadłuba okazała się zbyt słaba i podczas działań na Atlantyku przed wojną pojawiały się pęknięcia pokładu, co pociągnęło ograniczenie użycia niemieckich krążowników lekkich od 1938 roku do Morza Północnego i Bałtyckiego oraz opracowanie procedur kolejności opróżniania zbiorników paliwa (w pierwszej kolejności ze skrajnych zbiorników, dla odciążenia końców)^[21]. Planowano przebudowę kadłuba w celu zwiększenia jego wytrzymałości, polegającą na dodaniu nowego zewnętrznego poszycia burt ze stali pancernej Wh grubości 10–12 mm, ciągnącego się od zewnętrznej krawędzi wybrzuszeń do krawędzi górnego pokładu, lecz zrezygnowano z tego z uwagi na wybuch wojny (prace pierwotnie były zaplanowane na okres od 1 kwietnia 1940 roku do 1 kwietnia 1941 roku w stoczni Howaldtwerke w Kilonii)^[21].

Załoga liczyła w chwili wejścia do służby 534 ludzi (w tym 26 oficerów), a w chwili wybuchu wojny 658 ludzi (30 oficerów)^[22]. Maksymalnie załoga sięgnęła 850 ludzi (24 oficerów)^[14].

Uzbrojenie główne stanowiło dziewięć dział nominalnego kalibru 15 cm – faktycznie 149,1 mm, w trzech trzydziałowych wieżach^[23]. Działa te wyróżniały się dużą długością, wynoszącą 60 kalibrów (L/60) – przy tym parametr ten w marynarce niemieckiej oznaczał długość działa (9080 mm), a nie samej lufy (8570 mm) – zapewniającą pociskom przeciwpancernym wysoką prędkość początkową 960 m/s^[23]. Strzelały one pociskami o masie 45,5 kg na odległość do 25 700 m, kąt podniesienia luf wynosił od -10° do +40°, a zapas amunicji 120 na działo (1080 ogółem, zwiększony w toku wojny do 1500)^[24]. Używano pocisków przeciwpancerno-burzących i burzących^[25]. Szybkostrzelność wynosiła 6–8 strzałów na minutę na lufę^[23]. Masa wieży wynosiła 137 ton^[1]. Wieże były obracane elektrycznie, awaryjnie – ręcznie, a obsadę wieży stanowiło 31 osób^[26]. Wieże miały typowe niemieckie oznaczenia, od dziobu: A, B i C, lecz nosiły dodatkowo unikatowe nazwy własne: „Dresden”, „Leipzig” i „Nürnberg” , na cześć krążowników Eskadry Wschodnioazjatyckiej, i miały namalowane herby odpowiednich miast^[27]. Podobnie jak poprzedniki typu K, z liczbą dziewięciu dział kalibru typowego dla krążowników lekkich, „Leipzig” dysponował silniejszą salwą burtową od zagranicznych okrętów tej klasy budowanych do połowy lat 30., które miały na ogół osiem dział^[28].

Uzbrojenie przeciwlotnicze średniego kalibru stanowiły początkowo tylko dwa stare działa z I wojny światowej kalibru 88 mm C/13 o długości L/45, umieszczone jedno za drugim między nadbudówką rufową a drugą wieżą^[29]. W lutym 1934 roku dodano dalsze dwa takie działa na platformach po bokach nadbudówki rufowej^[30]. Ich kąt podniesienia wynosił od -10° do +70° i strzelały one pociskami o masie 9–9,5 kg, osiągając maksymalną donośność w poziomie do 14 100 m, a w pionie do ok. 9150 m^[31]. W lutym 1935 roku zastąpiono je przez sześć nowych dział 88 mm C/32 na trzech podwójnych podstawach Dop.LC/32 na śródokręciu (jedna centralnie na nadbudówce i dwie na platformach po bokach)^[f]. Długość dział wynosiła 6690 mm (L/76), w tym długość lufy 6341 mm^[32]. Miały one donośność 19 200 m do celów morskich i 12 400 m do celów powietrznych, kąt podniesienia luf od -10° do +80°, strzelały pociskami o masie 9 kg, a zapas amunicji wynosił 2400 nabojów^[1]. Parametry do strzelania przeciwlotniczego wypracowywał centralny przyrząd kierowania ogniem SL-1^[33].

Lekkie uzbrojenie przeciwlotnicze według projektu składało się z ośmiu półautomatycznych działek 37 mm C/30 w podwójnych stanowiskach C/30 (9600 nabojów) i sześciu do ośmiu pojedynczych działek 20 mm C/30 na podstawach słupkowych, z których jedynie część była zamontowana w czasie pokoju^[25]. Zaraz po wejściu do służby okręt nie miał kompletnego uzbrojenia – według M. Cieślaka miał wówczas dwa pojedyncze działka 37 mm C/30 i dwa 20 mm^[29]. Docelowe podwójne stanowiska działek 37 mm zainstalowano na początku 1934 roku, po obu stronach komina i pokładówki rufowej^[30]. Były one stabilizowane, lecz system ten sprawiał problemy techniczne i nie spełnił pokładanych nadziei w zakresie skuteczności, a z kolei działka automatyczne 20 mm C/30 miały niewielką szybkostrzelność praktyczną^[34]. Lekkie uzbrojenie przeciwlotnicze było podczas wojny wzmacniane w niewielkim stopniu, z uwagi na szkolny status okrętu, a szczegóły tego nie są pewne. Według Whitleya, okręt miał początkowo cztery działka 20 mm^[35]. Dopiero w pierwszej połowie 1943 roku zamontowano dwa poczwórnie sprzężone działka 20 mm C/38 Flakvierling nad mostkiem i na nadbudówce rufowej, uzupełniane przez osiem pojedynczych działek tego kalibru^[g]. Według innych publikacji, pojedynczych działek 20 mm było w tym okresie tylko sześć, lecz nowszego modelu C/38^[36]. W 1944 roku zamierzano wzmocnić uzbrojenie przeciwlotnicze do czterech pojedynczych armat 40 mm FlaK 28 Bofors, czterech dotychczasowych działek 37 mm C/30 i ośmiu działek 20 mm w podwójnych stanowiskach LM 44, ale nie zostało to już zrealizowane^[29][36]. Po kolizji zdemontowano część uzbrojenia i pod koniec wojny lekkie uzbrojenie składało się tylko z czterech oryginalnych działek 37 mm C/30 (w dwóch stanowiskach bliższych dziobu) i ośmiu pojedynczych 20 mm (po dwa na dziobie, rufie, platformie na mostku i nadbudówce rufowej)^[36][37].

Podsumowanie lekkiego uzbrojenia przeciwlotniczego:

• 1939: 8 działek 37 mm (4 × II); 4 działka 20 mm (4 × I)
• 1943: 8 działek 37 mm (4 × II); 16 działek 20 mm (2 × IV, 8 × I)
• 1945: 4 działka 37 mm (2 × II); 8 działek 20 mm (8 × I)

Broń podwodną stanowiło 12 wyrzutni torpedowych kalibru 500 mm, w 1934 roku zamienionych na 533 mm, w czterech potrójnych aparatach na burtach^[1]. Okręt zabierał 24 torpedy, w tym 12 zapasowych^[25]. Dwa rufowe aparaty torpedowe zdemontowano w marcu 1941 roku (zamontowano je na pancerniku „Gneisenau”), a dwa pozostałe – na przełomie 1942/1943 roku^[37]. Uniwersalność okrętu zwiększała możliwość zabrania na demontowane tory na pokładzie i postawienia aż 120 min, co nie było częstą cechą wśród krążowników innych państw^[6][28].

Opancerzenie pionowe było stosunkowo dobre, według charakterystycznego schematu dla krążowników niemieckich od I wojny światowej, który tworzył pas burtowy na linii wodnej obejmujący prawie całą długość okrętu i wewnętrzny pokład pancerny, schodzący skosami do burt i wzmacniający ich ochronę. Pas burtowy wykonany był z niklowej stali Kruppa i miał grubość 50 mm na większości swojej długości, w dziobowej części 18 mm, a w rufowej - 35 mm^[20]. W stosunku do krążowników typu K zmieniono jednak znacznie układ opancerzenia, gdyż burtowy pas pancerny był nachylony od pionu na zewnątrz (18°), a pokład pancerny o grubości 20 mm schodził do jego dolnej krawędzi nie skosami, ale łukami o grubości 25 mm^[8]. Efektem był konserwatywny układ pancerza chroniącego dolną wewnętrzną część kadłuba w formie przyrównywanej do „skorupy żółwia”, obejmującej około 70% długości linii wodnej^[20].

Wieże artylerii były takie same jak w typie K, opancerzone od czoła pancerzem 30 mm, a po bokach, z tyłu i od góry 20 mm^[38] (niektóre publikacje podają błędnie grubość pancerza z przodu 80 mm, jak w krążowniku „Nürnberg”)^[h]. Opancerzone były również barbety wież, pancerzem o grubości 30 mm^[39][h]. Wieża dowodzenia(inne języki) w nadbudówce miała grubość ścian 100 mm i dachu oraz podłogi 30–50 mm, a szyb komunikacyjny pod nią do centrali wewnątrz okrętu miał ściany o grubości 50 mm^[20][i]. Ponadto lekko opancerzone było stanowisko kierowania ogniem na maszcie (20 mm ściany, 15 mm pancerz poziomy), przedni dalmierz (20 mm) i stanowisko kierowania ogniem przeciwlotniczym SL-1 (14 mm)^[20]. Lekko opancerzone były też wieże dział 88 mm (12 mm z przodu i 10 mm po bokach)^[10]. Pancerz w konstrukcji okrętu, bez pancerza wież, miał masę 774 t, a pancerz każdej z wież ważył po 24,8 t^[40].

Okręt miał kombinowaną siłownię turbinowo-dieslowską, napędzającą trzy śruby. Jej konfiguracja była inna, niż na krążownikach typu K. Zasadniczy napęd stanowiły dwie turbiny parowe produkcji zakładów Krupp Germania w Kilonii, z przekładniami redukcyjnymi, o projektowej mocy łącznej 60 000 KM^[2]. Każdy zespół składał się z turbiny wysokiego ciśnienia, turbiny niskiego ciśnienia i dwustopniowego koła Curtisa, a turbina biegu wstecznego miała dwustopniowe koło Curtisa i cztery stopnie^[41][j]. Turbiny umieszczone były w dwóch osobnych przedziałach za kotłowniami, rozdzielonych przedziałem przekładni, co było nowością w stosunku do okrętów typu K^[42]. Nietypowym rozwiązaniem było, że lewa turbina z tylnej maszynowni przenosiła napęd na przekładnię znajdującą się przed nią, która następnie napędzała śrubę wałem przechodzącym pod turbiną, natomiast prawa turbina z przedniej maszynowni miała przekładnię umieszczoną klasycznie za nią^[18]. Przekładnie o współczynniku redukcji 1:7,95 napędzały wały skrajnych śrub^[41]. Turbiny zasilane były w parę przez sześć kotłów parowych Marynarki, o niewysokim ciśnieniu roboczym 16 atmosfer, rozmieszczonych parami obok siebie w trzech kotłowniach, w sąsiadujących przedziałach VIII–X^[41][43]. Łączna powierzchnia grzewcza kotłów wynosiła 3980 m² (istnieją rozbieżności w źródłach)^[k]. Podczas prób okręt rozwinął większą moc turbin 65 585 KM, lecz prędkość maksymalną 31,9 węzła, niższą od projektowej 32 węzły^[41].

Środkową śrubę napędzały cztery sprzężone nawrotne 7-cylindrowe dwusuwowe silniki wysokoprężne MAN M7 Zu 30/44 o mocy po 3100 KM przy 600 obr./min (łączna moc 12 400 KM)^[41]. Silniki ze wspólną przekładnią Vulcan były umieszczone w przedziale IV, za maszynowniami, i miały wylot spalin w niewielkim kominku przed wieżą B^[41]. Prędkość marszowa na samych silnikach wynosiła 16,5 węzła i była znacząco wyższa, niż w okrętach typu K^[41]. Przy pracy samych silników, zewnętrzne wały były rozłączane i obracane z małą prędkością przez generatory elektryczne dla zmniejszenia oporów stawianych przez śruby^[41]. Okręt mógł płynąć także pod samymi turbinami lub z całym pracującym zespołem napędowym^[l]. Dzięki takiemu układowi siłowni nie były potrzebne turbiny marszowe, a silniki zapewniały większą ekonomiczność^[41]. Początkowo kombinowana siłownia sprawiała jednak problemy eksploatacyjne, rozwiązane przed wybuchem wojny^[41].

Trójłopatowe śruby zewnętrzne miały średnicę 425 cm, a wewnętrzna 300 cm^[41]. Pierwotnie środkowy wał miał śrubę o zmiennym skoku, której łopaty można było ustawiać w celu wywoływania najmniejszego oporu^[10], lecz według S. Breyera nie sprawdziła się i zastąpiono ją następnie przez śrubę o stałym skoku^[41]. Zapas paliwa wynosił 1235 m³ mazutu do kotłów i 348 m³ oleju napędowego^[14]. Zasięg pływania wynosił 3780 mil morskich przy prędkości 15 węzłów i 2200 mil morskich przy 27 węzłach^[14].

Okręt miał ponadto dwa małe kotły wodnorurkowe do zasilania urządzeń pomocniczych, umieszczone w nadbudówce na pokładzie górnym za kominem^[43]. Energię elektryczną o napięciu 220 V prądu stałego zapewniały turbogeneratory i generatory spalinowe wysokoprężne, jednakże publikacje podają rozbieżne szczegóły i łączne moce od 720 przez 860 do 1040 kW^[m]. Turbogeneratory znajdowały się w przedziale IV (silników) na rufie, w osobnych pomieszczeniach, a generatory spalinowe w przedziale XII w części dziobowej^[44].

Okręt miał trzy główne dalmierze dla artylerii o bazie 6 m: jeden na dachu pomostu bojowego nadbudówki dziobowej, drugi nad opancerzonym stanowiskiem kierowania ogniem na maszcie, a trzeci na nadbudówce rufowej^[45]. Działa przeciwlotnicze 88 mm posiadały centralne stabilizowane stanowisko kierowania ogniem SL-1 z dalmierzem 3-metrowym, które zainstalowano na śródokręciu w grudniu 1932 roku („Leipzig” otrzymał je jako pierwszy okręt)^[33]. Dwa dalsze dalmierze 3-metrowe były umieszczone na platformach po bokach masztu rurowego i mogły służyć dla lekkiego uzbrojenia przeciwlotniczego lub torpedowego^[45]. Ponadto dostępne były przenośne dalmierze metrowe dla lekkich działek przeciwlotniczych^[45]. Okręt miał ponadto hydrolokator pasywny GHG (Gruppenhorchgerät) do wykrywania okrętów podwodnych, w formie dwóch linii hydrofonów po obu burtach, oraz hydrolokator nawigacyjny NHG (Navigationhorchgerät)^[46].

Zaletą było wyposażenie okrętu w katapultę dla wodnosamolotów zwiadowczych, która po raz pierwszy na niemieckich krążownikach była na nim przewidziana od początku w projekcie, lecz na początku służby okrętu nie była zamontowana na pokładzie z uwagi na ograniczenia traktatu wersalskiego^[47]. Katapultę zainstalowano dopiero w grudniu 1934 roku (publikacje podają też daty 1935-1936)^[n]. Zastosowano 14-metrową obrotową katapultę na sprężone powietrze Fl-22 firmy Deutsche Werke z Kilonii oraz masywny dźwig do podnoszenia wodnosamolotów na lewej burcie^[45]. W marcu 1939 roku wymieniono masywny dźwig blachownicowy z poziomym ramieniem z charakterystycznymi okrągłymi otworami na kratownicowy^[37]. Można było zabrać do dwóch wodnosamolotów, które jednak nie były chronione przed wpływami atmosferycznymi i wodą z powodu braku hangaru (drugi samolot musiał być tymczasowo parkowany za kominem)^[45]. Stosowano początkowo wodnosamoloty Heinkel He 60C, a od drugiej połowy 1939 roku nowocześniejsze Arado Ar 196^[45]. Testowano też w 1936 roku amerykański Vought V-85G Corsair^[48]. Katapultę zdemontowano podczas naprawy uszkodzeń między marcem a listopadem 1940 roku, mimo to ponownie ją zamontowano w sierpniu 1942 roku do działań na Bałtyku i ostatecznie zdemontowano na przełomie 1942/1943 roku^[37][o].

„Leipzig” był początkowo wyposażony w pięć reflektorów o średnicy 110 cm do walki nocnej: cztery na osobnych słupowych podestach po bokach komina i jeden na platformie z przodu masztu rurowego^[49]. W 1941 roku dwa reflektory po bokach komina zostały zdemontowane jako zbędne^[36]. Latem 1943 roku okręt otrzymał natomiast w miejsce reflektora na platformie z przodu masztu radar FuMO-25^[p] z dużą obrotową anteną materacową^[50]. Według innych publikacji, radar zamontowano dopiero w lipcu 1944 roku^[37]. Razem z radarem zainstalowano stacje walki radioelektronicznej – wykrywania promieniowania radarowego FuMB 4 Sumatra (dwie po bokach stanowiska kierowania ogniem) i FuMB 6 Palau (z anteną ramową nad radarem)^[50]. W skład wyposażenia od początku wchodziły radiostacje długofalowe i krótkofalowe firmy Telefunken^[49].

Okręt miał dziewięć łodzi różnych rozmiarów, w tym cztery duże łodzie motorowe, przenoszonych głównie wokół komina^[51]. Do ich obsługi służył dźwig lotniczy na lewej burcie i 10-metrowy bom na prawej burcie, a dwie łodzie wiosłowe były spuszczane za pomocą żurawików^[51]. Krążownik miał trzy kotwice dziobowe o masie 4 t (dwie na lewej i jedną na prawej burcie) oraz lżejszą kotwicę rufową^[51]. Między marcem a listopadem 1940 roku zainstalowano na nim kable demagnetyzacyjne^[37].

Jesienią 1931 i przez cały 1932 rok miały miejsce próby i poprawki okrętu, który kilka razy był dokowany, oraz ćwiczenia załogi^[7]. W dniach 3-5 września 1932 roku na okręcie gościł nadburmistrz Lipska Carl Friedrich Goerdeler^[52]. Następnie, od 6 do 22 września „Leipzig” wziął udział po raz pierwszy w jesiennych manewrach floty, w których od 18 września był na nim zaokrętowany dowódca marynarki adm. Erich Raeder ze sztabem^[52]. Między 21 lutego a 15 marca 1933 roku udał się w pierwszy dalszy rejs na Atlantyk, odwiedzając Funchal na Maderze i Wyspy Kanaryjskie^[7][6]. Pełnił następnie służbę i uczestniczył w ćwiczeniach na Bałtyku i Morzu Północnym oraz wizytach w położonych tam portach. 22 maja 1933 roku na krążowniku gościł kanclerz Adolf Hitler i inni dostojnicy, w tym Hermann Göring, obserwując nocne ćwiczenia artyleryjskie^[7]. W lecie okręt złożył wizytę w Hanko w Finlandii i Aarhus w Danii, gdzie 7 lipca odwiedził go król Chrystian X^[7]. W lipcu okręt też spotkał się z eskadrą angielską odwiedzającą Bałtyk, z krążownikiem „Cairo”(inne języki) na czele^[7]. 12 lutego 1934 roku ukończono dwumiesięczny remont w Wilhelmshaven, podczas którego uzupełniono uzbrojenie przeciwlotnicze i wymieniono wyrzutnie torped^[30]. 26 kwietnia 1934 roku okręt złożył wizytę w Kristiansand w Norwegii, a w dniach 11-15 lipca 1934 roku razem z krążownikiem „Königsberg” wziął udział w pierwszej wizycie okrętów niemieckich w Wielkiej Brytanii po I wojnie światowej, w bazie Portsmouth^[52]. Zimą 1934/1935 roku zainstalowano na okręcie katapultę i dźwig lotniczy oraz docelowe działa przeciwlotnicze 88 mm w podwójnych stanowiskach^[30][n]. 7 listopada 1935 roku podniesiono na nim nową banderę Kriegsmarine^[53]. Między 15 kwietnia a 8 maja 1936 roku popłynął z krążownikami „Köln” i „Nürnberg” na ćwiczenia na zachodnim Atlantyku w rejonie Madery, odwiedzając 23 kwietnia Las Palmas i 29 kwietnia Lagos w Portugalii^[48]. W dniach 25-28 czerwca odwiedził Wolne Miasto Gdańsk, entuzjastycznie witany przez mieszkańców^[q]. Na wodach polskich witał go wówczas torpedowiec „Mazur”^[54].

Między sierpniem 1936 roku a czerwcem 1937 roku „Leipzig” trzykrotnie pełnił służbę patrolową na wodach ogarniętej wojną domową Hiszpanii w ramach Komitetu Nieinterwencji (w rzeczywistości wspomagając blokadę Republiki). Pierwszy raz udał się tam 20 sierpnia 1936 roku, przejmując 23 sierpnia służbę od krążownika „Köln”^[48]. Pełnił ją na wodach północnej Hiszpanii od Portugalete do La Coruña do 8 października, zamieniony ponownie przez „Köln”^[48]. W trakcie swojej tury okręt między innymi zabierał z portów uchodźców wojennych^[48]. Po remoncie w Wilhelmshaven na przełomie roku, 9 marca 1937 roku ponownie wypłynął do Hiszpanii^[48]. 11 marca podczas sztormu na Zatoce Biskajskiej okręt doznał niewielkich uszkodzeń, w tym rys na pokładzie, usuniętych siłami załogi^[48][r]. 12 marca „Leipzig” przejął obowiązki w Ferrolu od „Kölna” i ponownie patrolował na północy Hiszpanii, po czym 25 marca przeszedł do Algeciras i dalej patrolował na Morzu Śródziemnym na odcinku do Walencji, odwiedzając też Melillę i Algier^[55]. 15 maja został zamieniony przez okręt pancerny „Admiral Scheer” i 19 maja powrócił do Kilonii^[55]. Po przeglądzie mechanizmów, już 1 czerwca wypłynął na trzeci patrol, docierając 5 czerwca do Algeciras^[55]. Ponownie patrolował na Morzu Śródziemnym, zachodząc też do Kadyksu i Tangeru^[55]. 15 czerwca 1937 roku „Leipzig” był prawdopodobnie celem nieudanego ataku torpedowego nieznanego okrętu podwodnego koło przylądka Tres Forcas, a zakończył działania na wodach hiszpańskich powrotem do Kilonii 29 czerwca, gdzie został dokowany^[55]. 19-23 listopada tego roku złożył wizytę w Tallinnie^[56]. 23 marca 1939 roku okręt brał udział w zagarnięciu Okręgu Kłajpedy^[57]. Między 18 kwietnia a 17 maja „Leipzig” w składzie zespołu z okrętem pancernym „Admiral Graf Spee”, „Kölnem” i niszczycielami udał się na rejs ćwiczebny na Atlantyk, zachodząc też do Tangeru^[57]. Resztę roku 1939 do lata załoga spędziła na intensywnym szkoleniu^[57]. Planowano na 1 kwietnia 1940 roku rozpoczęcie trwającej do 1 kwietnia kolejnego roku przebudowy okrętu w stoczni Howaldwerke w Kilonii, polegającej na wzmocnieniu i poszerzeniu kadłuba, lecz odstąpiono od tych planów z powodu wybuchu wojny^[21].

Podobnie jak inne niemieckie krążowniki lekkie, „Leipzig” był mało intensywnie używany bojowo podczas II wojny światowej, nie miał on również starć z żadnymi większymi okrętami przeciwnika. Był przewidziany do blokady polskiego wybrzeża, lecz w związku z ewakuacją polskich niszczycieli do Wielkiej Brytanii, został wraz z innymi krążownikami 1 września 1939 roku przebazowany z Bałtyku na Morze Północne^[58]. Pierwszą operacją bojową okrętu było stawianie obronnych zagród minowych w ramach operacji Westwall, operując z Wilhelmshaven. „Leipzig” uczestniczył w stawianiu min wraz z innymi okrętami w nocy 3, 4/5 i 6/7 września^[59]. 4 września uczestniczył też w odpieraniu nalotu brytyjskich bombowców na Wilhelmshaven^[60]. Jeszcze raz w nocy 19/20 września postawił z torpedowcami „Seeadler” i „Wolf” zagrodę Martha-4, po czym powrócił do Kilonii i na Bałtyk^[60]. 7 listopada przy śluzie w Holtenau na Kanale Kilońskim „Leipzig” miał kolizję ze szkolnym okrętem artyleryjskim „Bremse”, który uderzył go dziobem w rufę, lecz niewielkie uszkodzenia rufy zostały naprawione w stocznie Deutsche Werke ciągu tygodnia^[60]. W nocy 17/18 i 18/19 listopada „Leipzig” osłaniał na Morzu Północnym niszczyciele powracające z operacji stawiania zaczepnej zagrody minowej u wybrzeży Wielkiej Brytanii^[60]. W dniach 21–23 i 24–25 listopada „Leipzig” dwukrotnie brał udział w wypadach na Skagerrak z ciężkimi okrętami, lecz bez starć z przeciwnikiem^[60].

12 grudnia 1939 roku „Leipzig” wyszedł wraz z krążownikami „Köln” i „Nürnberg” (flagowy) na Dogger Bank, w celu osłony niszczycieli powracających z kolejnej operacji minowania u ujścia rzeki Tyne. Podczas tego wypadu, 13 grudnia przed południem, przed dołączeniem niszczycieli, „Leipzig” i „Nürnberg” zostały storpedowane przez brytyjski okręt podwodny HMS „Salmon”. „Leipzig” otrzymał trafienie o godzinie 11:25 jedną torpedą w lewą burtę na śródokręciu, między kotłowniami nr 1 i 2, które uległy zalaniu^[61]. Krążownik nabrał około 1700 ton wody do wnętrza i zginęło 14 ludzi^[61]. Okręt zachował jednak pływalność i pomimo utraty napędu głównego zdołał powrócić do bazy na silnikach Diesla, rozwijając prędkość do 15 węzłów^[61]. W czasie powrotu 14 grudnia o 11:31, „Leipzig” z eskortą stał się koło Helgolandu celem ataku jeszcze jednego brytyjskiego okrętu podwodnego HMS „Ursula”, lecz torpeda przeszła przed płynącym powoli krążownikiem, natomiast zatopiony został eskortowiec F 9^[62].

Po prawie rocznym remoncie „Leipzig” powrócił do służby 1 grudnia 1940 roku, lecz już z przeznaczeniem do pełnienia funkcji okrętu szkolnego artylerii i broni podwodnej^[63]. W trakcie remontu usunięto cztery zniszczone kotły, urządzając w byłej kotłowni pomieszczenia dla kadetów, przez co jego prędkość maksymalna spadła do 24 węzłów^[64]. Od połowy lutego 1941 roku „Leipzig” bazował na Bałtyku i wchodził w skład eskadry szkolnej^[65]. Od 12 czerwca do 7 lipca 1941 roku operował na wodach Oslofiordu, bazując w Oslo i Horten (w tym okresie okręt pomalowany był w kontrastowy kamuflaż belkowy)^[63]. „Leipzig” powrócił jedynie na krótko do służby bojowej po ataku na ZSRR, gdy we wrześniu 1941 roku wszedł we wraz z krążownikiem „Emden” w skład południowej grupy Floty Bałtyckiej (Baltenflotte), utworzonej w celu przeciwdziałania ewentualnym próbom przedarcia się okrętów floty radzieckiej z Zatoki Fińskiej^[66]. 23 września oba krążowniki opuściły Świnoujście i skierowały się na wschodni Bałtyk, po czym 26 i 27 września ostrzeliwały pozycje lądowe na półwyspie Sworbe na wyspie Sarema nad Zatoką Ryską^[66]. „Leipzig” wystrzelił pierwszego dnia 327 pocisków i używał też w akcji swojego wodnosamolotu^[66]. 27 września po 9 rano okręty odparły atak czterech radzieckich kutrów torpedowych kapitana marynarki Gumanienki, niszcząc jeden (numer 24, wcześniejszy TKA-83, typu G-5), a następnie kontynuowały bombardowanie^[s]. „Leipzig” wystrzelił do kutrów torpedowych 153 pociski głównego kalibru i 320 pocisków do celów brzegowych^[66]. Po południu, gdy niemiecki zespół powracał do Libawy, „Leipzig” był atakowany koło Windawy przez radziecki okręt podwodny, lecz wymanewrował torpedę (przyjmuje się na ogół, że atakującym okrętem był Szcz-317, lecz według niektórych autorów bardziej prawdopodobnym jest Szcz-319)^[t]. 29 września „Leipzig” przepłynął do Kilonii, gdzie był dokowany do 20 października 1941 roku^[65].

Po krótkim epizodzie bojowym, okręt przez kolejny rok pełnił rutynową służbę szkolną na Bałtyku. W kwietniu – maju 1942 roku wymieniono mu w Szczecinie na nowe lufy dział artylerii głównej^[37]. W październiku 1942 roku remontowano go w Kilonii, a w styczniu – lutym 1943 roku dokowano i remontowano w Libawie^[67]. Mimo remontu, 4 marca 1943 roku „Leipzig” został wycofany w Libawie ze służby, z uwagi na niską wartość, w ramach planu wycofywania niemieckich ciężkich okrętów nawodnych po „bitwie noworocznej” zgodnie z rozkazem Hitlera^[68]. Potrzeby szkoleniowe jednak spowodowały przywrócenie go już 1 sierpnia 1943 roku do służby^[67]. Otrzymał w tym czasie radar^[50]. Zadania szkoleniowe podjął na nowo we wrześniu, bazując głównie w Gotenhafen (niemiecka nazwa Gdyni pod okupacją)^[68].

W 1944 roku „Leipzig” kontynuował służbę szkolną i dopiero w październiku tego roku zdecydowano użyć go do stawiania obronnych zagród minowych w cieśninach duńskich, razem z innymi okrętami. 15 października jednak, wychodząc w nocy i mgle z Gdyni do Świnoujścia, aby pobrać miny, miał w rejonie Helu kolizję z powracającym do Gdyni ciężkim krążownikiem „Prinz Eugen”^[69]. „Prinz Eugen” praktycznie staranował „Leipziga”, uderzając go dziobem w lewą burtę między nadbudówką a kominem. Zniszczona i zalana została jedyna czynna kotłownia dziobowa oraz dawna kotłownia nr 2, a okręt nabrał ok. 1600 ton wody^[70]. 19 członków załogi zginęło lub zaginęło i 31 odniosło rany (podawane też są inne dane)^[u]. Oba okręty udało się rozdzielić z pomocą holowników ratowniczych dopiero po południu następnego dnia, po czym odholowano „Leipzig” do Gdyni^[70]. Dziura w jego burcie miała około 10 × 10 metrów^[71]. W panującej sytuacji militarnej, wobec zmniejszających się potrzeb posiadania dużych okrętów, prace remontowe prowadzono powoli i w ograniczonym zakresie. 16 listopada krążownik został skreślony z listy bojowych jednostek floty i zakwalifikowany jako hulk szkolny^[72]. 31 grudnia okręt opuścił dok pływający, pozostając nadal w Gdyni^[72]. 16 lutego 1945 roku przeprowadzono próby artylerii, strzelając do wraku na Zatoce Gdańskiej. „Leipzig” służył następnie jako pływająca bateria artylerii zaktowiczona w porcie, ostrzeliwując od 10 do 24 marca 1945 roku podchodzące pod Gdynię i Sopot wojska radzieckie^[73]. Od 20 marca kotwiczył na redzie Gdyni, a od 22 marca koło Helu^[73]. Wystrzelił ogółem 1041 pocisków głównego kalibru, ze wszystkich wież^[v]. 25 marca „Leipzig” wyszedł z Helu na silnikach Diesla, mając ok. 500 uchodźców i rannych na pokładzie, w składzie małego konwoju^[73]. 26 marca atakowany był po drodze nieskutecznie przez radzieckie okręty podwodne i lotnictwo morskie, przy czym zestrzelił dwa z atakujących samolotów A-20 Boston^[73]. 29 marca krążownik dotarł do Apenrade na północ od Flensburga, gdzie pozostał do końca wojny^[74]. 7 maja okręt skapitulował^[73].

Po kapitulacji okręt 30 czerwca przeszedł przez Kanał Kiloński do Wilhelmshaven^[68]. 20 grudnia został wycofany ze służby, potem używany jako hulk mieszkalny dla załóg kutrów trałowych 14. Flotylli Trałowej^[73]. Na podstawie ustaleń międzyalianckich po konferencji poczdamskiej, krążownik przypadł Wielkiej Brytanii, która zdecydowała go zatopić^[68][w]. Kadłub wyholowano 6 lipca i zatopiono ładunkami wybuchowymi na pełnym morzu na południowy zachód od Farsundu (płd. Norwegia) 11 lipca 1946 roku^{[69][73][75][76]}. Według innych źródeł, został natomiast wyholowany 9 lipca i zatopiony 20 lipca^[68]. W starszych źródłach spotykana jest też data 16 grudnia 1946 roku^[77]. Okręt zatopiono w rejonie pozycji 57°52′N 6°15′E/57,866667 6,250000^[73] lub według innych źródeł 57°53′N 6°13′E/57,883333 6,216667^[68]. Publikacje podają na ogół, że zatopiono go z zapasami niemieckich gazów bojowych i amunicji chemicznej na pokładzie^[78], aczkolwiek niemiecki badacz S. Breyer uznaje to za mało prawdopodobne^[68]; zaprzecza też temu M. Cieślak w monografii okrętu^[73].

Dowódcy okrętu:^[79]

KzS – Kapitän zur See – komandor, FK – Fregattenkapitän – komandor porucznik, KK – Korvettenkapitän – komandor podporucznik

• Siegfried Breyer: Die Kreuzer Leipzig und Nürnberg. Wölfersheim-Berstadt: Podzun-Pallas-Verlag, 1994, seria: Marine-Arsenal. Band 28. ISSN 3-7909-0507-0. (niem.).
• Marek Cieślak: Lekki krążownik Leipzig. Gdańsk: AJ-Press, 2004, seria: Encyklopedia Okrętów Wojennych. 41. ISBN 83-7237-144-X.
• Conway’s All the World’s Fighting Ships 1922–1946. Robert Gardiner, Roger Chesneau (red.). London: Conway Maritime Press, 1980. ISBN 0-85177-146-7. (ang.).
• Erich Gröner, Dieter Jung, Martin Maass: Die deutschen Kriegsschiffe 1815–1945. Band 1: Panzerschiffe, Linienschiffe, Schlachtschiffe, Flugzeugträger, Kreuzer, Kanonenboote. Monachium: Bernard & Graefe Verlag, 1982. ISSN 3-7637-4800-8. (niem.).
• Wojciech Holicki. Krążowniki Leipzig i Nürnberg, czyli dublet Salmona. „Wojsko i Technika – Historia”. Nr specjalny 5/2019. V (24), 2019. Warszawa. ISSN 2450-3495. 
• Władmir Kofman: Giermanskije logkije kriejsiera Wtoroj Mirowoj wojny [Германские легкие крейсера Второй Мировой войны]. Moskwa: Cytadel, 1996. (ros.).
• Siergiej Patianin: Giermanija. W: S. Patianin, A. Daszjan, K. Bałakin, M. Barabanow, K. Jegorow: Kriejsiera Wtoroj mirowoj. Ochotniki i zaszczitniki [Крейсера Второй мировой. Охотники и защитники]. Moskwa: Jauza – Kollekcyja – EKSMO, 2007, seria: Arsenał Kollekcyja. ISBN 5-699-19130-5. (ros.).
• Erwin Sieche. Niemieckie radary morskie do roku 1945. Część II. „Okręty Wojenne”. Nr 18, 1997. ISSN 1231-014X. 
• Siergiej Trubicyn: Logkije kriejsiera tipa Nurnberg (1928–1945 gg.) [Легкие крейсера типа 'Нюрнберг' (1928–1945 гг.)]. Samara: Istfłot, 2006, seria: Bojewyje Korabli Mira. ISBN 5-98830-010-3. (ros.).
• Michael Whitley: German cruisers of World War Two. Annapolis: Naval Institute Press, 1985. ISSN 0-87021-217-6. (ang.).

• Kriegsmarine | Leipzig (ang.)