Wilejka (miasto)

Wilejka
Вілейка
	; Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego
Herb	Flaga
Państwo	Białoruś
Obwód	miński
Zarządzający	Wiktar Kot
Populacja (2018); • liczba ludności	; 26 760
Nr kierunkowy	+375 1771
Kod pocztowy	222410
Tablice rejestracyjne	5
	Położenie na mapie Białorusi Wilejka
	Położenie na mapie obwodu mińskiego Wilejka
	54°29′N 26°55′E/54,483333 26,916667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Wilejka^[2]^[3] (biał. Вілейка) – miasto na Białorusi, w obwodzie mińskim, siedziba rejonu wilejskiego, do 1945^[4] w Polsce, w województwie wileńskim, siedziba powiatu wilejskiego.

Wilejka leży nad Wilią, na historycznej Wileńszczyźnie.

Siedziba prawosławnego dekanatu wilejskiego i trzech parafii wchodzących w jego skład^[5], a także rzymskokatolickiego dekanatu wilejskiego i należącej do niego parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego.

Demografia

1861 – 2931^[6]
1880 – 3450^[6]
1897 – 3560^[6]
1921 – 3417^[7]
1931 – 5533^[8]
1939 – 7500^[6]
1959 – 8200^[6]
1965 – 10800^[6]
1970 – 12200^[6]
1989 – 25000^[6]
1993 – 29100^[6]
2006 – 29100
2007 – 28800
2009 – 28362
2010 – 26836^[9]
2011 – 26736
2012 – 26797
2013 – 26707
2016 – 26831
2017 – 26751^[10]
2018 – 26760^[1]

Historia

Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1599. Wilejka otrzymała prawa miejskie w 1795. Po III rozbiorze Polski znalazła się w zaborze rosyjskim. 13 października 1920 zajęta przez 2 DP Legionów. W okresie międzywojennym ponownie znajdowała się w granicach Polski. W Wilejce siedzibę swą miał powiat oraz wiejska gmina Wilejka. Do 17 września 1939 mieściło się w mieście dowództwo pułku KOP „Wilejka”, batalion KOP „Wilejka” i placówka wywiadowcza KOP nr 4.

Wilejka za czasów II Rzeczypospolitej:
Panorama miasta
Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza
Urząd Skarbowy
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego
Powódź w 1930

Od września 1939 roku do czerwca 1941 roku miasto znajdowało się pod sowiecką okupacją. W miejscowym więzieniu NKWD przeprowadzało liczne egzekucje^[11]. Po rozpoczęciu niemieckiej inwazji ZSRR większość więźniów pognano pieszo do Borysowa, mordując po drodze od 500 do 800 osób^[12]. W latach 1941–1944 Wilejka znajdowała się pod niemiecką okupacją.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w lecie 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1500 osób. W czerwcu 1944 roku Niemcy zlikwidowali getto, a Żydów zamordowali^[13].

W latach 1945–1991 należała do Białoruskiej SRR.

Znajduje się tu Centrum Łączności Marynarki Wojennej, podległe dowództwu Floty Bałtyckiej Federacji Rosyjskiej (54°27′50″N 26°46′40″E/54,463889 26,777778)

Przemysł spożywczy, metalowy, mineralny, meblarski; węzeł drogowy.

Zabytki

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego (1906-13)
Cerkiew św. Marii Egipcjanki (1865)
Cmentarz katolicki
Kwatera polskich żołnierzy poległych w wojnie polsko-bolszewickiej, 234 mogiły; kwatera 20 funkcjonariuszy Policji Państwowej. Pomnik odsłonięty 23 czerwca 1930 roku przez prezydenta Ignacego Mościckiego^[14]^[15]
Cmentarz żydowski

Nieistniejące

Synagoga Wielka (1884)
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego/Cerkiew św. Jerzego (1862)^[16]

Media

Tygodnik Rehijanalnaja Hazieta (ukazuje się w Mołodecznie) ze stroną internetową www.rh.by

Parafia rzymskokatolicka

Osobny artykuł: Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Wilejce.

Parafia jest siedzibą dekanatu wilejskiego archidiecezji mińsko-mohylewskiej. Pierwsza drewniana kaplica w Wilejce spłonęła w 1810 r. W 1862 r. rozpoczęto budowę kościoła, który po powstaniu styczniowym przekształcono w cerkiew. Obecny kościół wybudowano w latach 1906–1913. Po II wojnie światowej świątynię zamknięto i przekształcono w magazyn. W 1990 r. została zwrócona wiernym^[17].

Ludzie związani z miastem

Natalla Arsieńniewa – białoruska poetka, dramaturg i tłumaczka, emigracyjna działaczka kulturalno-oświatowa,
Józef Gawrylik – białoruski działacz polityczny lewicy, poseł na Sejm II RP,
Maria Górska-Zajączkowska – polska biolog, związana z Ogrodem Botanicznym w Poznaniu,
Uładzimir Hłod – białoruski dziennikarz, członek opozycyjnej Zjednoczonej Partii Obywatelskiej,
Iwan Litwinowicz – białoruski gimnastyk, mistrz olimpijski w skokach na trampolinie,
Rascisłau Łapicki – białoruski działacz antysowiecki, twórca podziemnego ugrupowania na Ziemi Miadziolskiej i Smorgońskiej,
Zygmunt Młot-Przepałkowski – polski urzędnik administracji państwowej, rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego,
Ewa Maria Ostrowska – polska pisarka i dziennikarka,
Władysław Strzemiński oraz Katarzyna Kobro – polscy artyści konstruktywistyczni, mieszkali w Wilejce 1923–1924 oraz 1939–1940^[18].
Aleksander Własow – białoruski działacz narodowy, polityk, senator II RP.

Galeria

Muzeum lokalne
Cerkiew pw. św. Marii Egipcjanki
Cerkiew pw. św. Patriarchy Moskiewskiego Tichona
Cerkiew pw. Opieki Matki Bożej
Cmentarz żydowski w Wilejce
Kamień Lubecki

Miasta partnerskie

Przypisy

↑ ^a ^b Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского т... [online], www.belstat.gov.by [dostęp 2019-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2018-04-05] .
↑ Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 lutego 1937 r. o ustaleniu urzędowych nazw miast (M.P. z 1937 r. nr 69, poz. 104).
↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. T. 1: Województwo wileńskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1938, s. 57.
↑ Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
↑ Храмы Вилейского благочиния. molod-eparchy.by. [dostęp 2021-03-14]. (ros.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Вілейка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі, т.2, S. 267. ISBN 5-85700-142-0.
↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. 7, część 2, 1924, s. 78 .
↑ Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1, Warszawa 1938, s. 25 .
↑ Перепись населения – 2009. Минская область. belstat.gov.by. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-10-30)]. Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (Narodowe centrum statystyczne Bialorusi).
↑ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского т... [online], www.belstat.gov.by [dostęp 2019-03-07] .
↑ Zbrodnicza ewakuacja więzień i aresztów NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu – lipcu 1941 roku. Materiały z sesji naukowej w 55. rocznicę ewakuacji więźniów NKWD w głąb ZSRR, Łódź 10 czerwca 1996 r. Warszawa: GKBZPNP-IPN, 1997, s. 95. ISBN 83-903356-6-2.
↑ Zbrodnicza ewakuacja więzień i aresztów NKWD... op.cit., s. 96–98.
↑ Geoffrey P.G.P. Megargee Geoffrey P.G.P. (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part B, s. 1301 .
↑ Polacy z Mińska odnawiają kwaterę polskich żołnierzy, poległych w 1920 roku | [online], Kresy24.pl – Wschodnia Gazeta Codzienna [dostęp 2016-04-19] (pol.).
↑ [OSR] Cmentarze i pomniki walk o utrwalenie granic (1918-21r.): Wilejka (Вялейка) [online], www.rowery.olsztyn.pl [dostęp 2016-04-24] .
↑ K.K. Shastouski K.K., Wilejka | zabytki | zdjęcia [online], www.radzima.org [dostęp 2016-04-19] .
↑ Вілейка – парафія Узвышэння Святога Крыжа [online], catholic.by [dostęp 2020-04-21] (biał.).
↑ Karnicka Z., „Kalendarium życia i twórczości”, [w:] „Władysław Strzemiński 1893-1952. W setną rocznicę urodzin.”, Łódź 1994, s 65-84.

[bs-1] Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского т... [online], www.belstat.gov.by [dostęp 2019-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2018-04-05] .

[2] Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 lutego 1937 r. o ustaleniu urzędowych nazw miast (M.P. z 1937 r. nr 69, poz. 104).

[3] Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. T. 1: Województwo wileńskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1938, s. 57.

[4] Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).

[5] Храмы Вилейского благочиния. molod-eparchy.by. [dostęp 2021-03-14]. (ros.).

[Enc_hist_Wil-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Вілейка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі, т.2, S. 267. ISBN 5-85700-142-0.

[:022222222222-7] Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. 7, część 2, 1924, s. 78 .

[:12222-8] Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1, Warszawa 1938, s. 25 .

[belstat-9] Перепись населения – 2009. Минская область. belstat.gov.by. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-10-30)]. Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (Narodowe centrum statystyczne Bialorusi).

[10] Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского т... [online], www.belstat.gov.by [dostęp 2019-03-07] .

[ZE95-11] Zbrodnicza ewakuacja więzień i aresztów NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu – lipcu 1941 roku. Materiały z sesji naukowej w 55. rocznicę ewakuacji więźniów NKWD w głąb ZSRR, Łódź 10 czerwca 1996 r. Warszawa: GKBZPNP-IPN, 1997, s. 95. ISBN 83-903356-6-2.

[ZE968-12] Zbrodnicza ewakuacja więzień i aresztów NKWD... op.cit., s. 96–98.

[13] Geoffrey P.G.P. Megargee Geoffrey P.G.P. (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part B, s. 1301 .

[14] Polacy z Mińska odnawiają kwaterę polskich żołnierzy, poległych w 1920 roku | [online], Kresy24.pl – Wschodnia Gazeta Codzienna [dostęp 2016-04-19] (pol.).

[15] [OSR] Cmentarze i pomniki walk o utrwalenie granic (1918-21r.): Wilejka (Вялейка) [online], www.rowery.olsztyn.pl [dostęp 2016-04-24] .

[16] K.K. Shastouski K.K., Wilejka | zabytki | zdjęcia [online], www.radzima.org [dostęp 2016-04-19] .

[17] Вілейка – парафія Узвышэння Святога Крыжа [online], catholic.by [dostęp 2020-04-21] (biał.).

[18] Karnicka Z., „Kalendarium życia i twórczości”, [w:] „Władysław Strzemiński 1893-1952. W setną rocznicę urodzin.”, Łódź 1994, s 65-84.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

Przynależność wojewódzka	gubernia mińska (1793-1842) gubernia wileńska (1842-1917) okręg wileński pod ZCZW (1919-20) i TZTPiE (1920) okręg nowogródzki (1920-21) woj. nowogródzkie (1921-22) Ziemia Wileńska (1922-26) woj. wileńskie (1926-39)
Miasta (1919-39)	Dołhinów (do 1926) Radoszkowicze (do 1927 →) Wilejka
Gminy wiejskie (1919-39)	Budsław (do 1920 → i ← od 1926) Chocieńczyce Dołhinów Duniłowicze (do 1920 →) Gródek (do 1927 →) Ilia Iża (do 1932) Kołowicze (od 1929) Kościeniewicze Krajsk (do 1920) Kraśne (do 1927 →) Krzywicze Kurzeniec Lebiedziewo (do 1927) Łuczaj (do 1920 →) Mańkowicze (do 1920 →) Miadzioł (do 1920 →) Mołodeczno (do 1927 →) Norzyca (do 1920 →) Olkowicze (1920-25) Parafianów (do 1920 →) Porpliszcze (do 1920 →) Radoszkowicze (do 1927 →) Rzeczki (do 1925) Wiazyń Wilejka (do 1929) Wiszniew (← od 1926) Wojstom (← od 1926) Wołkołata (do 1920 →) Żodziszki (← od 1926) Żośna (do 1920 →)