| bogini Rzymu i tradycyjne uosobienie państwa rzymskiego | |
 Charakterystyczne wyobrażenie bogini (z podstawy kolumny Antonina) | |
| Występowanie | |
|---|---|
| Teren kultu | |
Roma (Dea Roma) – bogini Rzymu i tradycyjne uosobienie państwa rzymskiego.
W mitologii
[edytuj | edytuj kod]Imię jej łączono z mitologiczną postacią Rome (Rhome – dosł. moc, siła)[a], różnorodnie przedstawianą w rozmaitych wersjach mitów grecko-rzymskich. Według najbardziej rozpowszechnionych miała być branką trojańską Ulissesa bądź towarzyszką Eneasza w ucieczce z płonącej Troi; wraz z nimi przybyła na wybrzeże Lacjum i u ujścia Tybru doradziła spalenie okrętów, co zmusiło uciekinierów do osiedlenia się w Italii[b]. Gdy zaś trojańscy uchodźcy zajęli miejsce pod osadę, wzniosła na Palatynie świątynię Fides, wokół której powstało miasto.
Zgodnie z innymi przekazami była córką Askaniusza (czyli wnuczką Eneasza) względnie jego małżonką albo samego Eneasza – jako córka Telefosa, a wnuczka Heraklesa. Późniejsze wersje zhellenizowane przypisują jej wprost pochodzenie od Ulissesa: miała być jedną z wielu jego córek z czarodziejką Kirke i siostrą Telegonosa, albo też córką jego syna – Telemacha i Kirke.
Wreszcie w tradycji niezależnej od mitu wywodzącego się z podań trojańskich, Rome uchodzi za córkę króla Italosa[c] i Leukarii bądź też za córkę Ewandra, i miała być wieszczką, która temu ostatniemu doradziła wybór miejsca pod przyszłą osadę Pallanteum – zalążek Wiecznego Miasta[1].
Symbol Rzymu
[edytuj | edytuj kod]Wizerunek jej pojawia się już na republikańskich monetach Rzymu w pierwszej połowie III wieku p.n.e. (od ok. 280 bądź 269 p.n.e.) jako głowa w uskrzydlonym kasku z towarzyszącym napisem ROMA[d]. W Italii poza Rzymem personifikacja ta najwcześniej pojawia się na monetach Lokrów Epizefiryjskich w 204 r. p.n.e., tuż po podboju przez Rzymian.
Od końca II w. p.n.e. jest bóstwem stanowiącym uosobienie państwa rzymskiego. Stąd też przedstawiana niekiedy z rogiem obfitości (cornucopiae) jako symbolem roztaczanego przez Rzym dobrobytu i pokoju[2]. Chętniej jednak wyobrażana jako bóstwo wojownicze. Na późniejszych monetach cesarstwa najczęściej jako Roma Aeterna, siedząca w hełmie, z włócznią (hasta) i tarczą u boku, w prawej ręce trzymająca palladium – symbol wiecznego trwania. W okresie schyłku potęgi imperium szczególnie często przypominana w tej postaci jako symbol państwowości oraz cnót dawnego Rzymu – stolicy ówczesnego świata. W pełni zaistniała jednak dopiero w okresie cesarstwa, kiedy stawiano jej świątynie wspólne z innym bóstwem bądź z ubóstwionym (deifikowanym) cesarzem. Z towarzyszącą inskrypcją Thea Roma występuje na monetach licznych miast greckich we wschodniej części imperium. Obdarzano ją również przydomkami Augusta (święta), Aeterna (wieczna), Invicta (niepokonana) i innymi.
Kult
[edytuj | edytuj kod]
Rozwijał się w miarę wzrostu znaczenia Rzymu, którego władza stopniowo obejmowała obszary pozaitalskie. Istnienie jego potwierdza uwaga Swetoniusza o żądaniu Augusta, by cześć oddawano mu jedynie wspólnie z Romą[e]. Złączony z kultem cesarskim, przez długi czas miał charakter prowincjonalny – zwłaszcza we wschodniej, greckojęzycznej części imperium, gdzie jako składnik kultu władcy łatwo wkomponował się w tradycję monarchii hellenistycznych. Wedle świadectwa Tacyta pierwszą poświęconą Romie świątynię wzniesiono w Smyrnie ok. 195 p.n.e.[3] Liwiusz twierdzi, że w karyjskiej Alabandzie nie tylko jej poświęcono sanktuarium, ale corocznie też organizowano ku jej czci igrzyska[4].
W drugiej połowie II wieku p.n.e. jej kult zakorzenił się w Pergamonie[f], ustanowionym przez Rzymian stolicą nowej prowincji Azja, szybko rozprzestrzeniając się stamtąd na inne miasta (m.in. Efez, Sardes), miejsca (Delos) i prowincje imperium. W Afryce znane są sanktuaria w Leptis Magna i w Mactaris, z resztek budowli wiadomo o istnieniu okazałej świątyni w galackiej Ankyrze, wspaniały ołtarz poświęcony Augustowi i Romie (uwieczniony jedynie na monetach Augusta i Tyberiusza) wystawiono w tzw. sanktuarium Trzech Galii w Lugdunum (Lyon). Wyjątkowo dobrze zachowane przybytki kultowe przetrwały w Atenach na Akropolu (obok Partenonu) i w Puli (antyczna Pola), pozostałości po nich odkryto w Efezie i w palestyńskiej Cezarei Nadmorskiej.
W samej Italii stwierdzono istnienie sześciu, w tym dwóch na obszarze Lacjum. W Ostii przetrwały ruiny wybudowanej za Tyberiusza wielkiej świątyni miejskiej z zachowanym posągiem kultowym, ponadto drugie w Terracinie.
W samej stolicy imperium dopiero za Hadriana wystawiono bogini okazałe sanktuarium pomiędzy Forum Romanum a Koloseum, łącząc cześć dla niej z kultem Wenus – patronki rodu Juliuszów i dynastii julijsko-klaudyjskiej. Poświęcone przez cesarza w rocznicę założenia Wiecznego Miasta – 21 kwietnia 121 r. n.e., było największą jego świątynią, mając przy tym dwa wejścia: od strony Forum – do sanktuarium Romy i od Kapitolu – do przybytku Wenus. Wielki posąg we wnętrzu przedstawiał zhellenizowaną postać bogini z palladium w prawicy. Przypuszcza się, iż ówczesne poświęcenie sanktuarium (ukończone zostało o wiele później, za Antonina Piusa) łączyło się z inauguracją festynu o nazwie Parilia (potem Romaea), będącego naśladownictwem podobnych obchodów ku czci bóstwa we wschodnich prowincjach imperium[5].
W ikonografii
[edytuj | edytuj kod]Oprócz wyobrażeń na monetach stosunkowo najwięcej zachowało się przedstawień reliefowych bóstwa. W sposób charakterystyczny przedstawia je płaskorzeźba z II-III w. ze zbiorów Villi Albani znana jako "Triumf Romy": opartą o tarczę i swobodnie siedzącą w krótkiej szacie i w grzebieniastym hełmie na tle krągłej wielokolumnowej świątynki. Zbliżone wyobrażenie pochodzi z ocalałej podstawy Kolumny Antonina. Do innych należą przedstawienia z Łuku Tytusa oraz ze zrekonstruowanego ołtarza Ara Pacis Augustae przy rzymskiej via di Ripetta[6].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W ujęciu niektórych mitografów właśnie od niej powstała nazwa Wiecznego Miasta (P. Grimal: Słownik mitologii..., dz. cyt. poniżej, s. 313).
- ↑ Wersję tę podaje Plutarch w De mulierum virtutibus 1.
- ↑ Mityczny heros i eponim Italii (P. Grimal, Słownik mitologii..., dz. cyt., s. 166).
- ↑ Utożsamienie to jako obecnie kwestionowane, nie jest już bezsporne.
- ↑ „Chociaż wiedział, że (...) uchwalano wystawianie świątyń, w żadnej jednak prowincji nie przyjął tego zaszczytu sam, zawsze łącząc swe imię z imieniem Romy” (Żywoty cezarów, Boski August 52).
- ↑ W 133 p.n.e. przekazanym przez Attalosa III w testamencie Rzymianom i słynącym z przyjaznego stosunku do Rzymu.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ P. Grimal: Słownik mitologii..., dz. cyt. poniżej, s. 313.
- ↑ J. Schmidt: Słownik mitologii..., dz. cyt. poniżej, s. 271.
- ↑ Roczniki IV 56.
- ↑ Dzieje Rzymu od założenia miasta XLII 6.
- ↑ R. Mellor: "The Goddess Roma". W: Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Berlin: W. de Gruyter, 1991, s. 950–1030.
- ↑ V. Zamarovský: Bogowie i herosi..., dz. cyt. poniżej, s. 405.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Andrzej M. Kempiński: Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich. Warszawa: Iskry, 2001
- Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 2008
- Joël Schmidt: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Katowice: Książnica, 1996
- Lucyna Stankiewicz: Ilustrowany słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 2008
- Vojtech Zamarovský: Bogowie i herosi mitologii greckiej i rzymskiej. Warszawa: Świat Książki, 2003
