Ten artykuł dotyczy świętej. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Święta
Helena

Flavia Iulia Helena

cesarzowa równa apostołom
Data i miejsce urodzenia	ok. 248–250 Drepanum (późniejsze Helenopolis w Bitynii) lub Nisz
Data i miejsce śmierci	ok. 330 Nikomedia lub Trewir
Czczona przez	Kościół katolicki Cerkiew prawosławną
Wspomnienie	18 sierpnia[a] 21 maja i 6 marca[b] 3 czerwca i 19 marca[c]
Atrybuty	krzyż i trzy gwoździe oraz model kościoła
Patronka	Frankfurtu nad Menem, Bazylei, diecezji w: Trewirze, Ascoli, Bambergu, Pesaro, Frankfurcie, farbiarzy, wytwórców igieł i gwoździ (w tradycji zachodniej), wstawienniczka przed Bogiem o dobre zasiewy, obfite plony, szczególnie przy uprawie lnu (w tradycji wschodniej)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Święta Helena, Flavia Iulia Helena (ur. ok. 248–250^[1] w Drepanum lub Niszu^[2], zm. ok. 328^[3] według części żywotów w Nikomedii^[1], ale bardziej prawdopodobne, że w Trewirze^[d] w roku 330) – cesarzowa rzymska, święta Kościołów katolickiego i prawosławnego.

Helena była córką właściciela oberży^[e] i żoną lub konkubiną cesarza Constantiusa Chlorusa, który porzucił ją (ok. 292), zmuszony względami politycznymi do poślubienia córki Maximiana – Teodory. Konstantyn – syn Heleny, został później cesarzem rzymskim i wprowadził matkę na dwór, nadając jej tytuł Augusty (ok. 325 roku)^[1].

Prawdopodobnie pod wpływem syna, Helena przyjęła chrzest i podjęła działalność, której owocem były liczne ufundowane przez nią bazyliki, m.in. bazylikę Narodzenia Pańskiego w Betlejem, bazylikę Grobu Świętego w Jerozolimie, Wniebowstąpienia Pańskiego na Górze Oliwnej. Odbyła pielgrzymkę do Palestyny i innych wschodnich prowincji. Helena zasłynęła także z hojności dla ubogich. Szczodrze rozdzielała jałmużny dla głodnych, uwalniała więźniów, troszczyła się o powrót skazanych na banicję. Wpłynęła na syna, aby wydał osobne ustawy, gwarantujące ze strony państwa opiekę nad wdowami, sierotami, porzuconymi dziećmi, jeńcami i niewolnikami^[1].

Tradycja przypisuje jej odnalezienie relikwii Krzyża Pańskiego^[1]. Anonimus Piacentinus, anonimowy pielgrzym, który ok. roku 570 odwiedził Ziemię Świętą, wspominał o tym, że w „Martyrium” (część główna konstantyńskiej bazyliki Grobu Świętego) przechowywano relikwię drzewa krzyża, oraz tabliczkę z napisem „Oto król żydowski”, która była zamieszczona na krzyżu podczas ukrzyżowania^[4].

Po śmierci ciało Heleny przewieziono do Rzymu, gdzie przy Via Labicana, cesarz wystawił jej mauzoleum, a sama Helena została otoczona kultem w całym Kościele^[1][5].

Za zasługi dla chrześcijaństwa, Cerkiew prawosławna zaliczyła św. Helenę i jej syna Konstantyna w poczet świętych i nazwała „Równymi Apostołom”^[f].

Od XV wieku do 1991 roku w Lublinie znajdowała się znaczna część Krzyża Świętego. Relikwie zostały skradzione i do dziś nie wiadomo, gdzie aktualnie się znajdują. Obecnie najsłynniejszym miejscem w Polsce związanym z Krzyżem Świętym i z Heleną, jest klasztor i kościół Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej (dawniej należący do benedyktynów) na Łysej Górze^[6].

W tradycji zachodniej św. Helena jest patronką m.in. Frankfurtu nad Menem i Bazylei oraz diecezji w: Trewirze, Ascoli Piceno, Bambergu, Pesaro, a także farbiarzy, wytwórców igieł i gwoździ^[7][8].

W tradycji wschodniej jest wstawienniczką przed Bogiem o dobre zasiewy i obfite plony (szczególnie przy uprawie lnu)^[9].

Jej wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim obchodzone jest 18 sierpnia.

Kościół prawosławny nadał jej niezwykle zaszczytny tytuł liturgiczny "Równej Apostołom" (cs. Rawnoapostolnaja Carica Jelena), co podkreśla jej zasługi przy chrystianizacji Cesarstwa Rzymskiego, i wspomina świętą Helenę dwukrotnie:

• 21 maja/3 czerwca^[g] tj. 3 czerwca według kalendarza gregoriańskiego,
• 6/19 marca (rocznica odnalezienia Świętego Krzyża w 326), tj. 19 marca według kalendarza gregoriańskiego.

W ikonografii wschodniej św. Helena przedstawiana jest w cesarskim stroju z koroną na głowie, lub w bogatym wschodnim odzieniu z białą chustą na głowie. Na każdym wyobrażeniu towarzyszy jej krzyż, często trzymany wraz z synem Konstantynem. Atrybutami świętej w zachodniej sztuce, oprócz krzyża są trzy gwoździe oraz model kościoła^[8].

Obok swego syna Konstantyna i metropolity Makariosa, cesarzowa Helena jest jedną z głównych postaci przedstawianych na ikonach Podwyższenia Świętego Krzyża^[10].

• 
  Figura św. Heleny w bazylice watykańskiej
• 
  Prawosławna bułgarska ikona świętych, Konstantyna i Heleny
• 
  Sarkofag Heleny w Muzeach Watykańskich.

• Wyspa Świętej Heleny
• Helena (imię żeńskie)
• parafie

 Zobacz też kategorię: Parafie pod wezwaniem św. Heleny.

• świątynie
  • św. św. Konstantyna i Heleny w Kijowie (nieistniejąca)

 Zobacz też kategorię: Świątynie pod wezwaniem św. Heleny.

• modlitwa za wstawiennictwem świętego
• kult świętych

• Henryk Fros SJ, Franciszek Sowa: Księga imion i świętych. T. 3: H-Ł. Kraków: WAM, Księża Jezuici, 1997, s. 16/17. ISBN 83-7097-464-3.

• Święta Helena, cesarzowa na brewiarz.pl
• Rawnoapostolnaja carica Jelena na cerkiew.pl (opr. Jarosław Charkiewicz)